سر درد یا صداع به علت های مختلفی ایجاد می شود. یکی از علت های مهم ایجاد سر درد، سردردهای مشارکتی هستند؛ سردردهایی که اغلب به علت اختلال های عملکردی سایر اعضای بدن مانند کلیه ها، اندام ها، دست و پا، رحم، معده، کبد، طحال و پرده حجاب حاجز (دیافراگم) در بدن ایجاد می شوند.
از مهمترین اعضایی که اشکال و اختلال در عملکرد آن منجر به سردرد می شود، معده است. در ابتدا سردردهای ناشی از اختلال معده و پس از آن سایر سردرد های مشارکتی را بیان می کنیم.
سردردهای مشارکتی: سر دردهای ناشی از اختلال معده
هر یک از سوء مزاج های معده می توانند ایجاد سر درد کنند. افزایش حرارت معده و پری شکم از جمله مواردی است که می تواند سردرد تولید کند.
افرادی که معده ضعیفی دارند هنگام پر شدن شکم (پس از غذاخوردن و پرخوری) دچار سردرد می شوند زیرا معده این افراد نمی تواند غذا را هضم کند. غذای هضم نشده در معده، بخار و گاز تولید کرده، این گازها به سمت بالا و سر متصاعد شده (صعود ابخره) و باعث ایجاد سر درد می شوند.
پس ایشان باید غذای سهل الهضم تر و با حجم کمتر مصرف کرده، خوب هم غذا را بجوند تا بهتر بتوانند عملیات هضم را انجام دهند.
در مقابل افرادی که معده گرم دارند، قدرت هضم شان بسیار زیاد است. این افراد معمولا زمانی که معده شان خالی است دچار سردرد می شوند زیرا حرارت زیاد معده، رطوبت طبیعی موجود در معده را تبدیل به گاز و بخار کرده، باعث ایجاد سر درد می شود. پس این افراد بلافاصله پس از گرسنه شدن باید غذا بخورند و به تعویق نیندازند.
برخی از افراد نیز میزان صفرا در معده شان بسیار زیاد است. صفرا ماده ای رقیق، به رنگ زرد و تند است که طعمی تلخ دارد. مهمترین نشانه ازدیاد این ماده در معده، تهوع (به خصوص در هنگام صبح)، زردی چشم و چهره، ایجاد تشنگی و تلخی دهان است.
در طب سنتی هرگاه فردی دچار این علایم همراه با سردرد باشد باید هرچه زودتر درمان شود و این ماده اضافه را از بدن اش دفع کند. بهترین روش برای دفع صفرای زائد، قی کردن (استفراغ کردن) است. البته فقط کسانی از این روش استفاده کنند که عادت به قی کردن داشته و بدنبال آن، خیلی اذیت نشوند.
این عمل در تابستان بیشتر توصیه می شود چون تولید صفرا در این فصل و مخصوصا در گرم مزاجان بیشتر است. برای انجام آن، بهتر است فرد پس از برخاستن از خواب، یک تا سه لیوان آب ولرم و یا شربت سکنجبین بنوشد. شربت سکنجبینی که ولرم باشد، تهوع بیشتری ایجاد می کند.
این نوع شربت که از سرکه و شکر درست می شود، ماده خوبی برای جذب صفرای معده است. بهتر است آن را یکباره نوشیده و چند قدم راه برود، سپس به سرویس بهداشتی رفته، حالت قی کردن گرفته و ته حلق را تحریک کند تا عمل قی صورت گیرد.
بهتر است پس از انجام عمل قی، آب و مخصوصا رب انار یا به ملس (ترش/شیرین) استفاده شود که مقوی معده هستند. چنانچه فردی تمایلی به تحریک معده و تهوع ندارد، می تواند با کم کردن حجم غذا و انجام پرهیز غذایی، یا استفاده مرتب و دوره ای از سکنجبین و رب انار و به، معده اش را پاکسازی و تقویت کند.
افرادی که بلغم و سردی معده دارند نیز ممکن است دچار سردرد شوند. معمولا آب دهان این افراد زیاد است، احساس سنگینی معده و هضم نشدن غذا همراه با نفخ زیاد دارند و دچار آروغ ترش و گاهی حالت تهوع نیز می شوند.
