شیر از دیدگاه طب سنتی

از دیدگاه طب سنتی ایرانی شیر یک غذای کامل است که رطوبت‌های موجود در بدن را تقویت می کند.

احادیث نقل شده در خصوص اهمیت شیر

از امام باقر(ع) به نقل از حضرت رسول (ص) بیان شده است که در شیر گاو درمان هر دردی است. همچنین فرمودند: بر شما باد مصرف شیر گاو چرا که گاو از هر شجری (علوفه‌های مختلف مفید) می‌خورد و شیر آن درمان هر دردی است.

مشابه این حدیث از پیامبر خدا (ص) در چند جای دیگر هم نقل شده است. احتمالا منظور این است که چون این حیوان از انواع رُستنیهای مفید تغذیه می‌کند و خدا غریزه گاو را بر این گذاشته که از چه گیاهی تغذیه کند، مواد مغذی مختلفی به بدنش وارد می‌شود که همین مواد در شیرش نیز ترشح می‌شود؛ از این رو شیر حاصله برای بدن انسان بسیار مفید است.

در حدیثی از امام علی (ع) آمده است: «نوشیدن شیر شفای هر درد است مگر مرگ». در احادیث و طب سنتی وقتی اشاره به نوع شیر نمی‌شود منظور شیر گاو است. در این حدیث به شفا بودن شیر اشاره شده است که اهمیت فوق العاده و خواص گوناگون نهفته در شیر را تاکید می نماید و تلویحا به این نکته اشاره دارد که برای بسیاری از بیماری ها و دردها (حتی بیماری های شدید، مزمن یا صعب العلاج) می تواند مفید باشد و جای تامل و کار و تجربه فراوان دارد.

در کتاب معتبر کافی از امام صادق (ع) روایت شده است که شخصی از ایشان پرسید: من در بدنم احساس ضعف می‌کنم. فرمودند: بر تو باد مصرف شیر چرا که گوشت می‌رویاند و استخوان را استحکام می‌بخشد.

همانگونه که در ادامه خواهد آمد، شیر خوب طبیعی یک غذای کامل بوده و مزاج آن گرم و تر می باشد و لذا قابلیت رشد دهندگی بدن و تامین نیازهای آن را داشته، باعث بازسازی و رشد عضلات (که مزاج آن ها نیز گرم و تر بوده و از غذاهای هم مزاج خود تغذیه می کنند) بدن می شود.

وقتی که نیازهای غذایی و انرژی بدن و سلول ها و مخصوصا عضلات (که حجم زیادی از بدن را تشکیل می دهند) تامین شد، مسلما ضعف نیز از بین خواهد رفت که در حدیث شریف نیز به همین مطلب اشاره شده است.

همچنین در این کلام نورانی در مورد استحکام استخوان نیز مطلبی دقیق فرموده اند. امروزه همگان می دانند در پزشکی رایج یکی از چیزهایی که برای تامین ذخایر املاح استخوان (که مهمترین و معروفترین آن ها کلسیم می باشد) و لذا جلوگیری از نرمی یا پوکی استخوان توصیه می شود، شیر است؛ مخصوصا برای اطفال و بعد از میانسالی (قبل و حین پیری).

از امام صادق (ع) همچنین نقل شده است که برای گلودرد چیزی جز نوشیدن شیر نیافته‌ایم. یکی از مشکلات شایع مردم، مخصوصا در فصل سرما، انواع گلودرد (التهابی، آلرژیک و حساسیتی، ویروسی و …) می باشدکه یکی از راهکارهای کمک به بهبود آن نوشیدن شیر است.

شیر به دلیل رطوبت و لینتی (نرم کنندگی) که دارد، با بهبود وضعیت مخاطات (که نوعی رطوبت طبیعی بدن هستند)، از جمله مخاط حلق و حنجره، هم التهابات حلق (فارنژیت) و لوزه ها را برطرف کرده لذا منجر به کاهش یا بهبود درد و تورم گلو می شود؛ و هم با مرطوب و نرم کردن حنجره (که دائما بدنبال عبور هوا و حرکت تار های صوتی در معرض آلودگی و خشکی است) برای رفع گرفتگی و خشکی صدا (لارنژیت) مفید می باشد.

حدیثی از امام علی (ع) در کتاب کافی نقل شده است که «شیر گاو داروست» یعنی ما می‌توانیم در درمان بعضی از بیماری ها از شیر گاو بعنوان دارو استفاده کنیم. تا اینجا متوجه شدیم شیر هم باعث تقویت بدن و رشد می‌شود هم در درمان بیماری موثر است.

در حدیث دیگری از حضرت علی (ع) نقل شده است که «شیر گاو درمان است»‌ که با حدیث قبلی متفاوت است؛ چون درمان واژه کلی‌تری نسبت به دارو است و در واقع دارو یکی از روش‌های درمان است.

در کتاب کافی به نقل از شخصی ‌آمده است: از عارضه ای که در معده احساس می کردم، نزد امام باقر (ع) اظهار ناراحتی نمودم به  من فرمودند: چه چیز تو را از نوشیدن شیر گاو باز می‌دارد؟ آن‌گاه از من پرسیدند: آیا هرگز شیر نوشیده‌ای؟ گفتم: ‌آری: بارها. پرسیدند: آنرا چگونه یافته‌ای؟ گفتم: دیده‌ام که معده را می‌پالاید و به کلیه‌ها پوششی از چربی می‌دهد و اشتها به غذا می‌آورد. سپس حضرت به من فرمودند: اگر اکنون زمانش بود به ینبع (نام مکانی بوده است) برای نوشیدن شیر می‌رفتیم.

