به طور کلی دلایل عمده‌ی بیان شده در رابطه با علل نازایی و ناباروری زنان شامل مشکلات منی زن، مشکلات مربوط به تخمدان‌ها و مجاری منی، مشکلات رحمی، مشکلات اندام‌های دیگر و علل روحی، روانی و رفتاری بیان شده است. همچنین حکمای ایران معتقد بودند که ماده اوّلیه تولید منی از همه اعضاء خصوصا اعضای رئیسه به‌دست می‌آید.
با این دیدگاه اختلال در اندام‌های دیگر به ویژه رئیسه (مغز،کبد و قلب) را نیز عامل نازایی می‌دانستند. علل روحی و روانی از سایر عللی است که حکما به آن توجه خاص داشتند. در ادامه به تک تک این موارد می‌پردازیم:
مشکلات منی زن
مشکلات مربوط به منی زن به عنوان یکی از علل نازایی مطرح شده است. حکما قائل به وجود منی در زن بوده و آن را فضله هضم چهارم می‌دانند و معتقدند اختلال در کمیت و کیفیت منی منجر به بروز مشکلات باروری می‌شود. حکمای طب سنتی مجموع ترشحات خارج شده از تخمدان به همراه تخمک زن و ترشحات خارج شده از غدد موجود در واژن در حین نزدیکی را منی زن می‌دانند.
اختلال در کمیت منی
اختلال از دیدگاه حکما به معنای کاهش مقدار منی به قدری که به تولید جنین وفا نکند، می‌باشد. معمولا در سابقه چنین فردی انجام ورزش‌های شدید، مصرف تریاک یا سایر مخدرات، گرفتن رژیم یا کاهش مصرف غذا یا ضعف بدنی وجود دارد و خود فرد نیز کم بودن منی را حس می‌کند. علامت آن خروج مقدار کم منی و آن هم به سختی است و معمولا بعد از حرکات زیاد خارج می‌شود و انزال به دشواری صورت می‌گیرد.
اختلال در کیفیت منی
هرگونه سوء مزاجی که در منی رخ دهد، منجر به اختلال در کیفیت منی شده و باعث عقر یا عسرالحبل (نازایی) می‌گردد. این سوء مزاحات به شکل گرم، سرد، خشک، تر یا ترکیبی از این‌ها بروز کرده و عمدتا در اثر مصرف غذاهای مخالف با مزاج، ترشی‌ها و مواد سرد و خشک رخ داده و باعث افت قدرت باروری می‌شود.
لازم به ذکر است که برودت منی می‌تواند در اثر عدم دفع منی و طول احتباس منی در مجاری آن مانند زنانی که برای مدتی طولانی نزدیکی ندارند، رخ دهد. البته منی بالقوه دچار سوء مزاج نیست، اما منی زن و مرد تاثیر مخالف بر هم دارند نه سازگار و به عبارتی قادر نیستند که همدیگر را اصلاح کنند.
به بیان دیگر منی زن و مرد مثل قفل و کلید با هم جفت نمی‌شود. این در حالی است که مزاج هیچ یک دچار مشکل خاصی نیست، اما سازگار هم نیستند که طبق نظر بوعلی در این مورد هم با اندک تغییر در مزاج یکی از زوجین بارداری صورت می‌گیرد.
علی بن ربن طبری از حکمای سده چهارم معتقد است که اگر مزاج منی زن و مرد سازگار همدیگر باشند، قدرت باروری بالا است یعنی امتزاج منی گرم با سرد و خشک یا تر باعث اعتدال هر دو و باروری شده و در غیر این صورت باروری کاهش می‌یابد.
از دیدگاه حکما منفی فرد مست، افراد مسن، فردی که بیش از حد نزدیکی می‌کند و صاحب تخمه (سوء هاضمه شدید) مولد نیست. همچنین منی فردی که بدن او سالم نیست نیز قدرت باروری کاملی ندارد چرا که بقراط و سایر حکما از جمله ابن سینا معتقدند که منی از همه اعضا به دست می‌آید و کل اعضای بدن در تولید منی شرکت دارند.
