سلامت رحم در طب سنتی (بخش اول)

رحم در بدن زنان جزء اعضای رئیسه یا حیاتی نیست اما یکی از اعضای شریفه است به این معنی که حفظ سلامت رحم در طب سنتی از اهمیت بالایی برخوردار است. درست است که اگر این عضو در بدن نباشد شخص همچنان به حیات خود ادامه می دهد اما نبود آن خصوصا در بانوان جوان تر ضررهای زیادی به آن شخص وارد خواهد کرد.

حفظ سلامت رحم در طب سنتی: فیزیولوژی و آناتومی رحم

رحم قسمتی از دستگاه تناسلی زنان است که شبیه یک گلابی برعکس و در ناحیه لگن واقع شده است. رحم در بین روده ها و مثانه قرار دارد. حالت کیسه مانند دارد که به وسیله یک دهانه انتهای آن به واژن متصل می‌شود.

در طب سنتی ایرانی به دهانه رحم فَم رحم و به واژن عُنُق رحم گفته می شود. اُنثَیَین همان تخمدان ها هستند. در دو طرف رحم لوله‌های فالوپ قرار گرفته اند که به آن متصل شده‌اند و در پایین به وسیله گردن ‌رحم به واژن اتصال پیدا کرده است. در طب سنتی به لوله های فالوپ اوعیه منی گفته می شود.

از دیدگاه جنین شناسی، بافت مثانه و رحم دارای ریشه و ساختار نسبتا شبیه هستند که باعث مشابهت ها و تاثیرگذاری این دو عضو روی هم می شود. نکته مثبت این مشابهت در درمان برخی مشکلات یک عضو با مداخله روی عضو مجاور می باشد.

لانه گزینی سلول تخم (حاصل لقاح اسپرم و تخمک) در رحم انجام می‌شود و جنین در آن رشد می‌کند. رحم دارای عضله ای بسیار قوی است که در حالت عادی حدود ۲.۵ تا ۴ سانتی متر ضخامت دارد اما در حین بارداری به تدریج رشد کرده و به طور چشمگیری حجیم خواهد شد. در واقع همین عضله‌های قوی هستند که در حین زایمان می‌توانند به خارج شدن جنین کمک کنند.

سطح داخلی رحم قسمتی است به نام آندومتر که این لایه به دنبال تغییر در میزان هورمون‌های زنانه طی سیکل ماهانه، متناوبا ساخته و حجیم شده و ریزش پیدا می‌کند که همان خونریزی ماهانه خواهد بود. همین تغییرات هورمونی و ساخته شدن دیواره‌های آندومتر است که محیط را برای لانه‌گزینی جنین آماده ‌می‌کند.

حفظ سلامت رحم در طب سنتی: اهمیت رحم در بدن زنان

رحم در بدن زنان جزو اعضای رئیسه یا حیاتی نیست اما یکی از اعضای شریفه است به این معنی که از اهمیت بالایی برخوردار است. درست است که اگر این عضو در بدن نباشد شخص همچنان به حیات خود ادامه می دهد اما نبود آن خصوصا در بانوان جوان تر ضررهای زیادی به آن شخص وارد خواهد کرد.

اصطلاحا در طب سنتی ایرانی گفته می شود که رحم یک عضو عصبانی (پر عصب) است؛ یعنی اعصاب فراوانی به آن مرتبط هستند، بنابراین بشدت تحت تاثیر و کنترل اعصاب است. این که گاهی می شنویم شخصی بدنبال استرس یا شوک شدیدی، ناگهان در سن پایین یائسه می شود، می تواند به همین علت و تاثیر شدید اعصاب و هورمون ها بر تخمدان ها و بافت رحم باشد.

رحم با مغز مشارکت دارد یعنی بر هم تاثیر متقابل دارند. از دیدگاه طب سنتی ایرانی برخی بیماری ها در بدن مشارکتی هستند. به طور مثال گاهی شخصی دچار سردرد می شود که علت آن می تواند در سر و مغز باشد اما گاهی علت سردرد ممکن است به علت وجود مشکلاتی در معده و یا رحم باشد؛ بنابراین در مشارکت مغز با معده یا رحم شخص دچار سردرد می شود. یعنی مشکل اصلی در معده یا رحم است اما علامت و بروز بیماری در مغز خودش را نشان می دهد.

