بی خوابی، علل، پیشگیری و درمان

واژه معادل بی خوابی در طب سنتی «سَهَر» است که گستره وسیعی از مشکلات مربوط به خواب را دربرمی ­گیرد؛ از کلنجار رفتن برای به خواب رفتن تا خوابیدن فقط با کمک داروهای سنگین خواب آور از خانواده دیازپام و غیره یا بیدار شدن بعد از دو تا سه ساعت خواب و مواردی از این قبیل که با واژه­ های بیداری و بی خوابی مفرط بیان می­ شوند.

علل بی خوابی

حداقل ۱۰ علت متفاوت برای بی­ خوابی از منظر طب سنتی مطرح است که متداول­ ترین آنها بی خوابی به دنبال ایجاد سوء مزاج خشک در مغز است.

سوءمزاج خشک مغز یا به صورت ساده ایجاد می­ شود یعنی بدون ایجاد ماده خشک در مغز (با عواملی از قبیل توقف زیاد زیر نور آفتاب یا کنار آتش یا بیداری زیاد) و یا با افزایش اخلاط خشک مثل سودا و صفرا در مغز که خود می ­توانند عاملی برای ایجاد بی خوابی شوند.

گاهی اوقات بی خوابی در اثر افزایش رطوبتی خاص و غیرطبیعی به وجود می­ آید که به دنبال مصرف و زیاده­ روی در بعضی غذاها ایجاد می­ شوند. گازی که در اثر خوردن غذاهای نفاخ ایجاد می شود نیز می ­تواند ایجاد بی خوابی کند.

ترس زیاد در برخی از افراد، (به حسب مزاج یا سو‌ء‌مزاج آنها، افزایش سودا یا بلغم) می­تواند بی­خوابی را به دنبال داشته باشد.

همزمان با افزایش سن، مزاج رو به خشکی می­ رود و رطوبت­ های بدن، از جمله رطوبت مغز رو به کاهش می­ گذارد. خشکی مغز هم می­تواند بی خوابی ایجاد کند. تب نیز به عنوان عوامل دیگر ایجاد کننده بی خوابی مطرح است.

پر شدن بدن با اخلاط زائد و سنگین می­تواند خواب بد یا بی خوابی ایجاد کند. اختلال هضم و غم و فكر و خیال زیاد شاید یكی از شایع­ ترین علل بی خوابی در عصر ما باشد. امروزه درگیری­ های شغلی، خانوادگی و اجتماعی نسبت به گذشته بیشتر شده است که تبعات متعددی به دنبال خواهد داشت.

پیشگیری و درمان بی خوابی

چنانچه بی خوابی ناشی از خشكی مغز باشد، معمولاً این خشکی در ‌چشم و زبان و بینی هم دیده می­ شود. همانند هر اختلال دیگر در طب سنتی ابتدا باید علت خشکی برطرف شده و در مرحله بعد بایستی از رطوبت ­رسان­ها (مرطب­ ها) استفاده شود.

كاهو یک رطوبت­ رسان بسیار خوب است که البته در بعضی افراد ایجاد سردی می­ کند. این افراد بهتر است کاهو (به خصوص مغز کاهو) را با سکنجبین مصرف کنند یا از بخور کاهو، عرق کاهو یا استفاده موضعی آن (استفاده از آب کاهو روی سر و پیشانی و بستن با یک پارچه) سود ببرند.

چکاندن روغن بنفشه یا گشنیز در بینی یا پشت گوش و غرغره روغن نیلوفر باعث رطوبت­ رسانی به مغز می­ شود. استفاده از تخم گشنیز در غذاها و مصرف غذاهای لعاب­دار مانند کله­ پاچه (در افراد دموی مزاج منع مصرف دارد) برای این اشخاص مفید است.

غرغره آب، شست و شوی سر و صورت با آب، دوش گرفتن و آب به سر ریختن از دیگر تدابیر مفید برای این افراد است. در قدیم با خمیر در قسمت دور و بالای سر یک دیواره تشکیل می دادند به طوری که روی سر یک استخر مانند درست می شد و داخل آنرا از آب پر می­ کردند که این آب باعث رساندن رطوبت به مغز می ­شد.

اسفناج مزاجی سرد و تر دارد و آب جذب می­کند. برای پایین آوردن حرارت بالای سر، می ­توان از خیسانده اسفناج در آب به صورت موضعی (سر و پیشانی) استفاده کرد.

مصرف غذاهایی كه ایجاد ریاح و باد می­ كنند ممنوعیت دارد، مانند پیاز، سیر، تربچه و پیازچه که تولید گاز می­ كنند و این گازها به سمت سر متصاعد شده و باعث بی خوابی می­شوند.

افراد مسن باید تدابیر مربوط به خودشان را رعایت کنند، مانند مصرف غذاهای گرم و تر، روغن مالی در حمام و مناسب کردن محیط برای خواب آرام (مانند به حداقل رساندن نور و صدا و حشرات)، خوابیدن در یک جای ثابت، نخوردن غذا در رختخواب، مطالعه نکردن در رختخواب و به طور کلی شرطی کردن بدن برای خوابیدن در محیط اتاق خواب می ­تواند برای داشتن خوابی آرام به آن ها کمک کند.

به قلم دکتر سید مهدی میرغضنفری؛ پزشک، دکترای تخصصی (PhD) فیزیولوژی، معاون پژوهشی و مدير گروه طب سنتی دانشکده پزشکی و عضو هیئت علمی (دانشیار) دانشگاه علوم پزشکی ارتش، و پژوهشگر طب سنتی ایرانی