بنابراین از عضو سالم منی سالم جریان یافته و از عضو بیمار نیز منی ناسالم به دست خواهد آمد. اختلال در کمیت و کیفیت منی هم می‌تواند وجود داشته و منجر به ناباروری شود.
مشکلات مربوط به تخمدان‌ها و مجاری منی
در طب سنتی ایران از تخمدان و لوله‌های فالوپ که محل تولید و انتقال منی به رحم هستند به عنوان انثیین و اوعیه منی نامبرده شده است. حال اگر اختلالی در این اندام‌ها به وجود آید، باروری با مشکل مواجه می‌شود. این اختلالات به دو دسته مشکلات ساختمانی و عملکردی تقسیم می‌شوند.
علل ساختمانی مثل از دست دادن تخمدان یا لوله به هر دلیلی و علل عملکردی مانند مصرف کافور بسیار، استفاده موضعی یا خوراکی از داروهایی مثل شوکران که خاصیت تخدیر زیاد دارند باعث آسیب به تخمدان‌ها و اوعیه منی و ناباروری می‌شود.
مشکلات رحمی
رحم از دیدگاه طب سنتی عضوی گلابی شکل است که به قسمت بالایی آن غور رحم (فوندوس) و به قسمت پایین و تنگ آن منحور و برخی فم رحم (سرویکس) می‌گویند. قسمتی که در زیر فم قرار دارد عنق یا گردن رحم (واژن) نامیده می‌شود. به دهانه ورودی واژن هم دهانه رحم گفته شده است.
در علل رحمی نازایی، علل مربوط به فم رحم و خود رحم و واژن مشترکا بحث می‌شود. علل رحمی را می‌توان با دو دیدگاه مشکلات ساختمانی و اختلالات عملکردی رحم مورد بررسی قرار داد.
- ساختمانی: حاملگی در صورتی اتفاق می‌افتد که رحم سالم باشد و در صورت عدم سلامت رحم بارداری رخ نمی‌دهد، پس هر گونه عاملی که ساختمان یا عملکرد رحم را مختل کند، اختلال در باروری ایجاد می‌کند. این عوامل عبارتند از:
- علل انسدادی رحم: از علل مهم نازایی در طب سنتی است که اگر در هر قسمتی از مسیر منی به رحم انسداد وجود داشته باشد، نطفه بسته نمی‌شود. انسداد می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- هر عامل که باعث بسته شدن دهانه رحم شده و مانع ورود منی به رحم شود باروری را با مشکل مواجه می‌سازد، مانند زوائد گوشتی (زگیل یا پولیپ) که از ورود آسان منی به رحم جلوگیری کنند.
- تنگی دهانه رحم در اثر ترمیم زخم یا تنگی سرویکس به دلیل سردی و خشکی شدید غالب بر رحم که به آن انضمام فم رحم گویند.
- رتق در واژن (رتق یعنی وجود زائده از جنس غشاء عضله یا زخم التحام یافته) که می‌تواند در دهانه فرج داخل واژن یا دهانه سرویکس باشد و از ورود آلت تناسلی یا دخول تام آن به رحم جلوگیری می‌کند یا مانع ورود کامل منی به رحم می‌شود.
- میلان رحم: یا میل رحم به یک سمت که منجر به جابجایی دهانه رحم از مقابل دهانه واژن (تغییر زاویه سرویکس) شده و باعث اشکال در رسیدن منی به رحم می‌شود. این حالت معمولا با معاینه قابل تشخیص است. زنی که مبتلا به میلان است از درد حین نزدیکی شاکی است. میلان از علل مهم نازایی در کتب طب سنتی برشمرده شده است که این حالت به دلایل مختلف رخ می‌دهد، مثل:
- بروز سفتی در یک سمت رحم مانند وجود توده در رحم مثل فیبروم.
- امتلا یا پری عروق یک طرف رحم.
- پر شدن رباطات و الیاف یک طرف رحم با اخلاط لزج فراوان.
- انقلاب یا بروز رحم: از علل نازایی شمرده شده است. این حالت مرحله شدید پایین آمدن (پرولاپس) رحم است در این صورت رحم به بیرون منقلب می‌شود.
