تهوع و استفراغ بارداری از منظر طب سنتی

چکیده

تهوع و استفراغ بارداری یکی از شایعترین عوارض بارداری است به طوریکه بیش از نیمی از زنان باردار را مبتلا می کند. در طب نوین مهمترین علت تهوع و استفراغ بارداری تغییرات هورمونی در طول بارداری و فشار به معده ناشی از بزرگی رحم می باشد.

به طور کلی در طب نوین درمان ها شامل درمان های غیر دارویی از جمله رژیم های غذایی و درمان های دارویی مانند پیریدوکسین و کورتیکوستروئیدها می باشند.

از آنجا که علت این عارضه در طب نوین کاملا شناخته شده نیست، درمان آن مشکل و تأثیر آن بر روی سلامتی جنین نامشخص است.

طب سنتی ایران که یک مکتب طبی کل نگر است، دیدگاه های ویژه ای در تشخیص و درمان بیماری ها داشته و در این میان، بیماری های زنان و زایمان همواره مورد توجه حکما بوده است و در بسیاری موارد روش های درمانی متعدد و کم خطری برای هر بیماری مطرح شده است.

روش ها

مطالعه حاضر مطالعه ای مروری است که در آن مطالب مربوط به تهوع و استفراغ بارداری از کتب معتبر طب سنتی مورد بررسی قرار گرفته است و پس از تجزیه و تحلیل، جمع بندی و دسته بندی صورت پذیرفت.

یافته ها

در این تحقیق در ابتدا به تعریف قی و غثیان از دیدگاه طب سنتی پرداخته شده و سپس اسباب و علل و درمان های تهوع و استفراغ بارداری از دید حکما مطرح شده است.

به طور کلی دلایل عمده بیان شده در رابطه با تهوع و استفراغ بارداری از دیدگاه طب سنتی ایران شامل افزایش مواد زاید در بدن به دلیل قطع خون قاعدگی در طی بارداری و ریختن این مواد به معده به دلیل مشارکت بین معده و رحم و نیاز کم جنین به دم طمثی (خون قاعدگی) در سه ماهه اول بارداری می باشد.

درمان های ذکر شده در این رابطه به طور کلی شامل کاهش تولید فضول و مواد اضافی دربدن، اخراج مواد زاید از معده، تقویت معده و استفاده از مسکنات قی و غثیان می باشد.

بحث و ‌نتیجه گیری

با توجه به این که درمان های طب سنتی مبتنی بر اصول پیشگیری و اصلاح تغذیه و تصحیح سبک زندگی می باشد و روش های درمانی آن مؤثر و کم عارضه بوده، به نظر می رسد طب سنتی بتواند پاسخگوی مناسبی برای درمان و کاهش عوارض بارداری باشد.

این تحقیق بر آن است که مروری بر دیدگاه طب سنّتی در علل و اسباب به وجود آورنده این بیماری و درمان های آن داشته و بتواند راهگشایی برای زنان باردار در رابطه با تهوع و استفراغ آن ها باشد.

مقدمه

بارداری یکی از حساسترین دوره های زندگی زنان است. در این دوره خانم های باردار دچار عوارضی همچون یبوست، واریس، هموروئید، سوزش سردل، اختلالات خواب و تهوع و استفراغ می شوند.

تهوع و استفراغ بارداری در %50 تا %90 بارداری ها رخ می دهد.

در %50 تا %55 موارد تهوع همراه با استفراغ وجود دارد در حالی که در %25 موارد فقط تهوع دیده می شود.

اگرچه تهوع و استفراغ بارداری، بیماری صبحگاهی نیز نامیده می شود، ولی در 80 درصد از زنان، علائم در طول روز نیز وجوددارد.

علایم معمولا از هفته 4 تا 9 شروع و در هفته های 12 تا 15 به حداکثر می رسد و در هفته 20 حاملگی علائم از بین می رود.

در 9 تا 20 درصد زنان باردار، علائم بعد از هفته 20 بارداری و گاه تا پایان آن ادامه می یابد. علائم در بیشتر موارد به صورت تهوع، اُغ زدن، استفراغ و پرهیز از بو یا غذا می باشد.

