چکیده
سابقه و هدف
خونریزی ممکن است به علت جراحت، اختلالات خون یا اثر دارو رخ دهد، متوقف کردن خونریزی اغلب مستلزم اقدام فوری پزشکی است و می تواند سبب ناتوانی و مرگ و میر بیماران شود. داروهای متداول هموستاتیک (بند آورنده های خون) در دسترس نیستند و اثربخشی محدودی دارند. از طرفی این داروها گران بوده و بار اقتصادی ناشی از روش های درمانی مختلف، سبب ایجاد مشکلات متعددی برای جامعه می شود.
طب سنتی ایران که یکی از مکاتب طبی کل نگر می باشد، روش های درمانی ویژه ای در این خصوص دارد که شناخت آن ها برای جامعه پزشکی خالی از فایده نیست. در منابع طب ایرانی برای کنترل خونریزی ترکیبات طبیعی مختلفی استفاده شده است که از آن جمله می توان به انواع خاکستر اشاره کرد. یکی از انواع پرکاربرد آن، پنبه سوخته است.
هدف از این مقاله، استخراج پنبه سوخته به عنوان بندآورنده خونریزی در متون طب سنتی ایران به عنوان مکتبی غنی با سابقه تاریخی پربار است.
مواد و روش ها
این مطالعه مروری، یک نوع بررسی کتابخانه ای است. به این منظور ابتدا کاربرد خاکستر و پنبه با کلیدواژه های مختلفی در بندآوردن خونریزی در منابع معتبر طب سنتی ایران از قبیل قانون در طب، الحاوی و ذخیره خوارزمشاهی بررسی شد. سپس در پایگاه های اطلاعاتی از جمله SID و pubmed google scholar، اثرات این مفرده بر روی خونریزی تا می 2019 برای یافتن شواهد علمی جستجو شد.
یافته ها
خاکستر به عنوان درمان مجرب در بندآوردن خونریزی در منابع معتبر مختلفی در طب سنتی ایران ذکر شده است. حکما با خواص مختلفی که برای پنبه قائل هستند، آن را مانع سیلان خون معرفی می کنند که خونریزی را بند می آورد و باعث جمع شدن اجزا می شود.
نتیجه گیری
از آنجایی که اثرات ضد خونریزی پنبه در منابع مختلفی از طب مدرن اثبات شده است، بنابراین در زخم هایی که پیچیده نیستند و شریان درگیر نیست و سایز کوچک با عمق کم دارند، می توان از سوخته گاز استریل یا پنبه سوخته که ارزان و در دسترس است، استفاده کرد.
مقدمه
خونریزی ممکن است به علت جراحت، اختلالات خون یا اثر دارو رخ دهد و متوقف کردن خونریزی اغلب مستلزم اقدام فوری پزشکی است. خونریزی می تواند سبب مرگ و میر یا ناتوانی در بیماران شده و هزینه های هنگفتی را به سیستم های درمانی تحمیل کند. سه مکانیسم عمده هموستاز شامل انقباض عروقی، تجمع پلاکتی و در نتیجه لخته شدن خون است. هیچگونه داروی هموستاتیک مؤثر برای استعمال موضعی در دسترس نیست.
داروهای موضعی بندآورنده خونریزی مانند کلاژن، ترومبین و پروتروببین گران بوده و به راحتی در دسترس نیستند، از طرفی برخی از آن ها دارای اثربخشی محدودی هستند. داروهای هموستاتیک غیرتزریقی فراوانی ارزیابی شده است، ولی اثربخشی بالینی تعداد اندکی از آن ها اثبات شده است.
برای این داروها عوارض مختلفی مانند واکنش افزایش حساسیت، ترومبوز شریانی یا وریدی، هایپوناترمی و سکته مغزی یا قلبی ذکر شده است. با توجه به محدودیت داروی مؤثر در این زمینه و عوارض جانبی متعدد داروهای متداول، یکی از گزینه ها استفاده از داروهای سنتی است که در طول سال ها در بین مردم محبوب بوده است.
