یرقان یا زردی چیست؟
یرقان یازردی نوعی بیماری کبدی است که بیشتر در کودکان رواج داشته و با بروز زردی رنگ پوست و قرنیه، تغییر رنگ ادرار به پر رنگ شدن، چشم نمایان می شود و زمینه ساز سایر بیماری های دیگر است. روش درمان این بیمار اصلاح تغذیه یعنی کم کردن میزان استفاده از مواد قندی، غذاهای چرب و سرخ کردنی، غذا با ادویه های یاد، انواع بستنی و مواد نشاسته ای و… و افزایش مصرف انواع آب میوه ها، آب، شربت عسل وشاه توت است که می توان به کمک آن ها بهبود بیماری را تسریع بخشید.
توضیح جامع
یرقان یا زردی به تغییر رنگ پوست، غشای مخاطی و سفیدی چشم‌ها به رنگ زرد گفته می‌شود که در نتیجه بالا رفتن سطح ماده شیمیایی بیلیروبین در خون ایجاد می‌شود (بیلروبین خونی زیاد). یرقان در واقع بیماری نیست، بلکه نشانه‌ای واضح از یک بیماری پیش‌زمینه‌ای است.
زردی یا یرقان معمولاً هنگامی بروز می‌کند که سطح بیلیروبین خون از 2.5 الی 3 mg/dL (میلیگرم در هر دسی لیتر) بالاتر باشد. زردی در بزرگسالان می‌تواند ناشی از عارضه‌های پزشکی مختلفی باشد، برخی از این عارضه‌ها خطرناک هستند و می‌توانند جان بیمار را به خطر بیاندازند. هر بزرگسالی که دچار یرقان می‌شود باید به پزشک کرده و تحت معاینه دقیق پزشکی قرار بگیرد تا دلیل یرقان مشخص شود.
زردی در کودکان، عارضه‌ای است که در نوزادان تازه به دنیا آمده دیده می‌شود و در اغلب اوقات یک عارضه بی‌خطر است که بدون برجا گذاشتن اثرات جانبی جدی خود به خود بهبود می‌یابد.
در این متن بیشتر به زردی در سنین بالا پرداخته شده و بیشتر نکات برای آن توصیه می شود.
علل یرقان در برزگسالان
زردی هنگامی بروز می‌کند که متابولیسم نرمال بدن دچار اختلال شود و یا سطح بیلیروبین در خون بیش از حد افزایش یابد. اختلال در متابولیسم بدن یا دفع بیلیروبین از خون می‌تواند در مراحل مختلفی رخ دهد و به همین خاطر بهتر است علل مختلف زردی را بر اساس ناحیه‌‌ای از بدن که دچار اختلال عملکرد شده است دسته‌بندی کنیم. علل زردی معمولاً به سه دسته پیش کبدی (یعنی مشکل پیش از رسیدن بیلیروبین به کبد رخ داده)، کبدی (مشکل داخل کبد رخ داده) و پس از کبدی (مشکل پس از دفع بیلیروبین از کبد رخ داده است).
علت زردی پیش از کبدی
زردی پیش کبدی بخاطر تخریب بیش از حد (همولیز) گلبول‌های بیش از حد خون ناشی از عارضه‌های مختلفی رخ می‌دهد. افزایش سریع سطح بیلیروبین در جریان خون باعث می‌شود تا از ظرفیت کبد برای سوخت و ساز مناسب بیلیروبین بالاتر رود و در نتیجه سطح بیلیروبین مزدوج نشده افزایش می‌یابد. عارضه‌هایی که می‌توانند باعث افزایش همولیز گلبول‌های قرمز خون شوند عبارتند از:
- مالاریا
- کم خونی داسی شکل
- اسفروسیتوز ارثی
- تالاسمی
- بیماری فاویسم یا کمبود آنزیم G6PD
- داروها و سایر مواد سمی
- اختلالات سیستم ایمنی بدن
علل زردی کبدی
زردی کبدی می‌تواند در اثر اختلالات متابولیسم و یا دفع بیلیروبین رخ دهد. این امر موجب افزایش سطح بیلیروبین جفت نشده و جفت شده در خون می‌شود. عارضه‌هایی که باعث زردی کبدی می‌شوند عبارتند از:
- هپاتیت حاد یا مزمن (در بیشتر موارد هپاتیت ویروسی [هپاتیت A، هپاتیت B، هپاتیت C، هپاتیت D، هپاتیت E] یا هپاتیت مرتبط با الکل)
- سیروز (ناشی از عارضه‌های مختلف از جمله مسمومیت با الکل)
- داروها و سایر مواد سمی
- سندروم کریگلر نجار
- اختلالات سیستم ایمنی بدن
- سندروم گیلبرت
- سرطان کبد
علت یرقان یا زردی پس کبدی در بزرگسالان چیست؟