در این حدیث نیز تاکید به مصرف شیر شده است. البته چند مورد از خواص شیر در این حدیث بیان شده است. در متون و محاورات قدیم گاهی منظور از معده، کل سیستم گوارش از قبیل روده می باشد.

تمیز کردن و پاک کردن کل سیستم گوارش یکی از خواص شیر بشمار آمده است. همه ما بارها تجربه کرده‌ایم و متوجه شده‌ایم که شیر لینت دهنده مزاج است و باعث پاکسازی معده و روده می‌شود.

همچنین در حدیث اشاره شده است که شیر پوششی از چربی به برخی اعضا از جمله کلیه می‌دهد. همانگونه که ذکر شد از دیدگاه طب سنتی، شیر باعث باطراوت کردن (مرطوب نمودن) اعضای بدن می‌شود و یکی از مصادیق رطوبت ذکر شده در طب سنتی، چربی های موجود در بدن و دور اعضا بوده که برای عضو و عملکرد آن لازمند.

پاکسازی و پالایش گوارش منجر به افزایش اشتها نیز می‌گردد چون در بسیاری موارد علت بی‌اشتهایی، تجمع مواد زاید و فاسد در سیستم گوارش است که در نتیجه آن اشتها تحریک نمی‌شود تا مواد جدیدی به مواد فاسد باقیمانده قدیمی اضافه نشده و لذا مشکل بدتر و مزمن تر نشود؛ لذا یک واکنش دفاعی بدن است.

در واقع یبوست که خود عامل نفخ و تهوع و بی‌اشتهایی است، با مصرف شیر تا حد زیادی رفع می‌شود .تا زمانی‌که پاکسازی بدن بطور کامل انجام نشود فرد از خوردن غذای جدید لذت نمی‌برد چون با اشتهای خوب و مناسب آن را میل نمی‌کند.

در حدیث به نوع عارضه معده آن شخص اشاره نشده و باید به این نکته مهم توجه داشت که شیر برای برخی از مشکلات گوارش از جمله بعضی انواع یبوست مفید است و نه الزاما برای همه مشکلات گوارش؛ پس ممکن است با مصرف نابجا حتی منجر به برخی از ناراحتی ها در معده مخصوصا در افراد با مزاج سرد و رطوبتی بشود.

نتیجه این که برخی احادیث یا اکثر احادیث طبی الزاما قابل تعمیم به همه مردم و بیماری ها نیستند.

از حضرت محمد (ص) در دو جا نقل است که شیر شتر درمان بیماری ذَرَب است. ذرب نوعی بیماری معده است که در آن، فرد مشکل هضم و جذب غذا دارد، در نتیجه موجب اسهال می شود.

اینجا مشخص می شود که شیر حیوانات مختلف، با هم در خصوصیات و خواص متفاوت می باشند و گاهی شیر نوعی حیوان ممکن است به عنوان دارو مصرف شود و نه غذا. گاهی شخص به دلیل خشکی یا زخم مخاط گوارش، از هضم و جذب غذا ناتوان می شود و لذا عذای هضم نشده را به صورت اسهالی دفع می نماید. شاید بتوان بعضی انواع بیماری های التهابی روده را در این مقوله گنجاند. شیر می تواند با ترمیم و بهبود مخاط، به هضم و جذب غذا کمک نماید.

در توضیح این حدیث و در ادامه توضیح حدیث قبل باید یادآور شویم خیلی اوقات فرمایش و توصیه پیامبر و ائمه بزرگوار خطاب به شخص سوال کننده بوده و برای بیماری خاصی که آن فرد داشته (در آن زمان و آن مکان) تجویز شده‌اند.

در اینجا برای بعضی این سوال ایجاد می شود که پس چرا ما با خوردن شیر مشکل گوارشی و نفخ پیدا می کنیم و معده‌مان اذیت می‌شود. جواب این است که اولا شیرها با هم بسیار متفاوتند؛ ثانیاً بیماری ها در افراد مختلف با هم فرق دارند و حتما باید پزشک حاذق متخصص طب سنتی شخص بیمار را دقیق ویزیت نماید تا براساس طبع و مشکل هر فرد تجویز‌ لازم داده شود.

در احادیث بطور کلی بیان شده که شیر خوب است و جامعه پزشکی باید روی این مسئله کار کند و جوانب آن را در نظر بگیرد ولی اینکه بگوئیم برای هر دردی به هر میزان، شیر خوب است، علمی نبوده و جای بحث فراوانی دارد. در مواردی که مصرف شیر ایجاد مشکل برای فرد می‌کند حتما باید پزشک بیمار را معاینه نموده و در صورت مفید بودن مقدار و طرز مصرف را به وی توصیه نماید.

در کتاب کافی در مورد شیر الاغ احادیثی آمده که نشان می دهد این نوع شیر نیز بیشتر خاصیت دارویی دارد.

از فردی نقل شده است که همراه امام صادق (ع) ناهار خوردم. به من فرمود می‌دانی این چیست؟ گفتم:‌ خیر. فرمود: این ماست چکیده شیر الاغ است، آن را برای یکی از بیماران خود فراهم ساخته ایم. اگر دوست داری از آن بخوری، میل کن. در واقع نکته حدیث اینجاست که شیر الاغ خاصیت درمانی دارد و مصرف آن برای همه -مخصوصا اگر به آن عادت ندارند- مناسب نیست. در حدیث دیگری نیز مشابه این مورد در کتاب معتبر کافی ذکر شده است.