گیاهان دارویی که در مکاتب طبی گیاهی در سراسر جهان ارائه می شوند، منابع ارزشمندی هستند که برای درمان بیماری های مختلف استفاده می شوند. طب سنتی ایران که یکی از مکاتب طبی کل نگر می باشد، شیوه های درمانی ویژه ای در این رابطه دارد که شناخت آن ها برای جامعه پزشکی خالی از فایده نیست.
برای مدیریت خونریزی در طب سنتی ایرانی علاوه بر اقدامات اولیه مانند بالا نگه داشتن عضو درگیر یا فشار دادن موضع خونریزی با دست، مفردات مختلفی برای بندآوردن خونریزی ذکر شده است که از میان آن ها می توان به خاکستر، به ویژه پنبه سوخته، اشاره کرد.
خاکستر به دلیل ارضیت و تجفیف (خاصیت خشکاندن) فراوان، مانع سیلان خون می شود. از این رو در کتب طب ایرانی پنبه و خاکستر آن را در بازداشتن خونریزی از جراحات مجرب می دانند.
در روایتی هم که درباره حضرت زهرا در مجمع البیان آورده شده، نقل کرده اند: حضرت زهرا (س) در جنگ احد برای جلوگیری از خونریزی، پاره حصیرى را سوزاند و خاکستر آن را بر زخم پیامبر (ص) قرار داد و خون بند آمد. همچنین مقالات و مطالعات امروزی بر تأثیر پنبه در کنترل خونریزی صحه گذاشته اند.
در زخم هایی که پیچیده نیستند و شریان درگیر نیست و سایز کوچک با عمق کم دارند، می توان از سوخته گاز استریل یا پنبه سوخته استفاده کرد که ارزان و در دسترس و استفاده از آن راحت است. در درمانگاه های طب ایرانی نیز برای جلوگیری از خونریزی محل نیش زالو از پنبه سوخته استفاده می کنند که در کتب طب ایرانی توصیه شده است.
از طرفی خاکستر جزء مواد طبیعی مانع خونریزی است که استریل هستند و تهیه آن در همه جا راحت است و عوارضی مانند درد یا ناراحتی را در پی ندارد. در مناطقی از آفریقا نیز به صورت سنتی به منظور جلوگیری از خونریزی در زخم ها از خاکستر استفاده می کنند.
با این رویکرد هدف از نوشتن این مقاله استخراج پنبه سوخته به عنوان بندآورنده خونریزی در متون طب سنتی ایران به عنوان مکتبی غنی با سابقه تاریخی پربار بوده است.
مواد و روش ها
این مطالعه مروری یک نوع بررسی کتابخانه ای است. به این منظور کلیدواژه های «رماد»، «خاکستر»، «قطن»، «پنبه»، «نزفالدم»، «سیلان خون» و «خونریزی» از کتب معتبر عربی و فارسی طب سنتی ایران از جمله قانون درطب، الحاوی، مخزن الادویه، تحفه المؤمنین، الشامل و ذخیره خوارزمشاهی جستجو شد و مطالب مربوط به خاکستر و پنبه که مانع سیلان خون می شوند، جمع آوری شد.
از مقالات طب مدرن نیز مطالبی آورده شده است که اثرات ضد خونریزی این مفردات را تأیید می کنند. برای این منظور اثرات پنبه و خاکستر آن در پایگاه های اطلاعاتی از قبیل SID و pubmed google scholar کلیدواژه های با عنوان در Cotton و Hemorrhage, Bleeding, Ash, Cinder و خلاصه مقالات تا می 2019 برای یافتن شواهد بالینی مربوط به بندآوردن خونریزی جستجو شد، تا شواهدی برای اثبات اثرات پنبه سوخته در بندآوردن خونریزی بر اساس منابع طب سنتی ایران ارائه شود.
یافته ها و بحث
سید اسماعیل جرجانی در کتاب مستطاب دخیره خوارزمشاهی اسباب سیلان خون را چهار نوع ذکر کرده است:
- گشاد شدن دهانه هاى رگ ها به سبب جراحت به افراط یا به سبب ضعیفى و سست شدن رگ ها.
- امتلای بدن از خون.
- حرکت قوى یا فریاد بلند زدن و ناگهانی از جا برخاستن.
- شکافتن و بریده شدن رگى به سبب جراحتى یا به سبب تیزى ماده اى یا دارویى که سر رگى را بسوزاند و از بین ببرد.