زردی پس کبدی در نتیجه قطع شدن (یا انسداد) تخلیه طبیعی و دفع بیلیروبین جفت شده به شکل صفرا از کبد به داخل روده رخ می‌دهد. این امر موجب می‌شود تا سطح بیلیروبین جفت شده در خون افزایش یابد. عارضه‌هایی که می‌توانند باعث زردی پس کبدی شوند عبارتند از:
- سنگ صفرا
- سرطان (سرطان پانکراس، سرطان کیسه صفرا و سرطان مجرای صفراوی)
- تنگی مجرای صفراوی
- التهاب یکی از مجرای صفراوی
- التهاب پانکراس یا پانکراتیت
- انگل (مثل کرم جگر)
علائم و نشانه‌های یرقان در بزرگسالان چیست؟
یرقان یک بیماری نیست، بلکه نشانه‌ای واضح از یک بیماری پیش‌زمینه‌ای است. کسانی که دچار زردی شده باشند پوست آنها به زرد با شدت‌های مختلف تغییر رنگ می‌دهد و همچنین ممکن است غشای مخاطی و سفیدی چشم‌های آنها نیز به زرد تغییر رنگ دهند. ولی بسته به علت پیش‌زمینه‌ای یرقان، شخص دچار علائم مختلفی می‌شود. برخی از افراد علائم کمی بروز می‌دهند و برخی هیچ علائمی از خود ندارند، در حالیکه برخی از بیماران علائم شدیدی از خود نشان می‌دهند. بیماران مبتلا به زردی ممکن است برخی یا همه علائم زیر را تجربه کنند:
- مدفوع با رنگ روشن
- ادرار با رنگ تیرع
- خارش پوستی
- تهوع واستفراغ
- خونریزی از مقعد
- اسهال
- تب و لرز
- ضعف
- کاهش وزن
- از دست دادن اشتها
- گیجی
- درد شکمی
- سردرد
- ورم پاها
- ورم و برآمدگی شکم بعلت تجمع مایعات (آب آوردن شکم)
عوارض یرقان یا زردی در بزرگسالان چیست؟
نوع عوارض و شدت عوارض زردی با عارضه پیش‌زمینه‌ای که منجر به زردی شده است متغیر خواهد بود. برخی از بیماران دچار هیچگونه عوارض بلند مدت این بیماری نخواهند شد و به ریکاوری کامل دست خواهند یافت ولی برای سایر بیماران بروز زردی اولین نشانه از یک بیماری مرگبار است. برخی از عوارض محتمل این بیماری عبارتند از:
- اختلالات الکترولیت‌ها
- کم خونی
- خونریزی
- عفونت/ گند خونی
- هپاتیت مزمن
- سرطان
- نارسائی کبد
- نارسائی کلیه
- آنسفالوپاتی کبدی (اختلال عملکرد مغز)
- مرگ
آزمایشات
بروز زردی در بزرگسالان نیازمند معاینه جامع پزشک است تا علت بیماری مشخص شود. در ابتدا پزشک یک سابقه کامل از بیماری شخص خواهد گرفت و معاینه جسمانی انجام می‌شود، گاهی اوقات همین معاینه می‌تواند علت یرقان یا زردی را مشخص کند. همچنین باید آزمایش خون انجام دهید و به موارد زیر توجه کنید:
- تست خون کبد
- شمارش کامل گلبول‌های قرمز خون (CBC)
- بررسی سطح الکترولیت‌های خون
- سطح لیپاز
شاید پزشک تشخیص دهد که باید یک آزمایش خون برای بررسی ابتلای شخص به هپاتیت نیز انجام گیرد. همچنین بر اساس نتایج اولیه شاید آزمایشات دیگری تجویز شود. ضمناً شاید آزمایش ادرار نیز بدهید.
بسته به نتایج آزمایشات خون اولیه، شاید نیاز باشد تا معاینات بیشتری برای تشخیص بیماری پیش‌زمینه‌ای انجام گیرد. در برخی موارد خاص، آزمایشات تصویری نیز برای ارزیابی هرگونه ناهنجاری در کبد، صفرا و پانکراس انجام گیرد. این آزمایشات تصویربرداری عبارتند از:
- اولتراسوند شکمی
- توموگرافی کامپیوتری سی تی اسکن
- اسکن تصویربرداری با تشدید مغناطیسی (MRI)
- اسکن از سیستم صفراوی (اسکن HIDA)
گاهاً برخی از افراد به آزمایشاتی که تهاجمی‌ترند نیاز دارند تا علت یرقات در آنها مشخص شود. آزمایشات تهاجمی که ممکن است تجویز شوند عبارتند از کلانژیوگرافی آندوسکوپیک عقب‌گرد (ERCP) یا بیوپسی کبد.
درمان زردی یا یرقان در پزشکی جدید چگونه است؟
درمان یرقان یا زردی کاملاً به علت پیش زمینه‌ای بستگی دارد. به محض رسیدن به تشخیص، طرح درمان مناسب را می‌توان آغاز کرد. برخی از بیماران باید بستری شوند ولی سایرین می‌توانند بصورت سرپایی درمان شوند.