 در کتاب کافی حدیثی از امام کاظم (ع) نقل شده به این مضمون که مصرف شیر تازه به همراه عسل برای افرادی که دچار اختلال (دگرگونی) در ترکیب مایع جنسی هستند مفید است. امروزه در ناباروری‌های مردان زیاد مشاهده می‌شود که در آزمایش اسپرم آنها ترکیب اسپرم حالت نرمال و طبیعی نداشته و تعداد، تحرک و شکل اسپرم غیر طبیعی است. که همین مسئله عامل ناباروری است ودرمان مفصلی در طب سنتی دارد که یکی از توصیه‌های غذایی در این مورد مصرف شیر و عسل می‌باشد.

شیر از منظر طب سنتی

از دیدگاه طب سنتی، شیر شامل سه جزء است:

یک جزء آبی (مائیت)، دو جزء پنیری یا پروتئینی (جُبُنّیت) و سه جزء چربی (دسومَت) که هر یک مزاج خاص خود را دارد.

تصور اغلب افراد این است که شیر طبع سردی دارد. اما بر اساس اینکه در هر شیر میزان هر یک از این سه جزء‌چقدر باشد طبیعت شیر متفاوت خواهد شد. طبیعت شیر در حیوانات مختلف نیز متفاوت است. بطور کلی مزاج مطلق شیر گرم و تر است؛ البته میزان گرمی آن کم و تری آن بیشتر است.

در واقع چون میزان تری آن نسبتا زیاد است، گرمیش را تا حدی می‌پوشاند و جلوه نمی کند؛ به این معنی که کسی با خوردن شیر از گرمی آن متاثر نمی‌شود.

از دیدگاه طب سنتی خوردنی‌های با مزاج گرم و تر از بهترین و مناسب‌ترین خوراکی‌ها و غذاها برای انسان هستند و باعث تداوم سلامتی و مایه رشد و نمو شخص می‌شوند.

علم امروز نیز به این نکته اشاره دارد که شیر یک غذای کامل است. فرزند تازه متولد شده انسان و بعضی حیوانات نیز به دلیل کامل بودن شیر، تا مدتی فقط از آن تغذیه می‌کنند چرا که تمام مواد ضروری برای رشد و نمو را داراست.

کودک در طول تغذیه با شیر مادر از بسیاری بیماریها نیز مصون است چون در شیر سلول ها و مواد دفاعی وجود دارد. در پزشکی امروز نیز تاکید فراوان به تغذیه با شیر مادر به جای شیر خشک می شود. شیر تازه تنها یک مایع نیست بلکه در واقع بافت زنده‌ای است دارای سلول که بتدریج وارد بدن نوزاد می‌شود و باعث حفظ سلامت وی می‌گردد.

کدام شیر مناسب تر است؟

شیر حیوانی برای انسان مناسب‌تر است که مدت حاملگی آن به مدت زمان حاملگی انسان نزدیکتر باشد. از این رو شیر گاو (که دارای دوره بارداری ۹ ماهه است) برای انسان مفید‌تر و متناسب تر بوده و پس از آن شیر بز و سپس شیر گوسفند در مقام بعدی هستند.

همانگونه که گوشت حیوانی که چرا می کند (نسبت به حیوانی که در جایی نگهداری می شود) دارای کیفیت بهتری است، در مورد شیر هم همینطور است؛ یعنی حیوانی که چرا می‌کند چون از علوفه مناسب و خوب براساس تشخیص غریزه‌اش استفاده می‌کند مواد بهتری وارد بدن و شیر و گوشت وی می شود.

همچنین چَرا کردن برای حیوان ورزش به حساب می‌آید و مانع تجمع مواد زاید در بدن و نهایتاً در شیر و فرآورده های حیوان می‌شود و سالم تر خواهد بود. اما اگر انسان در جایی حیوانات را نگهداری کند و خودش برای حیوان غذا فراهم کند که حیوان مجبور باشد فقط همان غذا را استفاده کند (سیستم دامداری‌های امروزی)، ترکیب شیر، تنوع و ترکیب مفید و لازم را نخواهد داشت.

امروزه اکثر شیرها در فاز صنعتی تولید و روانه بازار می‌شوند که با دیدگاه فوق طبیعتاً از کیفیت آن کاسته می‌شود. اگر دام در مناطق کوهستانی چَرا کند، شیر آن حاوی چربی کمتری خواهد بود و سبک‌تر است.

از طرف دیگر هر چه حیوان فعالیت کمتری داشته باشد شیر آن سنگین‌تر است. دام‌هایی که توسط کنجاله سویا و دانه‌های روغنی تغذیه می‌شوند شیر حاصله از آنها بسیار غلیظ بوده و چاق کننده است و دارای مواد زائدی است که هضم را سخت می‌کند و درد معده و مشکلات هضمی را به دنبال دارد و هر معده‌ای قادر به هضم آن نخواهد بود.

لازم به توجه است احادیث ذکر شده در قسمت قبلی در مورد فواید شیر، در زمانی آمده که معمولا حیوانات در اکثر ایام سال در طبیعت چرا می‌کرده‌اند. کسانی که به دنبال مصرف شیر احساس سردرد، سنگینی، تهوع، استفراغ و درد قولنج پیدا می‌کنند مطلقاً نباید از شیرهای سنگین و چرب استفاده کنند.

