معرفی کتاب میزان الطب

کتاب میزان الطب اثر حکیم فرزانه و پرکار میر محمد معروف به محمد اکبر و از پیشگامان ترویج نگارش کتب طبی به زبان فارسی در شبه قاره هند هم به لحاظ محتوایی و هم به لحاظ ساختار تدوین و پرهیز از دشوار نویسی، سال ها به عنوان یک کتاب درسی در زمینه طب سنتی مورد استفاده بوده است.

معرفی کتاب میزان الطب

• «میزان الطب» نگاشته حکیم محمد اکبر ارزانی از جمله مشهورترین آثار طب سنتی به زبان فارسی است.
• این نگاشته چهارمین اثر مؤلف است که آن را در سال ۱۱۱۳ ق تالیف نموده است. نویسنده در ابتدای اثر انگیزه اش را از تالیف کتاب آموزش طب به اطفال با عبارتی موجز دانسته است.
• این کتاب به خاطر اختصار و زبان ساده اش مورد استقبال حوزه‌های طبی هند و پاکستان قرار گرفت و به جای کتاب قانونچه تالیف محمود بن عمر چغمینی به عنوان اولین کتاب درسی شناخته شد.
• کتاب میزان الطب، بیان راهکارهای علاج انواع بیماری‌ها به روش «طب سنتی» است.
• در این پژوهش ضمن شرح و توصیف انواع بیماری‌های انسان اعم از بیماری‌های قلب، معده، روده، سر، چشم و… دستوراتی برای مداوای این بیماری‌ها که عمدتاً تهیه داروهای گیاهی است ارایه شده است.
• در همین راستا نویسنده راه‌های درمان بیماری‌هایی چون حصبه، یرقان و عشر، تشنج، اسهال، صرع، انواع بیماری‌های چشم، بیماری‌های لثه، دندان و دهان، بیماری‌های گوش و بینی، بیماری‌های شش و سینه، بیماری‌های قلب، بیماری‌های پستان، بیمار‌ی‌های معده، کبد و روده، بیماری‌های طحال، مقعد و کلیه، بیماری‌های مثانه، بیماری‌های مخصوص زن‌ها و مردها، انواع تب‌ها، بیماری‌های پوست، مو، ناخن و انواع جراحت‌ها را بیان کرده است.
• لازم به تذکر است نگارنده از الفاظ قدیمی در طب سنتی استفاده کرده و اصطلاحات و گویش قدیمی در متن به کار برده است.

ساختار کتاب میزان الطب

میزان الطب مشتمل بر سه مقاله است. در میان این سه مقاله، دو مقاله اول مختصر است و بیشتر حجم کتاب را مقاله سوم در بر می‌گیرد.

• مقاله اول به جزء کوچکتری تقسیم نمی‌شود
• ولی مقاله دوم به نه جزء کوچکتر با عنوان فصل تقسیم می‌شود.
• مقاله سوم که درباره بیماری‌ها و درمان آن‌ها است به بیست و پنج باب جداگانه تقسیم می‌شود و هر باب نیز خود به فصول متعددی تجزیه می‌شود.

محتوای کتاب میزان الطب

• از آنجا که حکیم ارزانی این اثر را پس از نگارش طب اکبری به تحریر درآورده است، خلاصه تحقیقات خود در طب اکبری را در این اثر ذکر می‌کند. نگاهی به طب اکبری و مقایسه آن با میزان الطب شاهد این مدعاست که ترتیب این دو کتاب تا اندازه بسیار زیادی همانند هم است و حتی در بعضی از موارد، تعابیر و عبارات میزان الطب شبیه عبارت‌های طب اکبری است.
• افزون بر آنچه گفتیم از آنجایی که میزان الطب _ بنابر قول نویسنده آن _ برای مبتدیان و علاقه مندان به فراگیری علم طب نوشته شده است، به مبانی نظری علم طب، که همان کلیات است نپرداخته و فقط در دو مقاله اول به ذکر مختصری از اخلاط اربعه و منضجات اخلاط بسنده کرده است.
• علاوه بر این وی از اشاره به سخنان پزشکان دیگر و مناقشه با آنان که با تعلیمی بودن این اثر ناسازگار است پرهیز می‌نماید.

ترتیب مقالات

ترتیب مقالات و مباحث مطرح شده در آن‌ها را مؤلف چنین گزارش کرده است:

• مقاله اول: در علامات کیفیات چهارگانه، یعنی حرارت و برودت و رطوبت و یبوست.
• مقاله دوم: در بیان ادویه مفرده و مرکبه و اغذیه مناسب حال.
• مقاله سوم: در بیان امراض و علاج آن.
• مؤلف پس از نگاشتن مطالبی مختصر در مقاله اول و دوم، در مقاله سوم به مبحث بیماری‌ها و درمان آنها می‌پردازد. در این بخش، که مفصل‌ترین بخش کتاب نیز محسوب می‌شود، مؤلف از مبحث بیماریهای سر شروع می‌کند و با بررسی اورام و بثور ظاهر بدن، این مقاله را به پایان میرساند.
• مؤلف در هنگام بیان بیماری‌ها ابتدا آن بیماری را ذکر می‌کند و سپس آن را به اختصار توضیح می‌دهد. در پی آن علائم و اسباب آن بیماری را بیان می‌کند و در آخر علاج و درمان آن را نقل می‌کند.