کبر گیاهی بسیار قدیمی با قدمت چندین هزار ساله است که از زمان‌های بسیار قدیم مورد توجه دانشمندان و حکمای کهن بوده است. امروزه نیز مطالعات زیادی در خصوص فتوشیمی، فارماکولوژی و کاربردهای بالینی این گیاه انجام شده است؛ لذا با عنایت به جایگاه ویژه این گیاه نزد حکمای بزرگ و همچنین اهمیت آن در طب و داروسازی جدید، در این پست، تلاش شده است ضمن معرفی این گیاه؛ به خواص و کاربردهای درمانی و دارویی آن پرداخته شود.
گیاه شناسی و مشخصات ظاهری کبر
کَبَر گیاه علفی چندساله، گاهی درختچه‌ای یا بوته‌ای، با ریشه چوبی و منشعب است که اکثرا بر روی زمین با برگ‌های باریک و به رنگ سبز روشن گسترده شده است.
- برگ‌های آن از نظر اندازه متنوع، دمبرگ‌دار، ساده، عاری از دندانه، به رنگ سبز روشن بدون کرک یا پوشیده از کرک‌های پتویی است.
- گل‌های آن منفرد و محوری، اغلب شب بوی و معطر هستند و وسط آن مانند مو است؛ دارای گلبرگ‌های سفید به طول 8-40 میلی‌متر، گاهی قرمز رنگ، مستطیلی تا واژ تخم مرغی پهن، همگی هم اندازه یا دوتای آن بلندتر است.
- در داخل پوشش گل این گیاه، تعداد فراوانی پرچم به رنگ قرمز ارغوانی که از گلبرگ‌ها بلندتر به طول 20-50 میلی‌متر قرار دارد.
- میوه این گیاه در قسمت انتهایی یک زائده دراز (نهنج) به وجود می‌آید، بیضوی، گوشتدار با دانه‌های متعدد لوبیایی شکل سیاه رنگ، که در آغاز به رنگ سبز روشن است، ولی تدریجاً مایل به قرمز می‌شود.
- میوه‌اش را خیار کبر نیز می‌نامند که تقریباً به شکل و اندازه بلوط است.
- رنگ خارجی میوه آن سبز رنگ با خطوط موازی سبز و یا زرد کمرنگ است و داخل میوه آن قرمز و پر از دانه‌های کوچک و لزج است.
- اندازه کبر متغیر است. کبر می‌تواند اندازه یک دانه فلفل سیاه تا اندازه یک زیتون سبز کوچک باشد.
- کبرهای بزرگ‌تر طعم قوی‌تری دارند و اندازه‌های کوچک‌تر آن، رایحه قوی‌تری دارند.
آیا کبر همان هندوانه ابوجهل است؟
عده‌ای از افراد فکر می‌کنند که کَبَر همان هندوانه ابوجهل است، درحالی که از هم متمایز می‌باشند:
- حنظل یا هندوانه ابوجهل یک گیاه بوته‌ای بسیار تلخ و سمی و با ابعاد درشت‌تر و گردتر از کبر است و داخل آن سبز رنگ می‌باشد و اصلاً نمی‌شود از آن ترشی تهیه کرد، از طرفی خاصیت غذایی ندارد و فقط دارو محسوب می‌شود و بدون مصلحات نباید مصرف گردد و توکسیستی بالایی دارد.
- در حالی که کَبَر بیضوی تر و ریزتر به شکل و اندازه بلوط ریز است که داخل آن ابتدا سبز و سپس قرمز رنگ می‌شود.
نام شناسی کاپاریس
نام کَبَر، نامی است عربی که برگرفته و معرب از نام فارسی گیاه است.
نام علمی آن capparis spinosa L «کاپاریس اسپینوزا» است و به انگلیسی به آن common capper یا caper bush نیز اطلاق می‌شود.
نام‌های دیگر آن عبارت است از :
- اَصَف، عروق الاصف، لَصَف
- ثمره الکبد
- عکر
- کرمه السودا
- اثونیطس و قبارس (یونانی)
- قباریش (به سریانی)
- کورک و حب العروس (به شیرازی)
- لَگجی (به زبان محلی شوشتر و رامهرمز در استان خوزستان)
- رواند الجبلی
- جیرش
- فیقس باطس
- تلیوت
- کبار، قُبار، کلنبار و کلنکار
- به میوه آن هم خیار کبر، شَفلَح یا شَفلَج نیز می‌گویند.
پراکندگی و محل رویش این گیاه در ایران
این گیاه یکی از محصولات مناطق گرمسیر است اما اصولاً با توجه به بردباری زیاد و تحمل خاک‌های متنوع گچی، آهکی و گاهی شور، اغلب در زمین‌های زراعی، زمین‌های رها شده، دامنه‌های کوهستانی در استان‌های زیر نیز میروید:
- گرگان / مازندران / گیلان
- آذربایجان شرقی و غربی
- کردستان کرمانشاه / ایلام / همدان / اراک / لرستان
- اصفهان / یزد / فارس
- کرمان / خوزستان/ بوشهر/ هرمزگان/ سیستان بلوچستان
- سمنان / خراسان
- تهران
زمانی‌که جوانه‌های این گیاه به‌اندازه یک نخود هستند، برداشت می‌شوند؛ سپس آن‌ها را به‌کمک نور خورشید خشک می‌کنند و به‌خاطر طعم خاص‌شان ترشی می‌اندازند.
نگاهی به طبع و خواص درمانی گیاه کبر
خواص و طبع این گیاه شگفت انگیز در طب سنتی بدین شرح است:
- طبیعت این گیاه گرم و خشک در درجه دوم و اگر در سرزمینهای گرم و خشک بروید، گرم و خشک تا درجه سوم است.