در %35 زنان مبتلا به این عارضه، شدت تهوع و استفراغ به قدری است که باعث از دست دادن ساعات کاری و تاثیر منفی در روابط خانوادگی می شود. درصد کمی از بیماران به علت کاهش وزن و دهیدراتاسیون نیاز به بستری پیدا می کنند.

%0/3 تا %1 زنان باردار به نوع شدید تهوع و استفراغ بارداری ( Hyperemesis gravidarum ) مبتلا می شوند که علائم تشخیصی آن شامل استفراغ مداوم، کاهش وزن بیشتر از ،%5 کتونوری، اختلال الکترولیتی (هیپوکالمی) و دهیدراتاسیون می باشد.

در بررسی انجام شده در ایران فراوانی تهوع و استفراغ بارداری 69/7 درصد می باشد که 37/4 درصد تهوع و استفراغ خفیف، 46/7 درصد متوسط و 16 درصد تهوع و استفراغ شدید داشتند.

در اکثر موارد اگر علائم قبل از هفته 10 بارداری شروع شود، تهوع و استفراغ به علت بارداری است. با این وجود شرح حال کامل و معاینه بالینی برای رد سایر علل الزامی است. بدین ترتیب تهوع و استفراغ اگر بعد از هفته 10 بارداری شروع شود و با علائم و نشانه های دیگری همراه باشد، نیاز به بررسی سایر علل تهوع و استفراغ دارد.

بعضی از این موارد عبارتند از: پپتیکاولسر، هپاتیت، پیلونفریت، پانکراتیت، کله سیستیت، آپاندیسیت، گاستروانتریت، عفونت با هلیکوباکترپیلوری، عفونت ادراری، اختلالات CNS، کبد چرب حاد حاملگی، ریفلاکس گاستروازوفاژیال، هیپرتیروئیدی.

در طب نوین مهمترین علل تهوع و استفراغ بارداری شامل:

1. تغییرات هورمونی (در میزان hCG، استروژن، پروژسترون و هورمون های تیروئید).
2. تغییرات آناتومیک دستگاه گوارش ناشی از بزرگ شدن رحم.

به طور کلی مهمترین و شایعترین درمان های تهوع و استفراغ در طی بارداری، شامل روش های غیر دارویی از جمله رژیم های غذایی خاص و استفاده از درمان های دارویی مانند پیریدوکسین است.

در تهوع و استفراغ بارداری، توجه به جنبه های روانی_اجتماعی بیمار حائز اهمیت است. تهوع و استفراغ بارداری زندگی اجتماعی، فامیلی، سلامت روانی و جسمی، شغل و مسائل اقتصادی را تحت تأثیر قرار می دهد. به علاوه افسردگی و اضطراب متعاقب آن می تواند درمان بیماری را مشکل کند.

بیش از %25 از بیماران مجبور به تغییر فعالیت های عادی روزانه خود می شوند. اگرچه بیشتر مطالعات، عدم آسیب جنین را در تهوع و استفراغ بارداری گزارش کرده اند، در مواردی از «gravidarum Hyperemesis» که تشخیص داده نشده، یا کاملا درمان نشوند مرگ و میر مادر و جنین افزایش می یابد.

تاثیر تهوع و استفراغ بارداری بر جنبه های مختلف زندگی زنان باردار، لزوم یافتن روش های درمانی مطمئن و آسان را می طلبد. نامشخص بودن علت اصلی تهوع و استفراغ در بارداری، یافتن روش درمانی مشخص را با مشکل رو به رو کرده است. اکثر روش های درمانی حمایتی می باشند.

درمان های دارویی نیز با عوارض جانبی همراه هستند و به ندرت می توانند چنان موفقیت آمیز باشند که باعث رهایی مادر از علایم گردد. بنابراین استفاده از درمان های طب مکمل به ویژه طب سنتی ایران می تواند رهگشای این مساله باشد.