- ورم‌های رحم: ورم‌های رحم می‌توانند منجر به نازایی شوند. در طب سنتی ورم در رحم به انواع گرم یا سرد تقسیم می‌شود. ورم گرم رحم با علامت تب و درد رحم مشخص می‌شود. ورم سرد نیز به دو دسته بلغمی و سوداوی تقسیم شده و با علائمی مانند احساس ثقل در ناحیه رحم و در موارد پیشرفته اختلال در دفع ادرار و مدفوع بروز می‌کند. این حالت از توده‌های خوش‌خیم مانند ورم صلب (فیبروم) تا بدخیم مثل توده‌های سرطانی را در بر می‌گیرد.
- قروح (جراحت چرکی): قروح می‌تواند در خود رحم و یا در فم رحم (سرویسیت) به وجود آید.
- بواسیر رحم: این وضعیت شبیه بواسیر مقعد بوده و به دلیل باز و دیلاته شد عروق رحم یا سرویکس به وجود می‌آید. علامت آن خونریزی بوده و گاهی خونریزی همراه درد است. فرق آن با خون قاعدگی این است که خون قاعدگی ممتد بوده و قطع نمی‌شود و منجر به فساد رنگ چهره نمی‌شود. اما خون بواسیر منقطع است و منجر به لاغری بدن زن و فساد رنگ چهره‌اش می‌شود.
- ریح غلیظ: ریح غلیظ در رحم، مانع تمکن نطفه و استقرار جنین می‌گردد. در این حالت به طور دائم حالت نفخ در بین ناحیه فرج و ناف وجود داشته و حین نزدیکی از ناحیه واژن باد خارج می‌شود. شبیه به گازی که از روده خارج می‌شود و در دق شکم صدایی شبیه طبل به گوش می‌رسد. در فرد مبتلا اگر هم نطفه ای تشکیل گردد، احتمال سقط آن قبل از بزرگ شدن جنین زیاد است.
- ضعف انضمام فم رحم (نارسایی سرویکس): در صورت وجود این بیماری، اگر حاملگی رخ دهد، بعد از حمل رحم قادر به نگهداری جنین نخواهد بود.
- علل انسدادی رحم: از علل مهم نازایی در طب سنتی است که اگر در هر قسمتی از مسیر منی به رحم انسداد وجود داشته باشد، نطفه بسته نمی‌شود. انسداد می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- عملکردی: هر گونه اختلال در عملکرد رحم می‌تواند موجب نازایی یا دشواری آبستنی گردد که عبارتند از اختلالات طمث (قاعدگی) و سوء مزاجات رحم. احتباس طمث یا آمنوره به هر دلیل که باشد منجر به اختلال در باروری می‌شود. در طب سنتی به بند آمدن خون قاعدگی، کاهش مقدار خونریزی یا طولانی شدن فواصل خونریزی احتباس طمث گویند و علل زیادی اعم از علل رحمی یا غیررحمی برای آن بیان شده است.
وجود سوء مزاج در رحم باعث فساد مزاج منی شده و نازایی رخ می‌دهد. از دیدگاه حکما هر عضو مزاج خاص خود را دارد که اگر این مزاج در حالت اعتدال باشد، کار طبیعی آن عضو به خوبی انجام می‌شود و در غیر اینصورت مزاج نامتعادل یا سوء مزاج به وجود می‌آید. این سوء مزاجات یا با ماده هستند و یا بدون ماده که سوء مزاجات بدون ماده عبارتند از:
- برودت مجمد: یا سردی شدیدی که بر رحم عارض می‌شود و باعث تنگ و فشرده شدن عروق و مجاریی می‌شود که خون و منی را به رحم می‌رسانند. این سوء مزاج عموما در اثر نوشیدن آب سرد رخ می‌دهد و منجر به سرد و خشک شدن رحم می‌شود.