حیواناتی که در بیشه‌ها و دشت‌ها چرا می‌کنند دارای شیر رقیق‌تربوده و هضم بهتری دارند و بخش آبی شیر در این حیوانات بیشتر است. (قاعده کلی: فعالیت بیشتر حیوان، موجب سبک و لطیف تر شدن و لذا هضم بهتر شیر آن می‌شود).

شیر حیوانات تازه‌زا بسیار غلیظ است و به آن آغوز می‌گویند. غذائیت خیلی بالایی دارد و برای افرادی‌که دچار ضعف هستند و حجم زیادی از غذا را نمی‌توانند مصرف کنند به شرطی که قدرت هضم خوبی داشته باشند، توصیه می‌شود.

بهترین شیر، شیر گاو جوان، فربه (کمی چاق) و سالم (فاقد بیماری) می باشد و برای تغذیه انسان توصیه می‌ شود.

در علم امروز بیشتر شیر را از نظر غلظت و چربی آن طبقه‌بندی می‌کنند. در صورتی‌که حکما شیر را خیلی دقیق و کامل مورد ارزیابی و به قسمت پنیری (پروتئینی) شیر هم خیلی توجه داشته‌اند.

نکته مهم دیگر اینکه کیفیت شیرها بسته به عوامل زیادی بسیار متفاوت است. نوع حیوان، سن، منطقه زندگی، وجود چراگاه و نوع غذایی که می‌خورد، همه در کیفیت شیر دخیل هستند. اگر شخصی به دنبال مصرف شیر دچار عارضه ای شود، اصطلاحاً گفته می شود آن شیر با بدن و گوارش وی ناسازگار است و باید نوع شیر را عوض کند.

معمولا با تعویض شیر مشکل برطرف می‌شود. شیر گوسفند چربی و غذائیت بیشتری نسبت به شیر گاو دارد و غلظت بیشتری هم دارد

شیر خوب چه خصوصیاتی دارد؟

خصوصیات شیر خوب این است که قوام معتدلی داشته باشد یعنی نه خیلی غلیظ نه خیلی رقیق و آبکی باشد. رنگ سفید و یکدست داشته طعمش شیرین و بدون بوی بد و زننده باشد.

همانطور که قبلا اشاره کرده‌ایم طعم شیرین یکی از نشانه‌های گرمی و تری است و اصولا خوردنی‌هایی که مزاج گرم و تر دارند طعم شیرین از مشخصات آنها است.

خواص شیر در طب سنتی

بدن انسان به دو عامل مهم برای حیات و سلامتی نیاز دارد: اول حرارت درونی و طبیعی (غریزی)که احتمالا منظور همان متابولیسم بدن است.

و دوم رطوبت و مایعات طبیعی و اصلی بدن که در اینجا فقط منظور آب نیست، بلکه رطوبت شامل مواد لطیف انعطاف‌پذیری است که البته دارای آب هم هستند و باعث لطافت و تازه ماندن بافت هایی نظیر پوست می‌شوند. در واقع تمام اعضا و بافت‌های ما دارای یک لطافت و تازگی هستند که عامل آن همان رطوبت است.

شخصی زنده است که بدنش گرم است و تر و شخص مرده بتدریج بدنش سرد و خشک می‌شود و شیر یکی از مواردی است که این رطوبت طبیعی و خوب را برای بدن فراهم می‌کند، بنابراین مانع خشک شدن و سفت شدن اعضا می‌شود علاوه بر اینکه خاصیت غذایی زیادی هم دارد و تا حدی حرارت غریزی را هم تقویت می کند.

بنابراین شیر برای افراد با مزاج خشک بسیار مفیدتر و لازم تر است چون مانع تشدید خشکی می‌شود و رطوبت بدن را تامین می‌کند. همانطور که قبلا اشاره کرده‌ایم خشکی عوارض زیادی به دنبال دارد نظیر انواع خشکی‌های پوست، خشکی مخاط‌ها که منجر به خونریزی‌های گوارشی یا مثلا بینی شود، بعضی بیخوابی‌ها، اگزماهای پوستی، خارش‌ها، انواع مشکلات مغزی (چون مغز و نخاع دارای میزان رطوبت بالایی است و برای عملکرد صحیح نیازمند کمی رطوبت است).

کلا رطوبت‌های موجود در بدن شامل مایعات میان بافتی (محیط درونی بدن و بین سلول ها)، مایعات مفصلی، مخاط‌ها (مثلا درگوارش، تنفس که برای جذب غذا و تبادل اکسیژن لازمند)، مایعات دور اعضای مهم چون مغز و ریه و قلب و احشای شکم، مایع خون، لنف و … همه با مصرف شیر تقویت می‌شوند.

بنابراین بسیاری از بیماری ها با مصرف شیر رفع یا کم می‌شوند. در اینجا تا حدی به اهمیت احادیث ذکر شده که شیر را درمان هر درد معرفی کرده‌اند پی میبریم.

برای رفع بعضی فراموشی‌ها، تقویت مغز، بعضی انواع افسردگی‌ها، بعضی انواع وسواس، گرفتگی صدا، خشونت صدا، گرفتگی مجاری هوایی و سیستم تنفسی مصرف شیر مفید است. بطور کلی برای (اعضای حیاتی رئیسه) مثل مغز، ریه، قلب، کبد و غدد تناسلی، شیر تازه بسیار مفید است.