رحم یک عضو موثر در بدن است و ارتباطات عصبی زیادی دارد پس هم مغز روی فعالیت های رحم تاثیر می گذارد و هم رحم روی برخی عملکردهای مغز اثر خواهد گذاشت. بنابراین هم مشکلات روانی و مرتبط با اعصاب و اعراض نفسانی می توانند به شدت روی عملکرد تخمدان ها و رحم تاثیر بگذارند و هم برعکس، مشکلات رحمی ممکن است منجر به بروز مشکلاتی از جمله سردرد، سرگیجه، سنگینی سر، اختلال خلقی و … شوند.

حفظ سلامت رحم در طب سنتی: مزاج رحم

همانطور که گفته شد رحم بافت پرعصبی دارد. از دیدگاه طب سنتی ایرانی عصب مزاج سرد و خشکی دارد بنابراین این اعصاب می تواند مزاج رحم را تا حدی به سمت سردی ببرد اما رحم عضلات بسیار قوی ای دارد که مزاج آن، گرم و تر است بنابراین درنهایت مزاج رحم رو به اعتدال است لیکن با توجه به موقعیت آناتومیک آن در بدن و مواردی دیگر، استعداد سرد شدن را بیشتر دارد.

طبق یک قاعده کلی، احشای شکم و لگن (روده ها، معده، پروستات در آقایان و رحم و تخمدان در زنان و…) و پایین تنه مستعد سردی هستند و علت اینکه از زمان های قدیم استفاده از شال برای کمر خصوصا در فصول سرد چه برای بانوان و چه آقایان، نشتن زیر کرسی، پوشیدن گرمکن و جوراب های گرم جز توصیه های طبی و سنت مردم بوده است این موضوع می باشد.

هر عضوی در بدن، اعتدال مزاجی و عملکردی مخصوص به خود را دارد و اگر از این حالت خارج شود، یعنی دچار سوء مزاج شده و در نتیجه، عملکردهای آن به درجاتی و یا کاملا، مختل خواهد شد. رحم نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد.

حفظ اعتدال مزاج اهمیت ویژه ای هم دارد، چرا که رحم جایگاه رشد و نمو جنین است و برای حفظ سلامت جنین لازم است محیط او نیز از سلامت کافی برخوردار باشد. رحمی که خیلی گرم، سرد، خشک و یا رطوبتی شده باشد، یا امکان پذیرش و رشد جنین را ندارد و شخص دچار ناباروری می شود و یا در صورت پذیرش اولیه جنین، احتمال بالای سقط وجود دارد.

حتی در صورت اتمام دوره بارداری و زایمان موفق، نوزاد واجد درجاتی از تنش ها و مشکلات خواهد بود چون در محیطی نامناسب (از نظر میزان حرارت و رطوبت) رشد کرده است. بنابراین حفظ تعادل مزاجی رحم هم برای سلامت مادر و هم جنین بسیار مهم و حائز اهمیت است.

روش های مختلفی برای پی بردن به مزاج یا سوءمزاج رحم وجود دارد. به طور مثال، می توان از رنگ، حجم و حالت ترشحات رحم استفاده کرد. رحم های خشک ترشحات به نسبت کمتر و سوزش و خارش بیشتر و رحم های تر، ترشحات نسبتا بیشتری دارند. رنگ ترشحات در مزاج های سرد و خشک بدن و رحم یا با غلبه سودا رو به سبز تیره و قهوه ای می روند.

در مزاج های سرد و تر بدن یا رحم، معمولا ترشحات آبکی و لزج بوده و روبه سفیدی، بی رنگی و پنیری شکل می روند. در مزاج های گرم و خشک، ترشحات به احتمال زیاد، زرد رنگ بوده که می توانند بوی بدی نیز داشته و همراه با تحریک و خارش موضعی باشند. در افراد با بدن یا رحم گرم و تر، رنگ ترشحات ممکن است رو به قرمزی بروند به طوریکه شخص گاهی گمان می کند دچار لکه بینی یا آغاز فرآیند خونریزی ماهانه شده است.