برای انجام عمل قی، این افراد باید ناشتا سنکنجبین عسلی، دم کرده پونه یا زیره ولرم یا آب نمک گرم بنوشند. این نوشیدنی ها ضمن کم کردن اثر سردی و رطوبت، ایجاد تهوع می کنند و با ایجاد قی، باعث دفع رطوبت های زائد و پاکسازی معده می شوند.
پس از مصرف این نوشیدنی ها بهتر است برای تقویت معده از قاووت که در لهجه کرمانی «قووتو» نام دارد یا حلوا استفاده شود (معجونی حاوی آرد گندم، پودر مغز پسته و بادام و فندق، هل و زیره، گلاب، عسل یا شکر سرخ، کمی روغن گاو یا کره).
وجود سودای غیر طبیعی در معده نیز می تواند ایجاد سردرد کند. سودای موجود در معده علایمی مانند سوزش سر معده و اشتهای کاذب ایجاد می کند. این افراد برای جلوگیری از این نوع سردرد باید از خوردن خوراکی های مولد سودا همچون غذاهای سنگین (گوشت گاو) یا مانده (گوشت های فریز طولانی یا دودی)، فست فودها، سرکه یا ترشی، عدس، بادمجان و قارچ بپرهیزند.
برای رفع و دفع سودا، می توان از دم کرده بابونه، بادرنجبویه، اسطوقدوس یا گل گاو زبان (یک قاشق غذاخوری در یک لیوان متوسط آب جوش) بهره برد.
همچنین، گیاه بسیار مفیدی در دفع سودا به نام افتیمون وجود دارد. یک قاشق غذاخوری از دانه های زردرنگ این گیاه را می توان داخل پارچه نخی و تمیز ریخت و در یک لیوان شیری که تازه جوشیده شده قرار داد و پس از چند دقیقه پارچه را خارج و داخل همان شیر، شیره کشی کرد (آن را فشرد تا مایع خروجی از آن، داخل شیر بریزد) و این ترکیب شیر-افتیمون را صبح ناشتا نوشید. این کار را می توان بسته به نیاز و نظر پزشک، ۳ تا ۵ روز و یا بیشتر تکرار نمود.
معده برخی از افراد بسیار نفاخ است که معمولا در زمینه سردی معده رخ می دهد. نفخ و باد تولید شده در معده با صعود به قسمت سر موجب سردرد می شود. یکی از بهترین راه های درمانی برای این افراد، پس از پرهیز از سردیجات و رعایت آداب غذا خوردن (خوب جویدن، آب با غذا نخوردن و …)، مالیدن روغن های با مزاج گرم مثل بابونه، مصطکی، بادام تلخ یا زنجبیل روی معده و نیز استفاده از بادشکن هایی چون پودر تخم گشنیز، تخم زیره یا رازیانه با شکر بعد از غذا است.
برای تهیه و مصرف این پودرها، می توان یک قاشق غذاخوری گیاه مربوطه را با هم حجمش شکر یا نبات، کوبیده، یک ربع تا بیست دقیقه پس از غذا، یک قاشق مرباخوری از آن را روی زبان ریخته و با آب دهان، آرام آرام قورت داد.
سردردهای مشارکتی: چند راهکار موثر برای تقویت معده
معده اگر سالم نباشد، خانه بیماریها خواهد بود. بسیاری از اوقات با کم خوری، در هم خوری نکردن، آب و سالاد و ماست با غذا نخوردن، خوب جویدن، چشیدن نمک قبل و پس از غذا، خوردن کمی شیرینی های طبیعی پس از تناول غذا (کشمش، مربای خانگی، عسل) می توان معده سالمی داشت و از ایجاد سردردهای ناشی از اختلال های معده پیشگیری کرد.
با کم کردن حجم غذا و پرهیز از خوردنی هایی که برای شما مناسب نیستند، معده تان را تقویت کنید. زمانی که اشتهایی برای خوردن غذا ندارید، غذا نخورید.
از مواد قابض و قدری سفت می توان برای تقویت معده و پرزها و عضلات آن استفاده کرد. از جمله این مواد می توان به پیه بین دانه های انار، به و سیب ملس و پوست باقلا اشاره کرد. تمام اجزای میوه انار ( پوست داخل، پیه و دانه های آن) استفاده درمانی دارد.