شیر تازه با خصوصیاتی که برای آن ذکر کردیم، مقوی، چاق کننده و رشد دهنده است. از این رو برای اطفال، افراد در حال رشد، افراد بیمار، افراد مسن و خانم‌های باردار توصیه می‌شود.

شیر بخاطر رطوبتی که دارد به ایجاد حجم در بدن کمک می‌کند. مصرف موادی که دارای رطوبت ماندگار در بدن هستند مثل شیر (آب ماندگار نیست) در افرادی که لاغرند و امید به چاق شدن دارند (مزاج های خشک، افراد مسن یا دوره نقاهت پس از بهبود بیماری) یا در ورزشکاران (برای حجم دادن به ماهیچه) مفید است.

در خیلی از بدحالی‌ها نیز مصرف شیر مفید است. همانطور که می‌دانیم امروزه یکی از راهکارهای مقابله با آلودگی هوا، مصرف شیر است چون شیر نوعی پادزهر است (در گذشته نیز به افراد مسموم، شیر تجویز می‌شده) وباعث افزایش دفع و پاکسازی روده و سیستم گوارشی می‌شود؛ مواد سمی سریع‌تر از بدن خارج می‌شوند و نیز به خاطر خاصیت نرم کنندگی ریه دفع مواد زاید از طریق تنفس را سریع‌تر می‌کند. آلودگی هوا در واقع خشک کننده بدن است که شیر از این عمل ممانعت می‌کند.

شیر موجب تقویت قلب که عضو رئیسه مهمی است نیز می‌شود.

مصرف شیر به صورت شیربرنج و فرنی بسیار مورد توصیه طب سنتی است کما اینکه امروزه برای اطفال هم توصیه به مصرف فرنی و حریره می‌شود. در طب سنتی عقیده بر این است که مصرف این مواد باعث طولانی شدن عمر و خوش رنگ شدن پوست و چهره می‌شود.

در واقع شیر به همراه برنج و مقداری پودر نبات و عسل حرارت داده می‌شود و ماده یکدستی حاصل می‌شود که غذایی بسیار مفید، مقوی با هضم راحت (بخاطر حرارتی که دیده ) می باشد و برای اکثر افراد قابل استفاده و مفید است.

خاصیت سم‌زدا بودن شیر در افرادی که دچار اعتیاد به مواد مخدر بوده و در حال ترک هستند نیز مفید واقع می‌شود.

به دنبال مصرف غذاهای سنگین و مانده و یا طی کردن بحران‌های روحی و استرس‌های زیاد، خشکی و سردی در افراد زیاد می‌شود که نشانه‌های آن بروز علائمی نظیر خشک و تیره شدن پوست، لکه‌های پوستی، موی زائد، فکر و خیال زیاد، حالت افسردگی، گرفتگی عضلات می‌باشد. در اینگونه موارد نیز مصرف شیر بسیار مفید است.

شیر غذای کاملی است و هضم مربوط به خود را می‌طلبد؛ بنابراین در طب سنتی مصرف همزمان آن با خوردنی‌های دیگر نظیر گوشت، تخم‌مرغ، ماهی، سبزی ها، حبوبات، چیزهای شور، تند و ترش منع شده است و باید به تنهایی مصرف شود.

همانطور که در گذشته نیز مصرف همزمان شیر به همراه کمی نان در یک وعده غذایی مرسوم بوده و غذای کاملی را تشکیل میداده است. امروز نیز به عنوان یک وعده کامل صبحانه می‌توان ۱ لیوان شیر به همراه کمی عسل و نان میل کرد.

می‌توان شیر را بعنوان میان وعده نیز مصرف کرد به شرطی‌که ۳-۲ ساعت با وعده قبل و بعد خود فاصله داشته باشد وگرنه باعث فساد شیر در معده شده و روند هضم را مختل می‌کند.

مصلحات شیر

همانگونه که در طب سنتی برای هر ماده غذایی مصلحی وجود دارد برای شیر نیز اینگونه است ولی این مصلح در افراد با مزاج‌های مختلف،‌ یکسان نیست. افرادی‌که مزاج‌شان گرم است با مقدار کمی شکر یا قند آن را مصرف کنند و افرادی‌که مزاج سرد دارند بهتر است شیر را بصورت گرم و بهمراه عسل یا پودر زنجبیل یا خرما میل کنند.

مصرف گرمی‌جات بعلت کاهش رطوبت شیر در سردمزاجان مفید است. همانگونه که در مورد همه خوردنی‌ها به دفعات گفته شده است مصرف بی‌رویه شیر نیز مضر است و به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود.

بطور کلی مصرف شیر نیز تابع موارد خاصی است مثلا افرادی که مزاج رطوبتی دارند یا در مناطق بارانی و پر رطوبت زندگی می‌کنند حتماً باید آن را با مصلح بخورند و همچنین این افراد باید فعالیت بدنی مناسبی داشته باشند در غیر اینصورت رطوبت بدن آنها بیش از حد بالا رفته و عوارض آن نظیر اختلال هضم، اختلال حافظه، خواب‌آلودگی، آبریزش دهان و بینی سست شدن بافت‌های بدن، کندی انجام کار و… بروز می‌کند.

باید توجه داشت شیر به دلیل ترکیب خاصی که دارد اگر توسط افراد گرم مزاج (مخصوصاً گرم و خشک) که دارای حرارت بدنی بالا یا حرارت معده هستند مصرف شود، بخصوص در هوای گرم ممکن است در معده تولید صفرا کند و علامت آن تلخ شدن دهان است. در این افراد با شرایط خاص ذکر شده بهتر است شیر را بعنوان میان وعده به صورت خنک و از نوع دارای چربی کم استفاده کنند.