که از این بین سیلان خون که از رگ هاى شریان باشد، بستن آن مشکل است.
برای معالجه و بازداشتن خونریزی در طب سنتی ایران روش های مختلفی ذکر کرده اند که به چند نمونه از آن ها اشاره می کنیم:
یکى آن که خونی را که از یک سمت می رود، به سمت دیگر بکشند چنان که اگر از بینى راست خون بیاید محجمه بر جگر گذارند.
دوم آن که از ناحیه دیگر خونریزی ایجاد کنند مثلا وقتی خون از بینى چپ می آید، فصد دست چپ کنند تا خون را با بادکش یا فصد (در صورت قوت بیمار) به ناحیه مقابل محل خونریزی سوق دهند.
سوم آن که راه رسیدن خون به موضع جراحت را ببندند. مثلاً عضوی را که از جراحت دورتر است ببندند و عضو خونریزی کننده بایستی بالاتر قرار گیرد و درد آن را باید آرام کرد، زیرا درد جاذب خون به ناحیه آسیب دیده است و اگر جراحت در محلی باشد که بستن آن دشوار باشد، حوالى آن را گچ بگیرند تا گذرهاى خون را تنگتر کنند.
چهارم آن که با داروهاى خدر کننده و غلیظ کننده، خون را ساکن کنند. به این منظور طعام هاى غلیظ کننده بدهند. چنان که کعک (نان خشک)، عدس، عناب و آب سرد بدهند و در هواى خنک یا آب سرد بنشانند تا با سرد کردن بدن به کاهش خونریزی موضعی در ظاهر بدن کمک کنند زیرا سرمای ظاهر خون را به باطن بدن هدایت می کند.
پنجم آن که جراحت را علاج کنند و این دو گونه است:
- یکى آن که با داروها مانع خونریزی شوند.
- دوم آن که کیّ انجام دهند.
شیخ الرئیس در کتاب قانون ذکر کرده است که اگر خونریزى بر اثر باز شدن دهانه رگ باشد، مواد قابض (بندآورنده) مبرد به کار می بریم تا دهانه های رگ ها برهم آید. داروهاى سردی بخش ماده جارى را منعقد می کنند و این مواد دهانه ها را مسدود کرده و تنگ می کنند.
داروهاى قابض، ماده را بند می آورند و مجارى را در بر می گیرند. همچنین داروهاى مغَرّی و چسبنده (سریشى) در دهانه مجارى راهبندانى ایجاد می کنند. از این رو از جمله قویترین داروهای بندآورنده خونریزی، خاکستر را ذکر کرده اند، زیرا خاکستر از آن جایی که بسیار خشکاننده بوده، بندآورنده خونریزی است.
رماد به فتح راء به فارسى خاکستر و به هندى راکهه نامیده می شود. در کتاب الشامل نوشته ابن نفیس قرشی خاکستر را این گونه توصیف می کند: «إنّ الرّماد هو الجزء الأرضى الذى یبقى من الجسم المحترق، إذا تحلّل لطیفه و تصعّد»: خاکستر جزء ارضی است که از جسم محترق، زمانی که بخش لطیف آن تحلیل رفته و متصاعد می شود و از هر جسمى که باشد منسوب به آن است مانند رماد عقرب، چوب درخت انگور و امثال این ها.
طبیعت آن خشک و مجفّف مایل به حرارت و مرکب از جزو بارد ارضى کثیف بسیار و جزو دخانى حار نارى لطیف اندک است که با شستن، جزو دخانى حار آن زایل می شود و جزو ارضى بارد آن باقى می ماند. به دلیل کثرت ارضیت، جوهر آن شدیدالتجفیف، شدیدالیبوست و قابض بوده و با یبوست مفرط خود باعث جمع شدن اجزا می شود.
از جمله مفرداتی که خاکستر آن ها در بندآوردن خونریزی مؤثر است می توان به گز، قرطاس، مازو و پنبه اشاره کرد. خاکسترها برحسب ماده اولیه ای که از آن ها به دست می آیند، کیفیات مختلفی دارند. برای مثال خاکستر حاصل از درخت بلوط دارای قوت قبض بوده که گاهی بندآوردن خونریزی به غیر این دوا ممکن نیست، ولی خاکستر حاصل از درخت انجیر دارای حدت و جلاء است که در خونریزی کاربردی ندارد.