گاهی دانه های انار را با مقداری از پیه اسفنجی شکل بین دانه ها که کمی طعم گس دارد مصرف نمایید. اگر طعم آن را دوست ندارید، می توانید تمام محتوای داخل انار را در آب میوه گیری ریخته و آب میوه حاصل را بنوشید. این نوع آب انار بسیار مقوی و تقویت کننده دریچه فوقانی معده بوده و برای مشکل رفلاکس معده نیز بسیار خوب است.
همچنین می توانید پیه انار را در دهان نگه داشته و یا بجوید و آب آن را کم کم قورت دهید مخصوصا خانم های باردار که دچار ویار و ضعف یا سوزش معده می شوند. افرادی که دهانه و دریچه معده آن ها ضعیف است، ممکن است دچار رفلاکس و یا سردردهای مشارکتی شوند.
یکی دیگر از موادی که برای تقویت دریچه معده مناسب است، تلیت کمی نان در آب میوه است. برای این کار می توانید در حد کف دست، نان سنگک یا بربری را به قعطات کوچک خرد کنید و در یک ظرف حاوی نصف لیوان آب انار ملس (مخلوط انار ترش و شیرین) یا آب انگور ملس تلیت کنید تا آب میوه را جذب کند و آن را ناشتا بخورید.
این نان در داخل معده مانند اسفنج عمل می کند و صفرا، سودا و سایر مواد زائد غیر طبیعی را جذب و دریچه فوقانی معده را تقویت می کند؛ لذا هم تهوع صبحگاهی و ویار را از بین می برد و هم جلوی بسیاری از سردردها و اشتهای کاذب را می گیرد.
پس از خوردن مواد فوق می توانید برای تقویت بیشتر معده از شربت جُلّاب نیز استفاده کنید. برای تهیه این شربت، مقداری آب و شکر (یا عسل) و گلاب را بجوشانید و در پایان نیز زعفران را به آن بیافزاید. این شربت خواص بسیار زیادی برای تقویت معده، قلب و مغز دارد.
سایر سردردهای مشارکتی
سردردهای مشارکتی: سر دردهای ناشی از بیماری های رحمی
از دیگر سردردهایی که با مشارکت اعضای دیگر اتفاق می افتد، سردردهای ناشی از بیماری های رحمی است. خانم هایی که درعادت ماهانه دچار مشکل هستند؛ سردی، گرمی، التهاب، عفونت، ترشح یا جسم خارجی (IUD) رحمی دارند، ممکن است مبتلا به سردرد مشارکتی با رحم شوند.
در این موارد شخص باید با مراجعه به پزشک حاذق در طب سنتی یا طب رایج، نخست نسبت به رفع مشکل رحمی اقدام نماید تا به دنبال آن سردردش خوب شود. مثلا مزاج رحم اصلاح شود به طوری که از حالت سردی یا گرمی خارج شود؛ یا این که عفونت درمان شده یا جسم خارجی بیرون آورده شود.
یکی از دستوراتی که پس از اصلاح مزاج شخص یا اصلاح مزاج رحم می تواند به رفع ترشحات و عفونت های رحمی کمک کند، نشستن در محلول بابونه و سرکه است. برای تهیه این محلول، ۲-۳ قاشق غذاخوری بابونه را در ۳-۴ لیوان آب ریخته، روی حرارت ملایم گذاشته تا به جوش آید، زیر آن را خاموش کرده و درب آن را گذاشته تا ده دقیقه دم بکشد، سپس صاف کرده و به آن ۱-۲ قاشق غذاخوری سرکه انگور طبیعی اضافه می نماییم.
شخص می تواند روزی یک تا دو بار و به مدت ۳-۷ روز هر بار ۱۰ دقیقه در این محلول بنشیند
سردردهای مشارکتی: سر دردهای ناشی از مشکلات طحال
از دیدگاه طب سنتی ایران، به طور طبیعی، سوداهای تولید شده در بدن و جهاز هاضمه در طحال ذخیره شده و بسته به نیاز مورد استفاده قرار می گیرند. اگر میزان تولید و ذخیره سودا در بدن از حدی بیشتر شود، طحال متورم شده، ممکن است قسمت زیر دنده چپ (محل طحال) این افراد هنگام لمس عمقی و یا تند راه رفتن دچار درد شود.
یکی از عوارض تجمع سودا در طحال و یا سایر مشکلات طحالی (افراد با بیماری های خونی)، سردرد می باشد. این افراد اغلب در قسمت سمت چپ سرشان دچار سردرد می شوند. راه درمان آن نیز پاکسازی طحال از مواد و سوداهای زائد به شیوه های مربوطه در طب سنتی می باشد.
