درباره کتاب خفی علایی
«خفی علایی (خف علائی یا الخفیة العلائیة)»، به زبان فارسی، دومین تالیف طبی سید اسماعیل جرجانی است که به امر اتسز خوارزمشاه، پس از سال ۵۲۱ ق- سال جلوس اتسز بر تخت سلطنت- تالیف شده است.
جرجانی (به عربی جرجانی) در مقدمه کتاب خفی علایی اشاره کرده که این کتاب را بعد از کتاب ذخیره خوارزمشاهی نوشته است. به همین دلیل به نظر میرسد که جرجانی کار تألیف خفی علایی رابعد از سال پانصدو چهار هجری انجام داده است.
این کتاب نیز همانند کتاب ذخیره خورزمشاهی در دوران زنده بودن جرجانی به شهرت رسیده بودهاست بطوریکه نظامی عروضی سمرقندی در مقاله چهارم از کتاب چهار مقاله خود در باب دانش پزشکی و منابع اصلی آن مینویسد که هر پزشکی لازم است کتابهای :تحفه الملوک رازی، کفایه ابن مندویه اصفهانی، تدارک انواع الخطاء فی التدبیر الطبی بو علی و خفی علایی جرجانی را همیشه همراه داشته باشد.
آشنایی با محتوای کتاب خفی علایی
کتاب خفی علایی شامل اصول نظری و عملی رشته پزشکی است و به ویژه در مورد بهداشت و در مانهای فوری (اورژانسهای پزشکی) تأکید دارد. با توجه به حجم کم این کتاب رونویسی آن به راحتی انجام میشده و بنابراین رونوشتهای فراوانی از این کتاب در کتابخانههای ایران و جهان وجود دارد.
این کتاب، دارای دو بخش است. بخش اول، مباحث نظری و بخش دوم، مباحث عملی را در بر میگیرد.
- بخش اول، دارای دو مقاله است که مقاله اول آن، در ۱۶ باب و مقاله دوم در ۷ باب تدوین یافته است.
- بخش دوم، دارای هفت مقاله است و مقاله دوم آن، مشتمل بر ۱۸ باب میباشد.
محتوای کتاب به شرح زیر است:
بخش اول
- مقاله اول از بخش نخست، درباره تدبیر حفظ صحت است و در آن، مباحثی همچون تدبیر هوا، تدبیر فصلهای سال، تدبیر شهر و مسکن، تدبیر جامه پوشیدن، معرفت غذا و تدبیر آن، تدبیر آب، تدبیر شراب، خواب و بیداری و… مطرح شده است.
- مقاله دوم از بخش مزبور، درباره مقدمه معرفت بیماری است و در آن، مباحثی مانند شناختن بیماری، تدبیر شناختن نضج، شناختن بحران، شناختن علتها که به دیگر علت زائل شود، شناختن حالها که در تن مردم پدید آید و نشان بیماری بود که خواهد بود و شناختن وقت مرگ بررسی شده است.
بخش دوم
- مقاله اول از بخش دوم، در ذکر توصیههایی به اطباء است.
- مقاله دوم، در علاج بیماریها از سر تا پاست، مانند بیماریهای سر و دماغ، بیماریهای چشم، بیماریهای گوش، بیماریهای بینی، بیماریهای دهان و دندان و زبان و حلق و حنجره و…
- مقاله سوم، درباره تبها و حصبه و آبله است.
- مقاله چهارم، درباره آماسها، جراحتها و ریش هاست.
- مقاله پنجم، درباره علاج شکستگی استخوان و کوفتگی و بیرون آمدن استخوان هاست.
- مقاله ششم، درباره زینت و آراستگی بدن است.
- مقاله هفتم، درباره علاج مسمومیت هاست.
«خفی علایی»، نگاشتهای است مختصر که برای کسانی نوشته شده که حوصله و توان مراجعه به کتب مفصلی همچون «ذخیره خوارزمشاهی» را ندارند؛ ازاین رو، خواننده نبایست توقع داشته باشد که مباحث علمی و پیچیده و نیز نقد و کنکاش در این اثر مطرح شده باشد.
البته از آنجا که مؤلف این اثر، طبیبی گران قدر است، آنچه در این مختصر نگاشته، قابل توجه و استفاده است؛ خصوصا مبحث معالجات آن، چرا که مؤلف در این قسمت، مهمترین بیماریها و از سوی دیگر سودمندترین روش درمان هر بیماری را ذکر میکند و از این جهت، برای کسانی که آشنایی چندانی با علم پزشکی ندارند سودمند است.