تحقیق و بررسی در تشخیص علل و درمان بیماری ها در طب سنتی ایران سابقه ای دیرینه دارد و دانشمندان این مکتب در اکثر موضوعات پزشکی تفحص نموده و نظریاتی ارائه داده اند و بر اساس این تئوری ها، تجربیاتی در درمان کسب نموده اند.

با این حال در صورت روشن شدن توجیه علمی و مکانیسم عمل این روش درمانی، معرفی آن در سطح جهانی امکانپذیرتر خواهد بود. لذا لازم است که این نظریات و دستورالعمل ها احیا گردد و مورد استفاده قرار گیرد.

به طور کلی علل قی و غثیان در بارداری از دید حکمای ایرانی ریختن مواد زائد و فضول به معده می باشد، که دلیل ریختن این مواد و فضول به معده، مشارکت بین معده و رحم، تجمع فضول در بدن زن باردار به دلیل قطع قاعدگی و نیاز اندک جنین به دم طمثی (خون قاعدگی) جهت تغذیه در سه ماه اول بارداری بیان شده است.

هدف از این مطالعه، مروری بر اسباب و علل و درمان های تهوع و استفراغ بارداری از دیدگاه طب سنتی ایران می باشد تا با شناخت دقیق زوایای آن بتوان ضمن آشنایی با عقاید حکمای طب سنتی درباره این بیماری به راهکاری جدید در شناخت و تقسیم بندی علل و درمان های مؤثرتر دست یافت.

روش ها

مطالعه حاضر مطالعه ای مروری می باشد. در این مطالعه ابتدا متون معتبر طب سنتی مربوط به قرون مختلف مانند: قانون ابن سینا، اکسیر اعظم، رموز اعظم، کامل الصناعة، خلاصة الحکمة، معالجات عقیلی، التصریف لمن عجز عن التألیف، طب اکبری، مفرح القلوب، تدبیر الحبالی و الاطفال و الصبیان مورد بررسی قرار گرفت و مطالب مربوط به تهوع و استفراغ بارداری و اسباب و علائم و درمان های آن جمع آوری شد.

سپس مطالب جمع آوری شده از منابع مختلف مورد تجزیه و تحلیل محتوایی قرار گرفت و نهایتا جمع بندی و دسته بندی صورت پذیرفت.

یافته ها

حکمای طب سنتی عقیده دارند مهمترین روش دفع فضول و مواد زاید از بدن زنان از طریق قاعدگی می باشد، با ایجاد بارداری و قطع قاعدگی مواد زاید بدنی به ویژه در ماه های اول بارداری افزایش یافته، این مواد به معده و رحم ریزش پیدا می کند و به دنبال آن در یک بارداری طبیعی عوارض زیر مشاهده می شود:

1. تهوع
2. استفراغ
3. تنگی نفس
4. درد سر دل
5. تمایل به بعضی غذاها و آشامیدنی ها و تمایل به بعضی مواد غیرخوراکی مانند خاک و گچ.

از مهمترین این عوارض تهوع و استفراغ است که در مبحثی تحت عنوان قی و غثیان و تهوع بارداری بیان شده است و در اکثر زنان باردار وجود دارد و اکثرا در ماه دوم و سوم و چهارم بارداری رخ می دهد و در برخی زنان تا اواخر حمل ادامه دارد که به دلیل اجتماع اخلاط ردیه (فاسد و ناپسند) در معده ایجاد شده است.

جالب توجه است که حکمای طب ایرانی خاطر نشان کرده اند که تهوع و استفراغ بیشتر در بارداری حاوی جنین دختر دیده می شود. این مطلب در مطالعات اخیر هم به اثبات رسیده است.

تعریف‌ «قی» و‌ «تهوع» و‌ «غثیان» از‌ دیدگاه‌ طب‌ سنتی‌ ایران‌ و‌ طب‌ کلاسیک

قی: «قی» عبارت است از حرکت معده که با آن حرکت آنچه در معده وجود دارد از راه دهان خارج شود. آنچه امروزه به عنوان «استفراغ» بیان می شود در مکتب طب سنتی با عنوان قی بیان شده است.

