شیوه کاشت و پرورش گیاه دارویی زنبق

معرفی گیاه زنبق

گل زنبق یا چمبک یا زنبک (به انگلیسی: Iris ) یکی از گل های زیباست که علاوه بر زیبایی و تنوع رنگ، به دلیل خواص بی نظیر دارویی که دارد از زمان های بسیار دور مورد توجه قرار گرفته است. امروزه هم گل زنبق در ترکیبات دارویی فراوانی مورد استفاده قرار گرفته است.

زنبق یکی از نمادهای پاکی و زیبایی در سراسر جهان به حساب می آید و در خیلی از کشورها و در موارد مختلف از این گلبه عنوان نماد استفاده می کنند. تنوع رنگ های گل زنبق بسیار زیاد است و شامل سفید، صورتی کم رنگ، آبی، بنفش، ارغوانی کم رنگ، قرمز، نارنجی، زرد و … است.

خواص دارویی قسمت های مختلف زنبق که شامل قسمت هوایی گیاه، ریشه و روغن آن می باشد را می توانید در مقاله هایی با عنوان های « بررسی جامع خواص ریشه و عرق گیاه زنبق در طب سنتی و  خواص روغن زنبق » مطالعه کنید.

در این مطلب روش کاشت و شرایط محیطی مناسب جهت پرورش این گیاه پر خاصیت را با هم بررسی می کنیم.

ریخت شناسی گیاه زنبق

زنبق گیاهی چند ساله است که ساقه بلندی به ارتفاع ۳۰ تا ۷۰ سانتی متر دارد و گل های این گیاه  در انتهای ساقه رشد کرده و کاسبرگ های آن در انتها مدور است و دارای ساقه ی زیر زمینی پیاز مانند متورم ،حجیم ، گوشتی و بند بند است که سطح خارجی آن خاکستری رنگ بوده و مغز آن سفید می باشد.

برگ های این گیاه باریک، دراز، نوک تیز و به رنگ سبز تیره بوده و گل های زنبق به رنگ های مختلفی مانند سفید، زرد، آبی و بنفش با خطوط تیره می باشد به همین علت به آن ایرسا به معنی رنگین کمان می گویند. در سطح فوقانی گل برگ های زنبق تارهای مو مانندی مشاهده می شود.

میوه ی زنبق بیضی شکل ، دارای 3 زاویه یا حجره  می باشد که در هر یک تعداد زیادی تخم وجود دارد. گیاه زنبق دارای گونه های گیاهی متعددی می باشد که تاکنون بیش از 300 گونه ی آن شناخته شده است.

گل آذین زنبق معمولاً گرزن یک سویه یا سنبله یا خوشه‌ای است. (از جمله مهمترین انواع گل آذین ها، گرزن است. گرزن که هر دم گل آن به یک گل ختم می شود، از یک طرف یا دو طرف آن دم گل های دیگر بیرون می آید که به گلی ختم می شود و گرزن یک طرفی یا دو طرفی می سازد و ممکن است متناوبا یک دم از راست و یکی از چپ خارج شود).  برگ‌ها معمولا منتهی به غلاف می‌باشند.

بهترین زمان کاشت زنبق

زمان کاشت گل زنبق تیر و مرداد و در مناطقی که تابستان های طولانی و زمستان های معتدل دارند، می توان تا اواخر شهریور یا حتی مهر نیز زنبق را کاشت. بهترین زمان کاشت پیاز گل زنبق اوایل پاییز است. این پیازها در اواخر زمستان تا اواسط بهار گلدهی دارند.

خاک مورد نیاز زنبق

گل زنبق در خاک ‏هاى با PH خنثى با حداکثر PH 6/8 – 7/7، سبک و قابل نفوذ (زهکشی بالا) بهترین رشد را دارد. همچنین در صورتی که خاک اسیدی است، اضافه نمودن قدرى آهک به خاک ‏هاى اسیدى کیفیت خاک را برای کاشت زنبق بهبود می ‏بخشد. خاک مناسب براى کاشت زنبق در گلدان، ترکیب دو قسمت شن و ماسه، یک قسمت خاک باغچه و یک قسمت خاکبرگ است. همچنین به این ترکیب میتوان مقداری کوکوپیت و پیت ماس اضافه کرد.

 برای کاشت هر عدد پیاز گل زنبق نیاز به گلدان سایز 12 می باشد و تعداد بیشتر باید گلدان بزرگتر تهیه شود. البته برای سال اول می توانید برای 2 الی 3 پیاز همان گلدان سایز 12 را تهیه کنید. پیاز را در گلدان به شکل درست قرار دهید انتها و ابتدای پیاز کاملا مشخص است و شبیه به کوزه می باشد. حدود 2 الی 3 سانتی متر زیر خاک باشد ( در فضای آزاد باید سه برابر اندازه پیاز زیر خاک باشد).