پرهیز از مواد سودا زا (گوشت های مانده و گوشت گاو، عدس، بادمجان)، استفاده از آب پنیر (ماءالجبن) صبحگاهی مخصوصا همراه افتیمون، دم کرده های بابونه یا اسطوخدوس یا گاوزبان و روعن مالی شکم و پهلوها با روغن بابونه، کمک شایانی به درمان می نمایند.
سردردهای مشارکتی: سر دردهای ناشی از اختلالات کبد
کبد یکی از اعضای بسیار مهم و حیاتی در بدن است که وظایف مهمی از جمله سوخت و ساز و تولید اخلاط را در بدن به عهده دارد. اختلالات عملکرد کبد منجر به بروز عوارض خطرناکی در بدن می شود. امروزه شاهد آمار بالای کبد چرب در جامعه هستیم که به دلیل سبک زندگی همراه با پرخوری و کم فعالیتی می باشد.
یکی از عواقب مشکلات کبدی و کبد چرب می تواند سردرد باشد که معمولا در نیمه راست سر اتفاق می افتد. از علائم التهاب کبد می تواند احساس سنگینی و یا درد و تحریک پذیری خفیف در قسمت زیر دنده راست مخصوصا هنگام لمس عمقی یا ورزش باشد.
پرهیز از بدخوری و درهم خوری، پرهیز از نوشیدن آب یخ با شکم خالی به دنبال ورزش یا ناشتا یا در حمام، پرهیز از غذاهای سنگین با حجم زیاد، داشتن ورزش منظم روزانه یا یک روز در میان، استفاده گاه گاه از خنکی جاتی مثل سکنجبین ملس، مصرف گاه گاه عرق کاسنی و شاتره می توانند کمک شایانی به سلامت کبد نمایند.
در صورت ادامه مشکلات کبدی حتما باید به متخصص مربوطه و طبیب حاذق در طب سنتی مراجعه نمود.
سردردهای مشارکتی: سر درد های ناشی از مشکلات اندام ها (دست و پا)
مشکلات اندام ها از جمله درد مفصلی عضلانی ناشی از التهاب یا ضربه، شکستگی ها، زخم، واریس پا و گرفتگی عضلات می توانند ایجاد سردرد هم بنمایند که نشانه آن این است که شخص بعد از بروز این مشکلات در اندام هایش، دچار سردرد می شود در حالی که قبلا سردرد نداشت.
در این موارد نیز باید ابتدا به رفع علت در آن اندام پرداخت. ماساژهای مختلف اندام ها با یا بدون روغن، گرم کردن و بستن اندام ها، بادکش گذاری روی عضلات کتف و بازو یا ساق و ران می تواند کمک کننده باشد.
گاهی راه رفتن روی شن و قلوه سنگ و ماساژ کف پا یا سنگ پا کشیدن می تواند به انتقال مواد از بالا و سر به سمت محل تحریک (پا) کمک کرده و سردرد را بهبود بخشد. بادکش ساده پشت ساق پا نیز می تواند این نوع سردرد را کاهش دهد. با انجام بادکش فشار زائد موجود در منطقه سر که ایجاد سردرد کرده، کاهش یافته و به قسمت پایین بدن منتقل می شود.
پاشویه کردن نیز برای این افراد می تواند مفید باشد. برای پاشویه می توان از محلول آب گرم و نمک یا سرکه یا دم کرده بابونه استفاده کرد در آن کمی روغن بادام شیرین ریخته، پا را ده دقیقه داخل آن قرار داده و ملایم ماساژ داد.
بادکش گذاری و حجامت یا فصد کردن از رگ های خاصی از دست و پا زیر نظر و توسط پزشک متخصص نیز می تواند برای بهبود وضعیت اندام ها و رفع سردردهای ناشی از آن ها، بسیار مفید باشد.
سردردهای مشارکتی: سر دردهای ناشی از ضعف مغز
از دیگر سر دردها، سردردهایی است که به علت ضعف دماغ (ضعف مغز) ایجاد می شود. این افراد معمولا دچار کندی حواس، بویایی، بینایی، شنوایی و درک مطلب (کدورت حواس) هستند.