تهوع: در «تهوع»، معده جهت خارج کردن آنچه در درون جرم آن است حرکت کرده بدون آنکه چیزی از معده خارج شود. «اوغ زدن» در طب کلاسیک معادل امروزی تهوع در طب سنتی می باشد.

غثیان: «غثیان»، تقاضای معده برای دفع ماده موجود در آن است، بدون حرکت معده.

تفاوت های‌ قی‌ و‌ تهوع‌ و‌ غثیان

از نظر قوت حرکت: در قی حرکت قوی و در تهوع حرکت ضعیف است و در غثیان حرکت وجود ندارد.

از نظر مکان ماده موجود در معده: در قی، ماده آن در جوف (درون) معده است، در تهوع ماده آن داخل جرم معده نفوذ کرده و در غثیان ماده موجود در معده به خمل (پرز) معده چسبیده و مایل به فم (دهانه) معده می باشد.

از نظر نوع حرکت: در قی هم قوه دافعه حرکت می کند هم ماده موجود در معده، ولی در تهوع قوه دافعه حرکت می کند اما ماده متحرک نمی شود و در غثیان نه معده و نه ماده هیچکدام متحرک نمی شوند.

مکانیسم‌ ایجاد قی‌ و‌ تهوع‌ و‌ غثیان‌ از‌ دیدگاه‌ طب‌ سنتی‌ ایران

به طور کلی در طب سنتی ایران سبب ایجاد قی و غثیان و تهوع تولید ماده فاسد در معده یا ریزش آن از عضو دیگر یا از جمیع بدن به معده ذکر شده است.

دلیل ریختن مواد و فضول به معده در بارداری از سوی حکما اینطور مطرح شده است:

قطع‌ قاعدگی: در بارداری خروج خونی که در هر ماه از بدن زن خارج می شده و به دفع مواد زاید کمک می کرده است قطع شده و در نتیجه مواد زائد در بدن تجمع یافته و باعث افزایش فضول شده پس به ناچار، این مواد زائد به سبب مشارکتی که بین معده و رحم وجود دارد به سمت معده می رود و زمانی که در دهانه معده تجمع پیدا کرد ایجاد قی و غثیان، درد معده و تمایل به بعضی مواد غیر خوراکی مثل خاک و گچ می کند.

نیاز‌ کمتر‌ جنین‌ به‌ مواد‌ غذایی‌ در‌ اوایل‌ بارداری: از نظر حکمای طب سنتی ایران خون قاعدگی که در بارداری قطع می شود به مصرف تغذیه جنین می رسد و در زمان شیردهی به شیر تبدیل می شود. در سه ماه اول بارداری که جنین کوچک است مقدار کمی از دم طمثی (خون قاعدگی) را برای تغذیه مصرف می کند از طرفی جنین از بهترین اخلاطی که در بدن مادر است استفاده می کند و اخلاط باقی مانده که ردیه و سمی و فاسد هستند در دهانه معده جمع شده و در نتیجه اشتها به برخی خوراکی های ناپسند یا سقوط اشتها پدپد می آید و موجب امتناع از غذا، ضعف هضم، بد آمدن و کراهت از غذا و تهوع و استفراغ می گردد.

انصباب‌ یا‌ ریزش‌ مواد‌ به‌ معده: به دلیل مشارکتی که بین معده و رحم وجود دارد، در بارداری انصباب اخلاط ردیه لزجه (چسبناک) یا حریفه (گزنده) از رحم به معده صورت می گیرد که شدیدا به جدار معده می چسبد و این امر باعث ضعف و مشکلاتی در معده می شود و به همین دلیل ضعف معده بالطبع امری است که مختص کل زنان باردار است و از آنجاییکه دهانه معده عصب دهی فراوانی دارد  (کثیرالعصب و کثیرالحس)، به کوچکترین سببی دچار درد و ضعف می شود و منجر به عوارضی از جمله قی و غثیان میگردد.