- سوء مزاج گرم رحم: که منی را سوزانده و فاسد می‌سازد. نفیس بن عوض معتقد است که همانگونه که هوای گرم قادر است بذر گیاه را بسوزاند، سوء مزاج گرم رحم هم می‌تواند نطفه را سوزانده و منجر به ناباروری شود. در رحم با سوء مزاج گرم اتفاقی شبیه به آنچه برای تخم در زمین های آهکی می‌افتد، رخ می‌دهد.
در عین حال حرارت معتدل معین و یاری رساننده جهت باروری است، چون رحم با حرارت معتدل بهتر منی و غذا را به سوی خود جذب می‌کند و قوام آن را به حالت اعتدال درمی‌آورد.
- سوء مزاج تر رحم: نیز باعث بروز اشکالاتی در باروری می‌شود، چرا که رطوبت قادر است قوه ماسکه (نگهدارنده) و جاذبه منی در رحم را ضعیف نماید. پس رحم منی را با قوت جذب نمی‌کند. ضمنا برای منی در رحم مرطوب اتفاقی شبیه آنچه برای تخم در زمین نمناک رخ می‌دهد، می‌افتد.
- سوء مزاج خشک: که باعث خشک کردن و فاسد شدن منی می‌شود. چون خشکی باعث افزایش غلظت شده و منی در این صورت قابلیت شکل‌پذیری خود را از دست خواهد داد.
- تنگ شدن منافذ غذارساننده: هر نوع سوء مزاجی که در رحم در اثر سردی، گرمی یا خشکی رخ دهد و منجر به تنگ شدن منافذ غذارساننده به رحم شود و به این ترتیب غذارسانی به رحم و تخم تازه تشکیل شده مختل گردد.
- فساد غذای نوزاد: هر نوع سوء مزاجی که در رحم در اثر سردی، گرمی یا خشکی رخ دهد و منجر به بروز فساد در غذای نوزاد شود.
- مشکلات اندام‌های دیگر
همانگونه که قبلا اشاره شد، بقراط و سایر حکما معتقدند که ماده اولیه تولید منی از همه اعضاء خصوصا اعضای رئیسه به دست می‌آید. با این دیدگاه اختلال در اندام‌های دیگر به ویژه رئیسه را نیز عامل نازایی می‌دانند. وجود هر گونه آسیب در اعضای رئیسه که مبدا تولید منی هستند منجر به ناباروری می‌شود. مانند ضعف دماغ (نارسایی زودرس تخمدان در اثر استرس شدید یا هر گونه اختلال در مسیر تولید هورمون‌های جنسی)، ضعف کبد و ضعف قلب.
ضعف در هر عضوی با بروز افت در تمام یا برخی از افعال یک عضو مشخص می‌شود و اختلال عملکرد در قوای چهارگانه عضو به وجود می‌آید. (حکمای طب سنتی معتقدند که هر عضوی مانند دستگاه گوارش دارای چهار قوه جاذبه، هاضمه، ماسکه و دافعه می‌باشد که غذایش را جذب کرده، نگه می‌دارد تا هضم مناسب همان ارگان در مورد آن غذا صورت بگیرد و سپس مواد زائد آن را دفع می‌نماید.
حال در اثر بروز ضعف در آن ارگان در این قوا هم اختلال ایجاد شده و علاوه بر اختلال در عملکرد همان عضو، سایر اعضای مرتبط با آن عضو هم دچار اشکال می‌شوند.) به عنوان مثال در ضعف دماغ، تفکر، تخیل و تذکر که از افعال دماغ است مختل شده و گاهی فرد با هر سببی مثل سر و صدا، استرس، خوشحالی، گرما و سرما دچار سردرد می‌شود.
در ضمن حرکات فرد کند و دشوار بوده و میل و لذت جنسی نیز کاهش می‌یابد. در سابقه این فرد هم ممکن است اسباب آسیب به مغز مانند ضربه به سر یا بیداری مفرط وجود داشته باشد.
آسیب در برخی اعضای دیگر با وجود اینکه جز اعضای رئیسه نیستند نیز باعث نازایی می‌شود. چرا که برخی از اعضا مانند معده و دستگاه گوارش غذای سایر اندام‌ها را تامین می‌نمایند و اختلال در آنها باعث بروز مشکل در همه اعضا می‌شود. لذا لازم است اعضای هضم و اعضای رئیسه قوی باشند تا نطفه به آسانی بسته شود، چرا که هر کدام از این اعضا از دیدگاه حکما نقش بسزایی در تولید منی دارند.