- میوه، برگ، چوب، و پوست آن همه گرم است.
- ترکیب کبر با سرکه به صورت ترشی، از شدت گرمی آن می‌کاهد.
- تنها ترشی توصیه شده در طب سنتی که همراه غذا قابل مصرف است، استفاده از ترشی کبر است.
- این گیاه بازکننده گرفتگی‌ها و انسداد‌های کبد و طحال است.
- به جمع آوری سودای اضافی بدن توسط طحال کمک می‌کند و از طریق سیستم گوارشی آن را دفع مینماید.
- جزء بهترین داروهای برطرف کننده مشکلات سپرز (طحال) نام برده شده است.
- افراد دارای کبد چرب می‌تواند 4 یا 5 عدد از این ترشی را همراه غذا میل کنند.
- این میوه باارزش در امراض عصبی مانند فلج، پارکینسون و لرزش بدن و همچنین در دردهای مفصلی، دیسکوپاتی و نقرس سودمند است.
- می‌تواند انگل را از بین ببرد.
- ترکیب آن با ادویه‌های معطر مانند سنبل الطیب، اسطوخودوس، اذخر و عسل برای دردهای مفصلی و سیاتیک و نقرس چه به صورت خوراکی و چه ضماد آن نافع است.
- پرورده کبر با سرکه و عسل دافع و خارج کننده سموم بدن و مدر سودا است.
- ملین و مدر (ادرارآور) می‌باشد.
- برای باز شدن خون قاعدگی در موارد قطع آن در زنان جوان مؤثر است.
- حیض را زیاد می‌کند.
- نیروی جنسی را افزایش می‌دهد.
- همچنین ریشه کبر یکس از چهار جزء موجود در ترکیب مشهور اصول اربعه (چهار ریشه) است که شامل: ریشه کرفس، ریشه کبر، ریشه رازیانه و ریشه کاسنی بوده و جنبه دارویی داشته و در بیماریهای بلغمی و سوداوی کاربرد دارد.
- در بسیاری از متون طب سنتی، به استفاده از سرکه کبر، سکنجبین کبر و همچمین نمک پروده آن، برای افزایش اثربخشی و تلطیف آن و اختصاصی بودن جهت امراض کبد و طحال (خصوصاً باز کردن سده و گرفتگی) تاکید شده است.
موارد منع مصرف گیاه کبر
- مصرف این گیاه برای گرم مزاجان مضر است، از این نظر باید با سکنجبین مصرف کنند.
- همچنین مضر مثانه است و مصلحش انیسون و اسطوخودوس است.
- زیاده روی در مصرف آن، نتیجه عکس داده و برای کبد مضر است و مصلحش عسل است.
- در زنانی که با اختلالات قاعدگی و افزایش زیاد خونریزی ماهانه مواجه هستند، چون حیض را زیاد می‌کند.
- اگر باردار هستید یا عمل جراحی در پیش دارید نیز باید از مصرف کبر خودداری کنید.
شیوه استفاده از کاپاریس
جهت مصارف روزانه و هفتگی، ترشی کبر مناسب تر است. چون خام آن طعم تند و تیزی دارد و از طرفی چون کبر مزاج خیلی گرمی دارد باید به صورت ترشی تهیه و مصرف گردد تا از شدت گرمی آن کاسته شود و خاصیت غذایی داشته باشد در غیر این صورت در سایر اشکال، جنبه دارویی پیدا کرده و همیشه و در همه افراد قابل استفاده نیست.
اشکال دارویی گیاه کبر
- از قسمت‌های مختلف این گیاه به صورت جوشانده، پودر و محلول روغنی استفاده می‌شود و در ساخت داروها، ریشه گیاه بیشتر از میوه آن کاربرد دارد،
- همچنین از تنتور تهیه شده از ساقه آن به عنوان معرف استفاده می‌گردد.
طرز تهیه ترشی کبر
در صورت عدم دسترسی به میوه این گیاه، باید بدانید که خیلی از برندها و مارک‌های معتبر و دارای مجوز عرضه ترشی و خیارشور، این ترشی را با نام ترشی کبر یا کاپاریس یا شپله عرضه می‌کنند که از فروشگاه‌ها و هایپرها یا سایتهای اینترنتی قابل خریداری است. اما در صورت دسترسی، خودتان این ترشی را در منزل تهیه فرمایید:
- ابتدا کبرها را شسته و دم آن را گرفته و در آب جوشیده و سرد شده با کمی نمک بریزید و اجازه دهید به مدت 5 ال 6 روز در یخچال بماند.
- طی این مدت هر روز آب نمک آن را عوض کنید.
- سپس آن‌ها را از آب نمک خارج کرده و با آب روی حرارت گذاشته و وقتی به جوش آمد آب آن را دور بریزید و مجددا یکبار این کار را تکرار کنید تا تلخی آن گرفته شود.
- دقت کنید زیاد نجوشد چون ترشی شما نرم می‌شود.
- کبر را بعد از جوشیدن روی صافی بریزید تا آبش برود یک ساعتی صبر بکنید.
- سپس آن را در شیشه مخصوص ترشی ریخته و روی آن سرکه بریزید. چنانکه دوست داشتید کمی هم نمک اضافه کنید.
- در آن را محکم کرده و در جای خنک و یا در یخچال نگهداری کنید.
- بعد از 20 روز الی یک ماه ترشی آماده است.
فرخ
بابو یعنی چه؟ اسم روغن زیتون هست؟
محمدرضا میر
سلام و درود
در متن بالا که کلمه بابو نوشته نشده، اما اگر منظورتون از روغن زیتون بابو چی هست! یعنی روغن زیتونی که بودار هست و فرآوری نشده