مناسب‌ترین فصل برای مصرف شیر در افراد جوان (۴۰-۲۰ سالگی) بهار است که نگهدارنده بدن و سلامتی می باشد، اما در افراد مسن تابستان است که مانع خشک شدن بدن آنها می‌شود.

موارد منع مصرف شیر

زیاده‌روی در مصرف شیر ممکن است باعث بروز لکه‌های سفید پوستی و یا برخی انواع سنگ کلیه و مثانه شود که مسلماً در اشخاص مختلف و نوع شیر مصرفی، متفاوت خواهد بود.

در طب سنتی تاکید شده از بعضی شیرها استفاده نشود که عبارتند از: شیر حیوانی که تازه بچه سقط کرده یا بچه مرده به دنیا آورده است و نیز شیر حیوان بسیار لاغر، یا مریض یا حامله. علت آن است که ترکیب اینگونه شیرها دیگر ترکیب مناسبی نیست و برای بدن انسان مفید نخواهد بود.

روش مناسب برای جوشاندن شیر

به اندازه یک‌چهارم حجم شیری که قرار است جوشانده شود به آن آب اضافه شود و با حرارت ملایم بجوشد تا به اندازه و همان مقدار آب اضافه شده از آن تبخیر شود که در واقع این عمل یکنوع پختن است.

همانگونه که ما برای هضم راحت‌تر و از بین بردن مواد بیماری‌زا بسیاری از مواد غذایی را می‌پزیم. طی فرآیند ذکر شده هضم شیر برای انسان راحت‌تر و مناسب‌تر می‌شود در واقع با حرارت داده شده مرحله‌ای از متابولیسم انجام شده و هضم و جذب شیر آسان‌تر می‌شود.

به شیر حاصله، شیر پخته گفته می شود که برای افراد مسن مناسب تر شیری است که به طور معمول جوشانده شده است.

وقتی در طب سنتی در مورد شیر صحبت می کنیم منظور شیر کاملی است که از حیوان دوشیده شده و جوشانده شده‌ و مصرف می شود.

شیرهایی که در بازار موجودند و اجزای آن نسبت به شیری که دوشیده شده تغییر کرده است با شیرهایی که مستقیما از حیوان دوشیده شده اند متفاوت هستند.

شیرهایی که در بازار هستند بسته به میزان چربی، پروتئین و تغییراتی که در آنها ایجاد شده است مجددا باید مزاج سنجی شوند تا مشخص شود برای چه کسانی مناسب و برای چه کسانی مناسب نیستند.

به طور مثال شیرهای کم چربی که حاوی آب بیشتری هستند و رطوبت بیشتری دارند برای افرادی که مزاج های سرد و تر دارند توصیه نمی شود. بنابراین ممکن است شیری که از گاو دوشیده و جوشانده شده است برای افراد با مزاج سرد و تر خوب باشد اما شیر نوعی از پاستوریزه برای آنها مناسب نباشد.

از طرفی دیگر شیرهای پرچرب برای افرادی که مزاج خشکی دارند مناسب است و برای افراد با مزاج تر توصیه نمی شوند.

شیر در طب سنتی: ترکیبات شیر

شیر از سه فاز و یا جوهره تشکیل شده است، یک بخش آن آب است، یک بخش قسمت پنیری که در قدیم به آن جُبنیت و امروزه به آن پروتئین می‌گویند و قسمت سوم، قسمت چربی است.

شیر حیوانات مختلفی برای انسان قابل استفاده است، مثل گاو، گوسفند، بز و … که ترکیباتشان با یکدیگر متفاوت است. اما امروزه ما شاهد این هستیم که از شیرهای پاستوریزه شده و آماده استفاده می‌شود.

شیر در طب سنتی: آیا شیر ماهیت هورمونی دارد؟

پاسخ: ماهیت شیر هورمونی نیست و حتی جز مایعات بدن هم نیست. شیر بافت بدن است و شیر تازه دوشیده شده سلولهای دفاعی زنده دارد و به همین دلیل است که شیر مادر در بدن نوزاد ایمنی خوبی ایجاد می کند. شیر نه ماهیت هورمونی دارد و نه مشکلی برای هورمون های بدن ایجاد می‌کند.

شیر در طب سنتی: شیر کدام حیوانات برای مصرف انسان بهتر است؟

گفته می‌شود که از شیر حیوانی استفاده کنید که مدت دوره حاملگی‌اش مثل انسان است. گاو در این زمینه به بدن انسان شباهت دارد. و امروزه هم بیشترین مصرف از شیر گاو است. بعد از شیر گاو، شیر بز و بعد شیر گوسفند برای تغذیه انسان و اطفال توصیه شده است.

بهتر است از شیر حیوانی که در بیشه و کوه به چرا می رود استفاده بشود، و نه این که در طویله و جای ثابت نگه داری شود چراکه تناسب اجزاء شیر در این حیوانات بهتر و مواد زائد بدنشان کمتر است.

حیواناتی که چرا می‌کنند، چربی شیرشان در حد معتدل باقی می‌‌ماند. زیاد نخواهد بود و رقیق‌تر خواهد بود. هضمش بهتر است و کمتر در معده حالت ترشیدگی و پنیری به خود می‌گیرد و ایجاد نفخ نمی‌کند.

اگر حیوانی، تازه بچه‌اش را به صورت مرده بدنیا آورده، شیرش خوب نیست و باید از مصرف آن پرهیز کرد.