در بعضی موارد برخی از مشکلات عمومی بدن با ایجاد اختلال در ساختمان و عملکرد رحم منجر به نازایی می‌شوند که به موارد زیر اشاره شده است:
- کثرت شحم مزلق یا چاقی مفرط: چاقی ممکن است که در همه بدن، رحم و ثرب یا چادرپیه به طور خاص وجود داشته باشد یا اینکه رحم به تنهایی پر از چربی باشد، در هر صورت چنانچه چربی زیاد شود، مجاری منی را می‌فشرد و منی را با فشار خارج می‌کند و این فشار بر روی مجاری، اجازه استقرار منی در جایگاهش را نمی‌دهد.
در این حالت نزدیکی باید در حالت سجده انجام گیرد تا حدی از فشار روی مجاری منی بکاهد، ضمنا بر منی زن چاق رطوبت غالب است و قابلیت تولید ندارد.
- شدت لاغری همه بدن یا رحم: چرا که در این حالت اگر زن حامله شود، تمام غذای دریافتی صرف مادر می‌شود و غذایی برای جنین باقی نمی‌ماند و به همین سبب تخم تشکیل نشده یا اگر بشود در همان مراحل اولیه سقط می‌گردد.
- علل روحی و روانی
تالم از امور نفسانی مثل غضب شدید، فزع و ترس ناگهانی، حزن یا هم مفرط هم مانع باروری آسان می‌شود.
- علل رفتاری
گاهی در زوج سالم از نظر رحم و اعضای تولید منی، قبل، حین یا بعد از نزدیکی اتفاقاتی رخ می‌دهد که منجر به نازایی می‌شود که این دلایل عبارتند از:
- وقوع انزال قبل از اشتمال (یعنی اینکه انزال زن و مرد مختلف باشد و انزال یکی از آن ها زودتر از دیگری رخ دهد)، که در این صورت نطفه بسته نشده یا دیر بسته می‌شود.
- بعد از رسیدن منی به رحم اگر موارد زیر رخ دهد، بارداری مشکل خواهد بود:
- برخاستن سریع زن بعد از انزال و مانند آن، که در این صورت منی لغزیده و از رحم خارج شده و بارداری رخ نمی‌دهد.
- وقوع حرکات سخت مانند جستن و صدمه به رحم بعد از نزدیکی.
- افراط در جماع چون در این حالت رحم به دلیل اشتیاق طبیعی برای جذب منی حرکت می‌کند و جنین را کنده و سقط می‌کند.
- کثرت استحمام مزلق مرخی، چرا که حمام به سبب رطوبتی که به بدن می‌دهد، سست‌کننده رحم می‌باشد و دیگر این که به سبب گرمی هوای حمام، جنین محتاج هوای خنک شده و عدم تامین هوای مورد نیاز او با تکرار استحمام منجر به سقط می‌شود.
- آشامیدن مسهل.
- فصد.
- گرمی یا سردی ناگهانی.
- استشمام بوی شدید الکیفیت.
- استعمال داروهای خودسرانه توسط زنان که برای حمل، مشکلات ادراری یا تنگی فرج صورت می‌گیرد که می‌تواند منجر به سقط یا ناباروری شود.
- سایر علل
آلام بدنی زیر هم اگر چه بیشتر از علل سقط می‌باشد، اما می‌تواند منجر به نازایی شود:
- گرسنگی مفرط.
- تب سخت.
- صرع.
- سکته.
- فلج.
- درد شدید مثل قولنج.
- هر مرض بدنی که منجر به سقط شده و قوه ماسکه رحمی را ضعیف کند.
با وجود اینکه علل بسیاری بالغ بر صد علت برای نازایی شمرده شده است، اما حکما معتقدند که بیشترین علت نازایی به سبب برودت یا رطوبت رحم است.
منبع: مقاله «مروری بر اسباب نازایی زنان از دیدگاه طب سنتی ایران»
