آشنایی با گیاه شکرتیغال ، نحوه تولید و مصرف آن، معرفی خواص و فواید و مضرات این گیاه درمانی به همراه مصلح آن ؛ یکی از «مان‌های» بسیار مفید خصوصاً در درمان سرفه، شکر تیغال است. «مان» به معنی فرآورده‌هایی است که توسط گیاه یا حشره‌ای که روی آن فعالیت می‌کند، ترشح می‌شود. شکر تیغال، ماده‌ای شیرین است که در ایران خارشکر و شکرتیغال و در کتب طب سنتی نیز شکر تیغال، شکر تیغار و یا شکر که ذکر می‌شود. این ماده از زمان ابوعلی‌سینا شناخته شده بود و برای سرفه و دستگاه تنفسی به عنوان دارویی خیلی نافع تجویز می‌شده است. با ما همراه باشید تا به بررسی خواص و مضرات این گیاه بپردازیم.
شکرتیغال چیست؟
شکرتیغال در اثر نیش حشره‌ای به برگ و شاخه‌های گیاهی به نام خارشکر تولید می‌شود. به این ترتیب که پس از اینکه حشره برگ و شاخه‌ها را نیش می‌زند پیله خود را نیز روی آن‌ها تشکیل می‌دهد. حشره در پیله باقی مانده و خود را محبوس می‌کند و در بعضی موارد حشره پیله را سوراخ کرده و از آن خارج می‌شود. پیله حشره (شکرتیغال) که پس از نیش زدن حشره روی گیاه تشکیل می‌شود سفید مایل به زرد، فندقی شکل و پوشیده از تیغ‌های ریز می‌باشد.
در اغلب شکرتیغال‌ها حشره در داخل آن نیست ولی در بعضی موارد حشره در داخل آن است. زمانی که شکر تیغال که همان پیله یا غلاف حشره است، تازه باشد کمی شیرین است ولی وقتی که کهنه باشد، شیرینی آن خیلی کم می‌شود و طعم نشاسته‌ای پیدا می‌کند. معمولاً لارو حشره را که مولد این پیله است، شیراز تیغال و پیله را شکرتیغال می‌نامند.
نام های مختلف شکر تیغال
نام علمی Echinops persicus Stev. Et Fisch، نام فرانسوی Echinope، به انگلیسی از انواع Thistle، به عربی رعی‌الابل و به فارسی شکرتیغال، تیهال، خارشکر و در طب سنتی، شکرکه، شکر تیغال، شکر تیغار، تیغال، کک، تیغ قندک نیز نامیده می‌شود.
مشخصات ظاهری گیاه خارشکر
همانطور که گفته شد، شکر تیغال در اثر نیش حشره‌ای به برگ وشاخه‌های گیاهی تولید می‌شود. گیاهی که میزبان این حشره است، به فارسی خارشکر می‌نامند.
- خارشکر گیاهی است چندساله با ساقه‌ای راست به ارتفاع متوسط ۵۰ سانتیمتر و از خانواده کاسنی Compositae.
- این گیاه اغلب دارای برگ‌های دراز و سبز روشن با بریدگی‌های عمیق، نامنظم و دندانه‌دار که در انتهای هر دندانه خاری دیده می‌شود که به صورت متناوب بر روی ساقه قرار می‌گیرند.
- خارشکرها به طور کلی گیاهان خارداری هستند که نوعی از آن پرورشی است و در باغ‌ها کاشته می‌شود.
- انتهای ساقه آن، گل‌دهنده و گل‌های آن به طور مجتمع، کروی یا گلوله‌ای شکل و به رنگ بنفش مایل به آبی می‌باشند.
- بر روی برگ‌ها و ساقه این گیاه حشره‌ای به نام خزوکک زندگی می‌کند. این حشره در دوره ای از زندگی خود، برای نگهداری تخم‌ها و نوزاد، پیله‌ای به اندازه یک فندق می‌تند که به رنگ سفید است.
- نوزاد پس از آن که به حشره بالغ بدل شد، پیله را سوراخ می‌کند و از آن خارج می‌شود.
- جنس پیله این حشره که از ترشحات گیاه شکر تیغال ساخته شده ترکیبی از مواد سلولزی و نشاسته و مواد ازته و به مقدار زیاد (در حدود ۲۵ درصد)، قند مخصوصی بنام ترهالوز است و در پزشکی قدیم و در طب سنتی برای درمان بیماری های مختلف استفاده می‌شده و هم اکنون نیز کاربردهای گسترده‌ای در داروسازی دارد.