حیوانی که تازه‌ زایمان کرده است، شیرش غلیظ‌تر است و به آن آغوز گفته می‌شود. همیشه یک قاعده وجود دارد که غذاهایی که غلیظ‌ترند، مواد زائد بیشتری هم تولید می‌کنند و نیاز به هضم قوی‌تر هم دارند، بنابراین کسانی که معده‌‌ ضعیف‌تری دارند باید از شیرهای کم چرب‌ و رقیق‌تر استفاده کنند.

و لذا مردم امروز که فعالیت بدنی کمی دارند و معده‌های ضعیف‌تری دارند، طبیعتاً نباید از شیرهای پرچرب استفاده کنند. کسانی که معده‌های قوی‌تری دارند و ورزشکار هستند، و کارهای سنگین‌تری دارند، می‌توانند از شیرهای پرچرب استفاده کنند.

غذای حیوان در شیر آن تأثیر می‌گذارد، بنابراین اگر کنجاله‌ها و پنبه‌دانه‌ها و دانه‌های روغنی و … استفاده کند،‌ شیر قوی و پرفضولاتی تولید می‌کند. این نوع شیر ایجاد قولنج بیشتری می‌کند. و افراد بعد از استفاده آن،‌ دچار سردرد و استفراغ و تهوع می‌شوند. بنابراین باید شیرها را رقیق‌تر بکنند. اگر حیوان کاه و علف خشک خورده باشد و در بیابان و دشت و کوه غذا چرا کرده باشد، شیرش رقیق‌تر است و خوردنش سهل‌تر.

شیر خوب باید طعم شیرینی داشته و سفید و صاف باشد. شیر گوسفند چرب‌تر از شیر گاو است،‌ بنابراین سنگین‌تر خواهد بود. گاوی که جوان و چاق باشد، شیرش مناسب‌تر است.

اما بحث طب سنتی مربوط به زمانی است که شیرهای پاستوریزه و تولید شده در کارخانجات نبوده اند. امروزه می توان از شیرهای کم چرب با مدت ماندگاری کوتاه تر استفاده کرد.

شیر در طب سنتی: شیر گاومیش، شتر و الاغ

بهترین شیر برای انسان شیر گاو است چراکه مدت حاملگی اش با مدت حاملگی انسان مشابه است.

انواع گاوها مسلما شیرهای متفاوتی دارند حتی یک نوع گاو در مناطق مختلف کشور و یا حتی دنیا کیفیت شیر متفاوتی دارد، آب و هوای هر منطقه، نوع علفی که حیوان در فصول مختلف مصرف میکند (در فصل گرم علف تازه و فصل سرد علف خشک)، اینکه به چرا می رود یا در طویله نگهداری می شود و … همه و همه در کیفیت شیر موثر هستند، حتی یک گاو در ماه های مختلف شیر  متفاوتی خواهد داشت.

در مورد گاومیش نیز همانطور که گوشت سفت تری برای هضم دارد شیرش نیز هضم سخت تری دارد و برای معده های ضعیف توصیه نمی شود. اما برای ورزشکاران و افرادی که فعالیت های سنگین بدنی دارند توصیه نمی شود‌.

شیر شتر و شیر الاغ بیشتر خاصیت درمانی دارند و مصرف مداوم آنها توصیه نمی شود مگر آنکه شخص به آن عادت داشته باشد.

شیر الاغ ممکن است برای برخی از افراد در زمان عفونت ریه مناسب باشد اما بدون توصیه و یا تشخیص پزشک نمی توان تنها با کمک شیر الاغ عفونت ریه را درمان کرد.

شیر در طب سنتی: مزاج شیر گرم و تر است

برخی تصور می‌کنند که شیر سرد است، اما این تصور غلطی است، مزاج شیر، گرم و تر است که البته گرمای آن کم است و تری آن زیادتر است. از آنجایی‌که تری آن زیادتر است از حرارت آن کاسته می شود و در صورت مصرف باعث رطوب و سردی می شود.

اما ماست و دوغ برای کسانی که مزاج سرد و رطوبتی دارند و یا معده‌های سرد و رطوبتی دارند خصوصا در فصول سرد توصیه نمی شود، ‌و این افراد در مصرف آنها باید پرهیز کنند و حتی به مدت یک ماه ماست و دوغ مصرف نکنند.

شیر در طب سنتی: خواص شیر

شیر یک غذای بسیار کامل است و خاصیت زیادی دارد، چاق کننده و حافظ رطوبت‌های اصلی بدن است. بنابراین برای کسانی که مزاج‌های سرد و خشک و یا گرم و خشک دارند مفیدتر است.

شیر برای درمان بیماری‌‌هایی که ناشی از خشکی هستند، مانند برخی از خارش‌ها؛ و برخی از فراموشکاری‌ها، برای مغز، ریه و قلب مفید است.

یکی از درمان‌‌های یبوست در افراد با مزاج‌های خشک، شیر می‌باشد. این افراد می‌توانند کمی شکر سرخ داخل شیر گرم بریزند و استفاده کنند. به طور کلی شیرین کردن شیر، باعث لینت مزاج می‌شود.

شیر دفع کننده سوداست. همچنین به سم زدایی از بدن کسانی که قصد ترک اعتیاد دارند کمک می‌کند.

مصرف شیر گرم و عسل باعث نرمی و لینت گلو می شود و برای افرادی که دچار گلو درد می شوند مناسب است. همچنین شیر و عسل باعث تقویت قوای جنسی و مایعات جنسی می شود.