رطوبت‌ ردی‌ متعفن‌ غیر‌خلطی: «حکیم اعظم خان» علت ایجاد قی و غثیان در بارداری را وجود رطوبت ردی متعفن غیر خلطی در بدن زن باردار می داند.

مضرات‌ قی‌ و‌ غثیان‌ در‌ بارداری

حکمای طب سنتی با دقت نظر فراوان به عوارض قی و غثیان در بارداری توجه داشته اند و لزوم درمان را بیان کرده و معتقدند که قی محرک قوی جمیع بدن به ویژه معده و قسمت های پایین بدن است و آن را زلزله بدن می دانند و معتقدند که قی و غثیان در بارداری علاوه بر اینکه باعث حرکت کل بدن می شود، ممکن است منجر به باز شدن دهانه رحم و باعث لغزیدن و سقط جنین گردد.

این عوارض به ویژه در صورتی که قی و غثیان ادامه یابد و تکرار شود، زیان های زیادی برای مادر باردار خواهد داشت و سریعا باید اقدام به درمان آن کرد.

تدابیر‌ و‌ درمانهای قی‌ و‌ غثیان‌

در‌ بارداری با توجه به حساسیت و اهمیت سلامتی مادر و جنین در بارداری حکمای طب سنتی توجه خاصی به این امر داشته و تدابیر و درمان های مختلفی در باب تهوع و استفراغ بارداری ذکر کرده اند. با توجه به اسباب و علل ایجاد تهوع و استفراغ بارداری، درمان باید شامل سه اصل کلی باشد که عبارتند از:

1. کاهش تولید مواد زاید در بدن.
2. تقویت معده.
3. خارج کردن مواد زاید از معده و بدن.

از جمله تدابیر و درمان های ذکر شده در کتب طب سنتی در باب تهوع و استفراغ بارداری می توان موارد زیر را برشمرد:

1: کاهش تولید فضول و مواد اضافی در بدن به روش های زیر:

• ورزش معتدل، مانند پیاده روی ملایم
• مالش اندام ها که با کاهش میزان اخلاط و تحلیل و جذب مواد به سوی خلاف جهت، از مسکنات غثیان و قی می باشد.
• کاهش غذا

2: اخراج مواد زاید از معده و بدن از طریق:

ایجاد لینت مزاج با نوشیدن آب گرم همراه با قدم زدن و مکیدن انار شیرین یا میخوش (ترش و شیرین) بعد از غذا.

3: تقویت معده با:

مالیدن روغن هایی همچون ناردین (سنبل رومی)، مصطکی، روغن به یا افسنتین بر معده.

قرار دادن انار ترش در دهان.

پیاده روی ملایم.

اصلاح غذا و تلطیف آن: پرهیزها و غذاهای مناسب.

امتناع از خوردن شیرینی ها.

4: استفاده از مسکنات قی و غثیان مانند:

آب انار، شربت انار منعنع (حاوی نعنا)، شراب انار، مکیدن انار ترش و شیرین، شربت لیمو، شراب نعنا، شراب به ساده، شراب ریباس، شراب غوره، شراب آب تمر هندی.

نکته: اگر تهوع و استفراغ بعد از غذا خوردن عارض شود، توصیه به استفاده از اشیای مطیبه (خوشبو) قابضه مانند به مشوی (بریان شده) و مالیدن مداوم دست و پا و قرار دادن حب الرمان با برگ نعنا در دهان بعد از غذا شده است.

نتیجه گیری

یکی از حساسترین دوره های زندگی زنان، بارداری است. در این دوره خانم های باردار دچار عوارضی همچون تهوع و استفراغ می شوند. اهمیت فراوان دوره بارداری و لزوم توجه به سلامت مادر و جنین همواره در اولویت حوزه سلامت بوده است.

با توجه به اینکه تهوع و استفراغ عارضه شایعی در مادران باردار است و بر زندگی آن ها تاثیر عمده ای دارد و از آنجا که درمان های طب رایج چندان کارآمد نبوده و دارای عوارض جانبی متعددی می باشند لزوم به کارگیری روش های دیگر که در عین در دسترس بودن بدون عوارض جانبی و کار آمدتر باشند ضروری است.