طبیعت و مزاج شکرتیغال
طبق نظر حکمای طب سنتی طبیعت آن از نظر حرارت و برودت، معتدل و رطوبت آن کمی بیشتر می‌باشد.
رویش جغرافیایی
خارشکرها در اغلب کشورها خصوصاً کشورهای اروپایی، آسیایی و آفریقایی انتشار دارند.
و در ایران، گیاهان مولد شیرابه‌های قندی (مان) شکرتیغال در اغلب استان‌های ایران به ویژه یزد(مهریز)، خراسان، فارس(جهرم)، اصفهان، کرمان، کرمانشاه، همدان، لرستان، شاهرود، مازندران، تبریز، البرز و تهران در بلندای ۱۸۰۰ متری از سطح دریا رویش و پراکندگی داشته و جمع آوری محصول نیز کم و بیش در این مناطق صورت می‌گیرد.
نکته: در بسیاری از مناطق ایران به رغم وجود و وفور گیاه شکر تیغال آثاری از فعالیت و وجود حشره مشاهده نمی‌شود. بنابراین نوع اصل و کاربردی آن بیشتر در نواحی گرم، خشک و کویری رویش دارد.
ترکیبات شیمیایی و مواد موجود در شکرتیغال
قند، نشاسته، تانن، سلولز و موسیلاژ در آن تشخیص داده شده است. البته شناسایی دقیق قندها و ترکیبات دیگر و اثرات فارماکولوژیکی شکرتیغال احتیاج به پژوهش‌های بیشتر دارد.
طریقه مصرف شکر تیغال
معمولاً شکرتیغال را شکسته داخل آن را بیرون آورده و دور می‌اندازند. سپس شکرتیغال را آسیاب کرده در آب جوش خیسانده میل می‌کنند و در طب سنتی برای درمان بیماری‌ها نحوه و مقدار مصرف آن را پزشک تشخیص داده و تجویز می‌نماید.
شکرتیغال به خاطر وجود ترکیبات قندی به راحتی در آب حل شده و طعم شیرین و لعابی دارد. این گیاه از قدیم به عنوان طعم‌دهنده، تسکین سرفه، تسکین تب و لینت‌دهنده مورد استفاده بوده است.
خواص درمانی شکرتیغال
از جمله خواص مهم شکر تیغال، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تسکین‌دهنده سرفه‌های سرکش که ناشی از تحریک برونش‌ها می‌باشد.
- تسکین‌دهنده حدت اخلاط و سوزش مری
- آرام‌بخش و خلط‌آور
- صاف‌کننده و تقویت‌کننده صدا و حنجره
- برطرف‌کننده خشکی گلو
- ملین و رافع خشونت سینه
درمان‌های دیگری از قبیل درمان افسردگی، یبوست و چاقی، تب بری، متعادل‌کننده دستگاه گوارش، تسکین سوزش سردل نیز برای این گیاه ذکر شده است. شکرتیغال ( شکرکه ) برای معده و دردهای احشایی موثر است. خاصیت نوتروپیک دارد و اثر مثبتی بر حافظه و قدرت یادگیری دارد. به واسطه اثرات آنتی اکسیدانتی تری هالوز، شکر تیغال می‌تواند به عنوان یک ضد سرطان کاربرد داشته باشد.
- ترکیب شکر تیغال، شکر و ترنجبین می‌تواند التهابات گرفتگی صدای کودکانی را که زیاد گریه می‌کنند، بهبود بخشد.
- دمنوش شکر تیغال و گل بنفشه برای رفع حساسیت فصلی، بسیار موثر است.
نوجه توجه: اما تمام این خواص به معنی مصرف مداوم و خودسرانه آن نیست و دوز مصرفی و نحوه مصرف آن باید بر اساس هدف، سن، مزاج و شرایط افراد، مشخص گردد.
مضرات گیاه شکرتیغال
- استفاده از شکرتیغال برای بیماران مبتلا به فشار خون و افرادی که از قرص‌های تنظیم فشار استفاده می‌کنند، بایستی با احتیاط همراه باشد.
- زیاده‌روی در مصرف این گیاه باعث ایجاد حالت تهوع می‌شود. میزان مجاز مصرف این گیاه طبق منابع، ۱۸ گرم است (نه مصرف مداوم).
- توجه داشته باشید، اگر پیله شکر تیغال را تهیه کردید، حتما آن را بشکنید و حشره سیاه رنگ درون آن را جدا کرده و سپس استفاده کنید.
مصلح شکرتیغال
مصلح شکر تیغال شکر و ترنجبین است .