سوزش، تحریک پذیری و احساس خشکی واژن در حالت عادی یا هنگام رابطه جنسی، معمولا در رحم های با مزاج خشک -که در بدن های با مزاج خشک محتمل تر است- شایع تر بوده و بی حسی، عدم تحریک و احساس شلی و افتادگی رحم و واژن در رحم های تر (شایع تر در رطوبتی مزاجان) بیشتر دیده می شود.

حفظ سلامت رحم در طب سنتی: وظیفه رحم در بدن چیست؟

رحم یکی از مجاری طبیعی دفع مواد زائد از بدن و پاکسازی آن می باشد. یکی از اصول شش گانه حفظ سلامت در طب سنتی ایرانی، احتباس (نگه داری مواد مفید در بدن) و استفراغ (فراغت بدن از مواد زائد) است. برای حفظ سلامت انسان، دفع مواد زائد باید به طور طبیعی و دائم انجام شود. ادرار، مدفوع، تعریق، عطسه، سرفه و عادت ماهانه در خانم ها، از جمله روش های طبیعی پاکسازی بدن از مواد زائد می باشند.

سوالی که گاهی مطرح می شود این است که چرا در بانوان قاعدگی رخ می دهد و اما در مردان خیر؟ از دیدگاه طب سنتی ایرانی، مزاج جنس مونث نسبت به جنس مذکر، به نسبت، سردتر و رطوبتی تر می باشد و سردی و رطوبت در بدن، تا حدودی ضعف در هضم، جذب و دفع غذاها ایجاد می کند که این امر منجر به کاهش تولید انرژی و افزایش تشکیل مواد زائد و فضولات در بدن شده و لازم است به صورت خونریزی ماهانه از بدن دفع شوند.

در مردان که به نسبت، مزاج گرم تر و خشک تر و فعالیت بدنی بیشتری نسبت به زنان دارند، شکل گیری مواد زائد نیز نسبتا کمتر است. البته در مردان با توجه به شرایط جسمی، گاهی نیاز است تا مقداری خون حاوی مواد زائد به کمک فصد یا حجامت از بدن خارج شود.

با توجه به این وظیفه پاکسازی کنندگی بدن توسط رحم، زنان در دوره باروری خود -که معمولا از سنین نوجوانی (۱۱تا۱۳ سالگی) آغاز شده و در میانسالی (۵±۵۰ سالگی) با یائسگی پایان می یابد- کمتر دچار مشکلات و بیماری هایی همچون سکته و چربی یا فشار خون بالا می شوند.

دومین وظیفه رحم، پذیرش، حمل، تغذیه و رشد دادن جنین است. بافت اندومتر رحم (که هرماه پرخون شده و آماده پذیرش جنین می شود) و عروق بسیار زیاد این عضو، نقش به سزایی در رشد و پرورش جنین دارد.

حکمت توقف عادت ماهانه در طول بارداری حفظ قوای بدن برای تغذیه جنین در این دوره است. در دوره بارداری که عادت ماهانه قطع می شود، طبیعتا تجمع مواد زائد در بدن بیشتر شده و شخص باردار باید بیش از پیش به طبیعی بودن مسیر دفعیات خود توجه داشته باشد.

بنابراین مطلقا نباید یبوست گرفته، با مصرف ملین های مجاز همچون انجیر و آلو، و مصرف سبزی و میوه جات، هر روز به راحتی اجابت مزاج داشته باشند. همچنین، با انجام ورزش های ملایم ویژه بارداری و تعریق مناسب و نیز استحمام طبی، بدن را پاکسازی نمایند.

اعتدال مزاج رحم و سالم ماندن آن، هم در سلامت زنان و هم در صورت بارداری برای باروری سالم و حفظ سلامتی جنین مهم است.

حفظ سلامت رحم در طب سنتی: بررسی وضعیت سلامتی رحم

برای بررسی سلامت هر عضوی باید عملکرد آن را مورد ارزیابی قرار بدهیم. مثلا برای بررسی عملکرد مغز باید میزان تمرکز، قدرت تفکر، رفتار، حافظه و خواب شخص را مورد بررسی قرار دهیم یا برای بررسی سلامت معده و روده هضم، جذب و دفع مواد مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته می شوند.