مغز سه فعالیت مهم: حس (دریافت اطلاعات بویایی، لامسه، شنوایی و … از گیرنده های محیطی)، حرکت (فرمان دادن برای انجام حرکت مانند برخاستن، راه رفتن، فعالیت کردن و …) و تدبیر (برنامه ریزی، تصمیم سازی، مدیریتو ساماندهی فعالیت های مختلف روزمره و تنظیم اعمال بدن و فرآیندهای مغزی) را برعهده دارد.
مغز به دلایل مختلف از جمله اختلالات و بی نظمی در خواب، استرس ها و فکر و خیالات زیاد، خوردن مواد گازدار و بخارزا و خلاصه سبک زندگی نامتعادل، ممکن است از حالت تعادل خارج شده و دچار ضعف در عملکردهای فوق الذکر شود که یکی از نتایج آن، سردرد است.
راه درمان این نوع سر درد، حذف علت های موجود و سپس، تقویت مغز است. بوییدن بوهای خوش و طبیعی همچون گلاب، سیب تازه، سیب گلاب و گل هایی مانند گل سرخ، نرگس و مریم؛ نوشیدن شربت جلاب (حاوی گلاب و زعفران) مخصوصا در فصول سرد و توسط سردمزاجان و شربت سکنجبین (حاوی عسل و سرکه) مخصوصا در فصول گرم و توسط گرم مزاجان؛ خوردن شیرینی هایی طبیعی که با دارچین و زعفران و هل درست شده اند (مخصوصا برای سرد مزاجان)؛ و همچنین مالیدن گلاب و روغن گل سرخ به روی پیشانی برای تقویت مغز مفید است.
سردردهای مشارکتی: سر دردهای ناشی از قوت حس مغز
گاهی کسانی که مغز بسیار فعال و تیزی دارند و اصطلاحا ذکاء الحس هستند (افرادی که حواس شان بیش از حد تحریک پذیر است و کمترین موضوعات و تحریکات را متوجه می شوند) نیز به علت تحریک و فعالیت بیش از حد مغز، دچار سر درد می شوند.
این افراد با کوچکترین صدا اذیت می شوند و شامه و حس لامسه بسیار قوی و تحریک پذیری دارند.اغلب این افراد بسیار نکته سنج و ریز بین نیز هستند. معمولا کسانی که مزاج های خشکی دارند، استرس زیاد و بی خوابی فراوانی داشته و زیاد از گرمی ها استفاده می کنند یا در معرض آفتاب زیاد قرار دارند، دچار ذکای حس می شوند که در طولانی مدت برای سلامت مغز و شخص خوب نیست.
راه درمان این نوع سر درد نیز در قدم اول، رفع علت و عامل و سپس استفاده از موادی است که سرعت و پاسخ دهی مغز را کم و کند می نمایند. غذاهای آبدار و لعاب دار مانند پاچه گوسفند یا سیرابی و شیردان؛ کاهو و کدو، سکنجبین ملس، لبنیات و مرکبات از جمله مثال هایی برای این امر می باشند.
لعاب جو پخته شده یا همان ماءالشعیر طبی نیز برای این افراد بسیار خوب است. برای تهیه این ماء الشعیر نیاز است به میزان یک پیمانه جو ،۱۰تا ۱۴ پیمانه آب داخل ظرف ریخته و با حرارت ملایم جوشانده شود. حین و پس از پخت باید کف های روی مایع دور ریخته شود.
قبل از شکفتن جوها، زیر آن را خاموش کرده، صاف نموده تا مایع لزج به دست آید. این مایع لزجی را می توان هنگام ناشتا یا طی روز مخصوصا در فصول و اقلیم های گرم و خشک مورد استفاده قرار داد.
همچنین می توان پارچه ای را نیز به این مایع آغشته کرد و برای کاهش دمای بدن روی سر گذاشت. مصرف مقداری کاهو، خرفه، تخم و برگ گشنیز نیز برای این افراد خوب است؛ کاهو را می توان با شربت سکنجبین مصرف کرد.
به قلم دکتر سید مهدی میرغضنفری؛ پزشک، دکترای تخصصی (PhD) فیزیولوژی، معاون پژوهشی و مدير گروه طب سنتی دانشکده پزشکی و عضو هیئت علمی (دانشیار) دانشگاه علوم پزشکی ارتش، و پژوهشگر طب سنتی ایرانی