شیر برنج و فرنی نیز، غذاهای بسیار مفیدی هستند که باعث طولانی شدن عمر می‌‌شوند، و خوش رنگی چهره به بار می‌آورند. شیر برنج با یک مربای خانگی و عسل خوب می‌تواند مصرف بشود و برای کودکان و بزرگسالان بسیار مفید است.

جوانان در فصل بهار، و سالمندان در فصل تابستان از شیر استفاده کنند.

برای جوشاندن شیر نیز باید به اندازه یک چهارم شیر آب به آن اضافه شود، و آنقدر بجوشد که آن یک چهارم بخار شود.

شیر در طب سنتی: شیر چه زمانی مضر است؟

برخی افراد در هضم شیر دچار مشکل می شوند.

افرادی که بعد از مصرف شیر دچار مشکل می شوند می‌توانند از مصلح‌ها استفاده کنند. با حل کردن کمی پودر زنجبیل و یا مقداری عسل داخل شیر گرم می توانند آن را اصلاح کنند و دچار نفخ نشوند.

مصرف روزانه ی شیر توصیه نشده است. غذای اصلی انسان، گندم و برنج و برخی از گوشت‌ها در حد کمتر، و بعضی از میوه‌جات مثل انجیر و کشمش است. این‌که برخی توصیه می‌کنند که هر روز شیر مصرف شود،‌ این نظر غلطی است و شیر برای همه این خاصیت را ندارد.

افرادی که مزاج رطوبتی دارند، به دنبال مصرف زیاد شیر دچار مشکلاتی در معده‌ و مفاصلشان خواهند شد.

شیر به تنهایی یک غذاست و همراه گوشت، تخم‌مرغ، ماهی و سبزیجات نباید مصرف بشود.

شیر در طب سنتی: آیا مصرف شیر با کاکائو، میوه یا مغزها توصیه می شود؟

کاکائو جز مصلحات شیر است و مصرف آن با شیر نه تنها ضرری ندارد بلکه برای افرادی که به دنبال خوردن شیر دچار نفخ و دل پیچه می شوند مناسب نیز هست.

اما مصرف سایر موارد مانند میوه هایی مثل موز، یا توت فرنگی یا کیک همراه شیر توصیه نمی شود. شیر یک غذای کامل است، چون هم آب دارد و هم دارای چربی است (که خود نوعی غذاست)، از دیدگاه طب سنتی مزاج آن گرم و تر است و هم دارای پروتئین است.

مصرف مغزها (به صورت معجون) همراه شیر اشکالی ندارد اما تهیه ی معجون در طب سنتی فرمول خاص خودش را دارد.

طرز تهیه معجون چهار مغز

۳ تا ۷ عدد از هر کدام از مغزهای بادام، بادام زمینی، فندق، و پسته پودر شود، سپس همراه دو عدد رطب هسته جدا مخلوط کن شده به اضافه یک لیوان شیر با نان سنگگ میل شود. می توان به عنوان صبحانه یا عصرانه-شام سبک و یا در مقادیر کمتر و بدون نان به عنوان میان وعده مصرف کرد.

شیر در طب سنتی: آیا همه ی افراد باید شیر را به صورت گرم مصرف کنند؟

افرادی که مزاج گرم دارند و مشکل گوارش و یا معده و مشکلات هضم ندارند می توانند شیر را به صورت خنک نیز استفاده کنند و نیازی به گرم کردن شیر ندارند.

اما افرادی که مشکل گوارشی دارند تا درمان کامل یا نباید شیر مصرف کنند و یا در حجم کم به صورت گرم و با عسل یا زنجبیل یا هر دو شیر میل کنند.

شیر در طب سنتی: آیا بادام می تواند جایگزین شیر شود؟

شیر یک ماده ی خوردنی و بادام و شیره ی بادام و یا شیر بادام یک ماده ی خوردنی دیگر با خواص خاص خودش است. دیدگاه کلسیم و منیزیم و … در طب رایج وجود دارد اما در طب سنتی و علم تغذیه جدید شیر و بادام دو ماده ی غذایی متفاوت با خاصیت های متفاوت هستند که جای یکدیگر را نمی گیرند.

شیر در طب سنتی: مصرف شیر برای مبتلایان به تخمدان پلی کیستیک و سنگ کلیه

باید دید علت بیماری تخمدان پلی کیستیک چیست و شخص مبتلا چه مزاجی دارد. اینکه بگوییم شیر برای این بیماری مضر است به هیچ عنوان درست نیست. مصرف شیر منعی برای این افراد ندارد اما به طور مثال برای شخصی که بدنش رطوبت زیادی داشته باشد مصرف روزانه ی شیر در حجم زیاد توصیه نمی شود.

در افراد مبتلا به سنگ کلیه نیز بسته به جنس سنگ کلیه متفاوت است، افرادیکه مزاج های سرد و تر و بدن های پف آلوده دارند و در این فصل (بهار و تابستان) دچار سنگ کلیه شده باشند مصرف زیاد شیر توصیه نمی شود اما در کل مصرف شیر در این افراد منعی ندارد.

تالیف سید مهدی میرغضنفری: دکتر سید مهدی میرغضنفری، پزشک، دکتری تخصصی فیزیولوژی، عضو هیئت علمی (دانشیار) دانشگاه و معاونت پژوهشی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ارتش و پژوهشگر طب سنتی ایرانی