در مورد سلامت رحم، بررسی نظم قاعدگی (سیکل های ۲۸ یا سی روزه و به طور میانگین دوره خونریزی ۳ تا ۸ روزه)، حجم خون خارج شده از بدن (خروج حجم خون بسیار کم و به صورت لکه بینی یا دفع حجم خون بسیار زیاد که نیاز به تعویض مداوم پد بهداشتی وجود داشته باشد و شخص دچار ضعف شود هر دو غیر طبیعی بوده و نیاز به درمان دارد)، دفعات قاعدگی (بیش از یکبار در ماه و یا عدم خونریزی در طول ماه طبیعی نیست) و کیفیت خون خارج شده از بدن که در طب رایج مورد بی توجهیست (رنگ خون دفعی زیاد تیره نباشد، چسبندگی زیادی نداشته باشد، به راحتی خونریزی شخص شروع شود) بسیار مهم هستند.

همچنین، خونریزی نباید زیاد طول بکشد و دردناک باشد، شخصی که عادت ماهانه می شود نباید دچار ضعف بیش از حد شود و باید حین عادت، حال عمومی خوبی داشته باشد.

نکته بعدی قدرت باروری رحم است که شخص امکان بارداری سالم و بدون نیاز به مداخله را داشته باشد.

حفظ سلامت رحم در طب سنتی: سلامت رحم از نظر مزاجی

نکته مهم این است که رحم هر فردی با مزاجش مطابقت داشته و برای آن شخص، کوچکی یا بزرگی و میزان خشکی یا تری رحم طبیعیست. افراد منحصر به فردند و اعضای بدن هر فرد با مزاج او متناسب می باشند. درواقع مزاج کلی هر شخص چیزی نیست جز برآیند مزاج تک تک اعضای وی؛ حال آنکه اعضای مهم تر مثل قلب، مغز، کبد و تا حدی رحم، اثر بیشتری نیز روی مزاج شخص دارند.

افراد با مزاج خشک همانطور که بدن های لاغری دارند، رحم های کوچک تر و خشک تری نیز دارند. به همین ترتیب به علت خشکی مزاج، رحم این افراد بافت سفت تر و عروق ریزتری دارد. بنابراین خونرسانی به رحم در این افراد ضعیف تر است پس خونریزی ماهانه کوتاه تری هم خواهند داشت.

گاهی خونریزی دو تا سه روزه در این افراد می تواند طبیعی تلقی شود. خشک مزاجان زودتر از افراد با مزاج تر -خصوصا گرم و ترها- یائسه می شوند. به طور کلی خون در دوران قاعدگی در خشک مزاج ها غلیظ و چسبنده تر و کمتر است و احتمال یائسگی زودرس در آنها خصوصا در سرد و خشک ها بیشتر می باشد.

در مقابل، مزاج های تر همانگونه که بدن های درشتی دارند، رحم های بزرگ تر و انعطاف پذیرتری نیز دارند. در این افراد و خصوصا گرم و ترها، تعداد روزهای خونریزی  ماهانه و حجم خونریزی معمولا بیشتر است. یائسگی معمولا در این افراد دیرتر به وقوع می پیوندد و گاهی ممکن است شخصی با مزاج گرم و تر تا سنین ۸-۵۷ سالگی هم پریود شده و برای او طبیعی محسوب شود.

البته در بحث قاعدگی باید عوامل ژنتیکی و نژادی، و عوامل محیطی چون اقلیم را نیز در نظر گرفت. برای مثال در اقلیم های گرم و شرجی که رطوبت و گرما بیشتر است، هم در سنین پایین تر قاعدگی آغاز می شود و هم یائسگی دیرتر اتفاق می افتد.

در مناطق کوهستانی با اقلیم سرد و خشک، معمولا قاعدگی در سنین بالاتر شروع شده و یائسگی نیز زودتر رخ می دهد که شاید به این دلیل باشد که به علت سرمای هوا، افراد نیاز دارند تا قوای بدنیشان بیشتر حفظ شود چون بهرحال خونریزی ماهانه، تا حدی قوای فرد را تحلیل می برد.

افراد با مزاج گرم و تر معمولا به دنبال دفع خون، دچار عارضه ای نمی شوند و حتی به علت دفع مواد و خون زائد، حال بهتری هم پیدا می کنند اما افراد با مزاج سرد و خشک و یا خشک ممکن است بر اثر خونریزی دچار ضعف شوند.