فاصله بین پیازها هم حدودا به اندازه یک الی دو پیاز باشد. مدت 2 ماه گلدان را در فضای آزاد قرار دهید تا نیاز سرمادهی تامین شود. در نظر داشته باشید برف و باران هیچ تاثیری در کم شدن رشد ندارد. پس از آنکه جوانه ها بالا آمد آن را به جای گرمتر همانند پشت پنجره نور گیر انتقال دهید تا رشد لازم را داشته باشد.

نور مورد نیاز زنبق

نور مناسب برای گل زنبق، نور غیر مستقیم است. این گل زیبا، در هنگام رشد علفی و سبزینه‌ای نور کمتر و در دوران گلدهی به نور کامل نیاز دارد. محل کاشت گل زنبق باید طوری باشد که در روز حدود شش تا هشت ساعت نور کامل داشته باشد.

دما مورد نیاز زنبق

گل زنبق، یکی از انواع گل های فصلی زمستان است و در دوران رشد علفی و سبزینه ای، هوای خنک ۴ الی ۷ درجه و در دوران گلدهی دمای بالاتر در حدود ۱۳ الی ۱۶ درجه برای آن مناسب است.

آبیاری مورد نیاز زنبق

نیاز آبی گل زنبق متوسط است. پس از کاشت زنبق، گلدان را به طور کامل آبیاری کنید و بعد از آن، برنامه آبیاری را برای مرطوب نگهداشتن خاک، هفتگی کنید . در دوران گلدهی گیاه، آبیاری ۲ الی ۳ بار در هفته کافی است.

کوددهی مورد نیاز زنبق

برای کوددهی گل زنبق، تغذیه گیاه را با دیدن اولین غنچه های گل بر روی گیاه شروع کنید و کوددهی را دو هفته یکبار تا هنگامی که برگ های گیاه زرد و خشک شود، ادامه دهید. برای تهیه کود میتوانید از کودهای محلول مخصوص گیاهان خانگی یا باغی موجود در گلفروشی‌ها استفاده کنید.

شرایط نگهداری زنبق در باغچه

زنبق‌ها حداقل نصف روز به آفتاب احتیاج دارند و خاکشان می‌بایست زهکشی خوبی داشته باشد. اگر آفتاب کافی به آن‌ها نرسد، شکوفه نمی‌زنند. آن‌ها کودهای خنثی یا به میزان کمی اسیدی را ترجیح می‌دهند. اگر خاکتان خیلی اسیدی باشد، با یک مقدار لیموترش آن را حنثی کنید و در تابستان به گیاه آب ندهید، زیرا منجر به پوسیدگی می‌شود.

زنبق‌ها می‌بایست زیر سایه‌ی سایر گیاهان قرار بگیرند، البته خیلی از آن‌ها در بستر مخصوص به خودشان بهتر رشد می‌کنند. زهکشی خاک خیلی مهم است. با استفاده از یک چنگک باغبانی، خاک را به عمق 30 الی 40 سانتی‌متر شل کنید و یک لایه‌ی 5 الی 10 سانتی‌متری کمپوست را با آن مخلوط کنید.

زنبق‌ها ریزوم دارند و می‌بایست به صورت مقطعی در معرض آفتاب قرار گیرند، یا در اقلیم‌های داغ با لایه‌ی نازکی از خاک پوشانده شوند. ریزوم‌ها را به صورت تکی یا گروه‌های سه‌تایی بکارید که بین هر دو گیاه نیز می‌بایست 30 الی 60 سانتی‌متر فاصله داشته باشد که این فاصله، به اندازه‌ی گیاه بستگی دارد.

یک سوراخ کم‌عمق با عرض 25 سانتی‌متر و عمق 10 سانت ایجاد کنید. یک لبه از خاک درست کنید و ریزوم را روی این لبه بگذارید، به گونه‌ای که ریشه‌ها از هر دو طرف لبه بیرون بزنند. سوراخ را با استفاده از خاک پر کرده و به آرامی روی آن ضربه بزنید تا سفت شود. به صورت کامل آب بدهید.

در حین کاشت، بخش بالا را با کود دارای نیتروژن پایین پر کنید و بار دیگر در اوایل بهار کوددهی کنید. از کود دارای نیتروژن بالا در سطح استفاده نکنید، زیرا منجر به پوسیدگی ریزوم می‌شود. ریزوم‌ها را در معرض آفتاب قرار دهید. بر خلاف پیاز گل‌ها که در اعماق زمین رشد می‌کنند، ریزوم زنبق‌ها نیاز به مقداری آفتاب و هوا دارد تا خشک بماند. اگر با مقدار زیادی خاک یا سایه‌ی سایر گیاهان پوشانده شوند، پوسیده خواهند شد. می‌توانید یک لایه‌ی نازک از مالچ را در فصل بهار روی خاک بریزید.

برگ‌های زنبق را اصلاح نکنید. برگ‌ها را همان‌گونه بگذارید تا برای رشد سال آینده فوتوسنتز کنند. نوک‌های قهوه‌ای‌ شده را ببرید. همچنین ساقه‌های گل‌دهنده را تا پایین و محل رسیدن به ریزوم ببرید تا از پوسیدگی جلوگیری شود. پس از گذشت 2 الی 5 سال، وقتی که گل‌ها خیلی انبوه شدند یا طراوتشان را از دست دادند، ریزوم‌های سالم را جدا کرده و در خاک تازه بکارید. بهترین زمان برای کاشت دوباره‌ی زنبق‌ها پس از فصل شکوفه‌زنی است.