در ادامه برخی از خاکسترهای مفید برای بند آوردن خونریزی که در کتاب های طب سنتی ایران آمده اند را معرفی می کنیم:
خاکستر گز مانع خونریزی.
خاکستر استخوان با قوت قبض مانع خونریزی است.
گرد سوخته شده قرطاس خونریزى را بند می آورد.
سوخته قرطاس مانع خونریزی از ریه.
مازو به روغن چرب کرده و سوخته، زنگار آهن، صدف سوخته ناشسته مانع خونریزی.
پاشیدن خاکستر پنبه بر جراحت مانع خونریزی.
ضماد خاکستر جهت قطع خون و امراض مقعد بی عدیل _ در قطع خون همه اعضاء، خاکستر اثل (گز) مجرب _ خاکستر پوست موز و پوست درخت آن جهت التیام زخم ها و رفع خونریزی.
خاکستر نى بر جراحت بندند فوراً خون باز دارد.
خاکستر ریه خشک از هر حیوانى که باشد مانع خونریزی.
پاشیدن خاکستر، مانع خونریزی از محل نیش زالو. پاشیدن پودر مازوی سوخته مانع خونریزی از محل نیش زالو.
ذرور پنبه سوخته قالع جراحات و مجفف این ها.
خاکستر به عنوان درمان مجرب در بندآوردن خونریزی در منابع معتبر مختلفی در طب سنتی ایران ذکر شده است. حکما با خاصیت ارضیت، تجفیف فراوان و قبضی که برای این مفرده قائلند، آن را مانع سیلان خون معرفی می کنند که خونریزی را بند می آورد و باعث جمع شدن اجزا می شود.
از جمله خاکستر مفردات به خاکستر پنبه و خود پنبه کنترل خونریزی اشاره شده است که در بند آوردن خونریزی مجرب اند.
یافته های پیرامون نقش پنبه در هموستاز در طب جدید
در طب مدرن انواع مختلفی از داروهای موضعی برای جلوگیری از خونریزی استفاده می شود. عوامل موضعی هموستاتیک در هر دو زمینه معمول و تخصصی پوستی نقش مهمی دارند. امروزه در طب مدرن فرآورده های موضعی ضد خونریزی را به سه دسته: قابل جذب (مانند پنبه و کلاژن)، بیولوژیکی (مانند فیبرین و ترومبین) و مصنوعی (مانند گلوتارآلدهید و پلی اتیلن گلیکول) تقسیم می کنند.
یکی از این فرآورده های طبیعی مورد استفاده در طب متداول پنبه طبی است. پنبه جزء عوامل هموستاتیک قابل جذب است و با ویژگی های بیولوژیک و ساختار سلولزی که دارد برای پیشگیری از خونریزی در جراحی ها استفاده می شود.
پنبه اکسیده (cellulose oxidized Simple) اولین بار در سال 1942 در ایالات متحده در جراحی ها استفاده شد. نسل جدید آن با نام cellulose regenerated Oxidized در سال 1960 وارد بازار شد که مکانیسم اثر آن ماتریس فیزیکی برای شروع لخته است و با PH پایین اثر ضد میکروبی خود را اعمال می کند.
از طرفی با فشار آن می توان زخم را تامپوناد کرد تا سدی در برابر خونریزی باشد. استفاده از پنبه آسان بوده، در دسترس و ارزان است و به راحتی می توان از آن گاز یا سواب طراحی کرد. اگر در محل زخم رشته های آن باقی بماند طی یک تا شش هفته جذب می شود، ولی اگر مقادیر بیشتری در زخم باقی بماند با وجودی که سلولز اثرات ضد میکروبی دارد می تواند باعث واکنش جسم خارجی در بدن بیمار شود.
همچنین در مطالعه ای که بر روی مدل حیوانی (سگ) صورت گرفت، مشخص شد پنبه با ایجاد پاهای کاذب و کمک به تجمع پلاکتی و آزاد شدن عوامل هموستاتیک مانند PF-4، β -TG در کنترل خونریزی مؤثر است.