حفظ سلامت رحم در طب سنتی: عوارض پیش و پس از قاعدگی در مزاج های مختلف

خون، گرم و تر است و با خروج خون از بدن، مقداری گرمی و تری از بدن کم می شود و بدن به نسبت رو به سردی و خشکی می رود؛ بنابراین سرد و خشک ها زودتر و بیشتر از سایر مزاج ها دچار عوارض بعد از خونریزی می شوند.

چون گرمی مهم تر از تری است و خروج گرمی از بدن باعث افزایش سردی در بدن می شود، بعد از سرد و خشک ها، سرد و تر ها ممکن است دچار عوارض خونریزی ماهانه شوند. اگرچه در صورت غلبه تری در بدن این افراد، کاهش تری بر اثر خونریزی ماهانه می تواند برای این افراد مفید باشد اما در هرحال، خونریزی و خروج گرما از بدن می تواند باعث ضعف و سردی سردمزاجان شود.

در رتبه بعدی (سوم) گرم و خشک ها هستند. عادت ماهانه در این افراد به علت خروج گرمای اضافه از بدن می تواند مفید باشد اما با خروج رطوبت از بدن این افراد، به علت خشکی مزاجشان ممکن است دچار برخی عوارض غلبه خشکی شوند.

گرم و ترها در جایگاه چهارم از لحاظ بروز عوارض احتمالی پس از خونریزی قرار می گیرند. در این افراد خونریزی ماهانه نوعی درمان است چون باعث دفع گرمی و تری اضافه از بدنشان می شود. برخلاف سایر مزاج ها که بعد از خونریزی و عادت ماهانه به علت افزایش سردی و یا خشکی ممکن است دچار عوارضی شوند، گرم و تر ها با این که قبل از شروع عادت ماهانه و به علت انباشت مواد زائد در بدن دچار مشکل می شوند، با شروع عادت ماهانه و دفع مواد زائد، حال بهتری پیدا می کنند.

بنابراین علائم سندرم پیش از قاعدگی (Pre-Menstrual Syndrome یا  PMS) در گرم و ترها و در کل، مزاج های تر، شایع تر است. ورم و پف کردگی، تجربه علائمی شبیه به بارداری، حتی خونریزی از لثه و خون دماغ، گرگرفتگی، تحریک پذیری و عصبانیت از جمله این علائم می باشند.

با همین استدلال، در سرد و خشک ها قبل از شروع قاعدگی به علت غلبه گرمی و تری ناشی از تجمع خون و کاهش علائم سردی و خشکی، این افراد ممکن است حال بهتری نیز پیدا کنند.

در جایگاه دوم از نظر شدت PMS، سرد و ترها قرار دارند که به علت بروز علائم غلبه رطوبت و امتلا در بدن می باشد. گرم و خشک ها و سپس سرد و خشک ها کمتر دچار عوارض سندرم پیش از قاعدگی می شوند.

بنابراین می توان شدت های متفاوت عوارض پیش و پس از قاعدگی در افراد مختلف را به تفاوت های مزاجی آنها ربط داد.

باید توجه داشت که موارد فوق در افراد بدون سو مزاج یا غلبه اخلاط صدق می کند. در صورت وجود غلبه اخلاط و یا سو مزاج ها ممکن است افراد علائم شدیدتری را تجربه کنند. به طور مثال شخصی که دچار سو مزاج سردی و خشکی است پس از قاعدگی مشکلات شدیدتری را نسبت به شخصی که مزاج سرد و خشک در حالت تعادلی دارد تجربه می کند و یا برعکس، شخصی که دچار غلبه گرمی و تری و امتلا باشد، سندرم پیش از قاعدگی بسیار شدیدتری را تجربه خواهد کرد.

تالیف: دکترسید مهدی میرغضنفری، پزشک، دکترای تخصصی (PhD) فیزیولوژی، معاون پژوهشی  و مدير گروه طب سنتی دانشکده پزشکی و عضو هیئت علمی (دانشیار) دانشگاه علوم پزشکی ارتش، و پژوهشگر طب سنتی ایرانی