- در برخی از بیماران مبتلا به یرقان، درمان شامل مراقبت‌های حمایتی است و می‌توان آنها را در منزل نیز انجام داد. برای مثال، اکثر موارد هپاتیت خفیف ویروسی را می‌توان با مراقبت در منزل درمان کرد. داروهای جدیدی که امروزه برای هپاتیت C تجویز می‌شوند نیز می‌توانند این بیماری را درمان کنند.
- یرقان ناشی از مواد/ دارو/ مواد سمی، نیازمند قطع مصرف آن ماده است. در موارد اووردوز خواسته یا ناخواسته با استامینوفن (تیلنول) شاید به پادزهر ان استیل سیستئین (با نام تجاری Mucomyst) نیاز باشد.
- می‌توان از داروهای مختلفی برای درمان عارضه‌های پیش زمینه‌ای یرقان بهره برد، از جمله استروئیدها که در درمان برخی اختلالات سیستم ایمنی بدن مورد استفاده قرار می‌گیرند. برای مثال برخی از بیماران مبتلا به سیروز باید با داروهای دیورتیک (ادرار آور) و لاکتولوز (مسهل) درمان شوند.
- در مواردی که یرقات علت عفونی دارد مصرف آنتی بیوتیک تجویز می‌شود، همچنین برای درمان عارضه‌هایی که با برخی بیماری‌های پیش زمینه‌ای یرقان همراه هستند (مثل التهاب مجرای صفراوی).
- تزریق خون برای بیماران مبتلا به کم خونی ناشی از همولیز یا ناشی از خونریزی نیاز خواهد بود.
- بیماران مبتلا به سرطان که منجر به یرقان شده باشد باید با یک پزشک متخصص مشورت کنند و نوع درمان آن نیز بسته به نوع و وسعت (مرحله) سرطان فرق خواهد کرد.
- جراحی و سایر روش‌های درمانی تهاجمی نیز برای برخی بیماران مبتلا به یرقان مورد نیاز خواهد بود. برای مثال، بیماران مبتلا به سنگ صفرا باید جراحی انجام شود. سایر بیمارانی که به نارسائی کبد/ سیروز مبتلا هستند شاید به پیوند کبد نیاز پیدا کنند.
پیش آگهی
پیش آگهی برای بزرگسالان مبتلا به یرقان یا زردی به علت پیش زمینه‌ای این بیماری بستگی دارد. برخی از بیماری‌ها پیش آگهی خوبی دارند و شخص می‌تواند کاملاً از بیماری رهایی یابد. ولی علل جدی‌تر یرقان در بعضی موارد کشنده است، فارغ از اینکه تداخل پزشکی یا جراحی صورت بگیرد یا خیر. گسترش و شدت عوارض نیز در تعیین پیش آگهی برای فرد تأثیر دارند، همانطور که سلامت عمومی بیمار و ابتلای وی به سایر بیماری‌ها در این زمینه تأثیرگذار هستند. بنابراین برای تعیین پیش آگهی دقیق بیماری، باید هر بیمار به صورت جداگانه توسط پزشک معاینه شود.
پیشگیری از یرقان یا زردی در طب جدید چگونه است؟
می‌توان از برخی از عارضه‌های پیش زمینه‌ای یرقان یا زردی پیشگیری کرد، ولی سایر علل یرقان کمتر قابل پیشگیری هستند. ولی می‌توان با انجام اقدامات خاصی خطر ابتلا به یرقان را در افراد کاهش داد.
- مصرف دارو دقیقاً طبق دستور پزشک، به منظور پیشگیری از آسیب به کبد یا اووردوز ناخواسته با دارو. آن دسته از افرادی که به عارضه‌های پزشکی خاصی مبتلا هستند (مثل فاویسم یا کمبود آنزیم G6PD یا سیروز) باید از مصرف برخی داروها خودداری نمایند. درباره داروهای خود با پزشک متخصص مشورت کنید.
- از رفتارهای پرخطر بپرهیزید، مثل رابطه جنسی محافظت نشده یا مصرف مواد مخدر تزریقی، اقدامات پیشگیرانه را در زمان کار با محصولات خونی و سوزن‌ها انجام دهید. این اقدامات خطر ابتلا به هپاتیت B یا هپاتیت C را در شما کاهش خواهند داد.
- واکسن هپاتیت A و هپاتیت B را تزریق کنید. در حال حاضر هیچ واکسنی برای هپاتیت C یافت نشده است.
- از مصرف محصولات غذایی مسموم یا آب ناسالم خودداری کنید، مصرف این مواد خطر ابتلا به هپاتیت A را افزایش خواهند داد.
- در هنگام سفر به مناطقی که مالاریا شایع است، اقدامات احتیاطی توصیه شده را انجام دهید و از داروهای پروفیلاکتیک استفاده کنید تا به مالاریا مبتلا نشوید.
- مصرف سیگار را قطع کنید، زیرا این سیگار کشیدن یکی از فاکتورهای ریسک برای ابتلا به سرطان پانکراس و همچنین بسیاری دیگر از سرطان‌های بدخیم است.