از آنجایی که یکی از مکانیسم های تأثیر پنبه سوخته فعل تجفیف است، در مطالعات نیز بر ارجحیت و میزان هموستاز بیشتر در استفاده از پنبه خشک بر حالت مرطوب تأکید شده است.
در مطالعات مختلفی نقش پنبه در بند آوردن خونریزی ذکر شده است، ولی بر روی پنبه سوخته تاکنون مطالعه ای صورت نگرفته است. از منظر طب ایرانی با توجه به طبیعت خشک و نیز خاصیت قبضی که در مورد پنبه سوخته ذکر شده است، این مفرده را باعث پایداری لخته و مؤثر در کنترل خونریزی می دانند، ولی در طب مدرن به عوامل شیمیایی آن مانند آزاد کردن عوامل هموستاتیک تأکید می شود.
نتیجه گیری
داروهای موضعی هموستاتیک متـداول اغلـب گـران بـوده، به راحتـی در دسـترس نیسـتند، عـوارض بـی شـماری دارنـد و اثربخشی تعداد اندکی از آن ها اثبات شده است. بـرای مثـال در سال 2019 مطالعه ای بالینی انجام شد که نشان داد ترانگزامیـک اسید به عنوان یکی از متداولترین هموستات هـای موضـعی در خونریزی لثه مؤثر نبوده است.
مباحث مرتبط با گیاهان دارویی و داروهای گیاهی از مهمترین و پرجاذبه ترین موضوعات مربوط به علوم پزشکی در دهه های اخیر بوده است. تاریخچه مصرف گیاهان دارویی به قدمت حضور انسان بر روی کره زمین می باشد. تقریباً در تمام اقوام و قبایل، انسان ها از گیاهان دارویی بهره می گرفته اند.
در این مطالعه سعی شده است تا با مروری بر منابع طب سنّتی ایرانی و داشته های ارزشمند گذشتگان در خصوص یکی از گیاهان دارویی مهم (پنبه سوخته) و بررسی اثرات مشاهده شده از این داروگیاه در مستندات علمی اخیر، ضمن بررسی تطبیقی این موارد، این گیاه و اثرات آن در طب سنّتی و پزشکی نوین معرفی شود.
پنبه سوخته به عنوان یک عامل هموستاتیک موضعی در خونریزی خارجی و آسیب های پوستی به علت ارزان، امن و در دسترس بودن، می تواند استفاده شود، اما قبل از هر چیز بایستی سمیت این مفرده مشخص شده و اثرات و مکانیسم اثر آن در مطالعات بالینی سنجیده شود تا ماده یا مواد فعال باعث تأثیر انعقادی این ماده طبیعی مشخص شود.
علاوه بر این، ترکیبات طبیعی و مشتقات تجاری آن ها ممکن است مؤثرتر بوده و ارزانتر از عوامل موضعی هموستاتیک در حال حاضر در دسترس باشد. در دهه های گذشته، تعداد زیادی از عوامل ضدخونریزی موضعی به وجود آمده است که بایستی پزشکان در انتخاب این داروها توجه به مکانیسم عمل، اثربخشی و اثرات جانبی احتمالی مربوط به هر دارو را مدنظر قرار دهند.
داروی ایده آل باید به راحتی در دسترس بوده، مؤثر، مقرون به صرفه و قابل استفاده در شرایط مختلف بوده و آلرژن نباشد. از آنجایی که طب سنتی ایران سابقه چند هزار ساله دارد و با جستجوی منابع طب سنتی احتمال یافتن داروی مؤثر نسبت به حالتی که به صورت تصادفی در صدد کشف دارویی باشیم 40 برابر است.
پس استفاده از تجارب طب سنتی کاملاً معقول به نظر می رسد. از محدودیت های این مطالعه، بررسی نکردن منابع و کلید واژه های گسترده تر است، اما نو بودن بررسی این مفرده و ارزان و در دسترس بودن آن، نقطه قوت این تحقیق به شمار می آید.
منبع: مجله طب سنتی اسلام و ایران.
مژگان مهری اردستانی، سمیه خلیل زاده، فاطمه جعفری.
گروه طب سنتی، دانشکده طب سنتی، دانشگاه علوم پزشکی تهران.
گروه طب ایرانی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ارتش جمهوری اسلامی ایران.