طب مدرن با آنالیز خون قاعدگی به این نتیجه رسیده است که محتویات خون قاعدگی شامل سه جزء اصلی است که عبارتند از:

• سلول های اندومتریال دیواره رحم.
• ترشحات واژینال.
• سلول های خونی.

این مایع بیولوژیک از هزار و ششصد و یک پروتئین مختلف تشکیل شده است. اما طب سنتی عقیده دارد که خون قاعدگی مواد زاید بدن زنان می باشد که از این طریق دفع می شود. البته شایان ذکر است که این تئوری نیاز به بررسی گسترده ای دارد.

با توجه به این نظریه حکما، با ایجاد بارداری و قطع قاعدگی مواد زاید بدنی به ویژه در ماه های اول بارداری افزایش یافته و این مواد به معده و رحم ریزش پیدا کرده به دنبال آن در یک بارداری طبیعی عوارضی مانند تهوع و استفراغ، تمایل به خوردن مواد نامناسب و غیر غذایی مانند خاک،درد سر دل و تنگی نفس دیده می شود.

با توجه به اسباب و علل ایجاد تهوع و استفراغ بارداری، درمان شامل کاهش تولید مواد زائد در بدن از طریق ورزش های مناسب و معتدل، مالش اندام ها و کاهش میزان غذا، تقویت معده، به کمک مالیدن روغن های مناسب بر معده، پیاده روی و اصلاح غذا و استفاده از داروهای گیاهی مناسب و کم عارضه و خارج کردن مواد زاید از معده و بدن از طریق ایجاد لینت مزاج با نوشیدن آب گرم همراه با قدم زدن، مکیدن انار شیرین یا میخوش بعد از غذا می باشد که در این بین خط اول درمان، مبتنی بر رژیم های غذایی مناسب می باشد.

با توجه به این موارد به نظر می رسد طب سنتی بتواند پاسخگوی مناسبی برای نیازهای امروزی جوامع بشری و از جمله خانم های باردار باشد.

طب سنتی ایران برای تمامی گروه های سنی، و دوره های مختلف زندگی افراد به ویژه خانم های باردار دستورهای ویژه ای حتی قبل از باردارشدن دارد که با انجام این توصیه ها که بیشتر بر پایه توصیه های غذایی و اصول پیشگیری جهت پاکسازی و کاهش مواد زاید از بدن خانم ها می باشد تا حداکثر آمادگی را برای پذیرش و پرورش یک جنین سالم داشته باشند و مادران باردار بتوانند این دوران را با کمترین آسیب و با آرامش و اطمینان خاطر سپری نمایند. علاوه بر این در صورت بروز عارضه ای مانند تهوع و استفراغ، طب سنتی درمان های مناسب و منحصر به فردی را برای کاهش آلام مادران و بهبود کیفیت زندگی آن ها ارائه می دهد.

با توجه به اهمیت مراقبت های دوران بارداری برسلامت مادر و جنین و توصیه های خاص و ویژه طب سنتی ایران در زمینه پیشگیری و ارائه درمان های مناسب برای عوارض ناشی از بارداری لزوم تحقیقات بیشتر در این زمینه و آموزش مراقبت های پیشگیرانه و درمان های کارآمد طب سنتی به کارشناسانی که با مسایل و مشکالت زنان در دوره بارداری ارتباط مستقیم دارند از یک سو و برنامه ریزی گسترده جهت آشنایی خانم هایی که در سن باروری می باشند به ویژه زوج های جوان با دستورها و اصول پیشگیرانه طب سنتی جهت مراقبت های دوران بارداری و حتی آماده سازی جهت باردار شدن می تواند راهگشایی در جهت کاهش عوارض دوران بارداری و ایجاد نسلی سالم تر و جامعه ای پویا باشد.

منبع: فصلنامه تاریخ پزشكي، سال پنجم، شماره چهاردهم، بهار 1392 و تیم تولید محتوای طبایع