آن‌ها در مقابل کرم چوب آسیب‌پذیر هستند، پس هر سال ریزوم‌ها را چک کنید تا سوراخ نشده باشند و موارد آفت‌ زده را دور بیاندازید. پروانه‌ی گل شاه‌پسند، مگس سفید، شپشک زنبق، حلزون، شته و نماتود هم می‌توانند مشکل‌ساز باشند.

انواع گیاه زنبق

گل های زنبق پیازدار

بسیاری از زنبق ها ریزوم دارند اما زنبق هایی نیز وجود دارند که ساختار زیرزمینی آنان پیازاست. برخی از گونه های این زنبق ها عبارتند از:

• آیریس رتیکولاتا: دارای گل هایی ارغوانی تیره و گل دهی در اوایل بهار.
• آیریس دنفوردا: دارای گل های زرد رنگ و گل دهی اوایل بهار.
• آیریس هیستروئید : دارای گل های آبی رنگ و گل دهی اوایل بهار.
• آیریس زیفیوم: دارای گل های جذابتر با گل دهی دیرتر این گروه به زنبق های اسپانیایی نیز معروف هستند.
• آیریس زیفیودز: گل های بزرگتر دارند با گل دهی دیرتر. این گونه به زنبق های انگلیسی نیز معروف هستند.

زنبق ریش دار  Bearded

روی گلبرگ های آویز برآمدگی وجود دارد که شامل کرک های بلندی است. این زنبق ها مقاوم به خشکی و سرما بوده و برای مدت طولانی برگ های آن ها سبزند.

زنبق بدون ریش  Beardless

آویزها بدون ریش هستند و وسط آن ها صاف است. برگ ها گرچه شمشیری هستند ولی نازک و علفی می باشند.

زنبق تاج دار  Crested

زنبق بدون ریش آیریس سیبرین

از میان برگ های باریک و علف مانند آن، ساقه ای به طول ۵۰ سانتیمتر می روید که به گل هایی بسیار پهن در رنگ های آبی، ارغوانی، سفید، بنفش یا ابلق ختم می شود. این نمونه در همه جا رشد می کند اما حاشیه مرداب یا جویبار را ترجیح می دهد.

زنبق پیازی جونو

پیاز آن ها مرکب از چند برگ فلسی ضخیم است که در قاعده خود معمولا دارای ریشه های ضخیم، ترد و شکننده است.

زنبق شفاف  Iris pseudacorus

بلندی گیاه ۱۰ سانتیمتر بوده، برگ های این گونه دارای حاشیه و رگبرگ های سفید نقره ای می باشند.

فصل گلدهی: اسفند تا اردیبهشت و در ارتفاعات بالاتر حتی در خرداد نیز گل می دهند.

زنبق کمانی  Iris aucheri

بلندی گیاه ۳۵ سانتیمتر بوده، گل های آبی کمرنگ این گونه دارای آویزهای بالدار پهن و به طول حدود ۵ سانتیمتر است. برای کاشت جمعی در حاشیه ها و کاشت در باغچه های سنگی مناسب است.

فصل گلدهی: اسفند و فروردین

زنبق گل درشت  Iris lycotis

بلندی گیاه ۲۰ سانتیمتر بوده و دارای گل‌های درشت نسبت به اندازه خود گیاه می باشد، بطوریکه عرض قطعات درفش ممکن است به ۱۰ سانتیمتر رسیده و روی همین اصل نسبت به حجم گیاه نامتناسب است. در مناطق استپی و در ارتفاع ۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰ متری از شمال غربی آذربایجان تا غرب اصفهان می‌روید.

فصل گلدهی: فروردین و اردیبهشت

زنبق پروانه ای  Iris lineolate

بلندی گیاه ۱۵ سانتیمتر بوده، در دشت های خشک و سنگلاخی و یا دامنه تپه ها در خراسان، گرگان و یا آذربایجان تا اصفهان می روید.

فصل گلدهی: فروردین و اردیبهشت

زنبق رضائیه  Iris barnumae

بلندی گیاه ۲۰ سانتیمتر بوده، این گونه ابتدا در حوالی دریاچه وان در شرق ترکیه شناسایی گردید و به دلیل تنوع رنگ، نام های مختلفی به این گونه اطلاق گردیده است.

فصل گلدهی: اردیبهشت و خرداد.

برخی دیگر از انواع زنبق که در ایران می رویند عبارتند از: ارومیه، ایرانی، پروانه‌ای، خراسانی، توری، دماوند، دورنگ، سیمین، ‌رگه شفاف، کمانی، گل‌چمنی، لیمویی، ماد، نمکزار و نیمروز.

منبع: تیم گردآوری محتوای طبایع