اخلاط، مواد سیال و مایعی هستند که به دنبال عملیات هضم غذا در سیستم گوارش و کبد تولید می‌شوند. به عبارت دیگر به دنبال وارد کردن خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها به دهان و جویدن غذا، عملیات هضم در معده و روده‌ها انجام شده و مواد حاصله پس از جذب، به سمت کبد می‌روند و در کبد تغییرات دیگری (که در طب سنتی هضم دوم نامیده می شود) روی این مواد صورت می‌گیرد و ماحصل آن، اخلاط چهارگانه خواهد بود که شامل صفرا، دم (خون)، بلغم و سودا هستند.
اینکه گفته می‌شود صفرا، سودا و… فردی زیاد شده است، از همین‌جا ریشه می‌گیرد. این اخلاط به منزله غذای اعضا و سلول‌های بدن هستند، چون مواد خوراکی و آشامیدنی باید تغییر پیدا کنند تا آماده استفاده برای اعضا و سلول‌های بدن شوند. بنابراین دو عامل بسیار مهم در داشتن اخلاط طبیعی و سالم موثر است :
- دریافت خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های مناسب مزاج (غذا و نوشیدنی خوب)
- اجرای درست تدابیر خوردن و آشامیدن (خوب خوردن و خوب آشامیدن) برای صورت گرفتن بهتر عملیات هضم و جذب
با شناخت خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها و مزاج افراد و مزاج معده آن ها، می‌توان هر دو شرط بالا را رعایت نمود و به این ترتیب اخلاط خوبی در بدن تولید خواهند شد که در نتیجه تمام اعضای بدن (عضله، کبد، قلب، استخوان و…) غذای مناسبی دریافت خواهند نمود و ماحصل آن درست کار کردن اعضا و کل بدن است که به آن سلامتی می گویند.
هر کدام از اعضاء از بعضی از این اخلاط چهارگانه بیشتر به عنوان غذای خود استفاده می‌کنند. برای مثال، اعضای محکم بدن مانند استخوان‌ها، تاندون‌ها، ناخن‌ها و موها بیشتر از خلط سودا تغذیه می‌کنند، بنابراین با تغییر کیفیت و کمیت خلط سودا، شخص دچار مشکلاتی در این اعضا می‌شود مثلا به نرمی استخوان، شکستن ناخن، بدحالت و وز شدن و شکسته شدن موها، عدم استحکام کافی بدن، در رفتن مفاصل و… مبتلا می‌شود.
بخش‌های نرم و لطیف و انعطاف پذیر بدن مانند بافت چربی، مایع مفصلی و سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع)، بیشتر از خلط بلغم استفاده می‌کنند، بنابراین با غیر طبیعی شدن خلط بلغم، انعطاف‌پذیری بدن، شادابی پوست و بافت زیرپوستی و کیفیت فرآیندهای عصبی مرکزی تحت تأثیر قرار می‌گیرند، مثلاً شخص دچار بی‌خوابی یا پرخوابی شدید، افت حافظه، ورم مفاصل، آبریزش و… می‌شود.
خلط خون ( دم) توسط خیلی از اعضای بدن به ویژه عضلات، کبد، قلب و… به عنوان غذا مورد استفاده قرار می‌گیرد و در واقع خلط اصلی و مهم‌ترین خلط در بین این اخلاط است چون موجب بازسازی و رشد بدن و بقای اعضا است.
صفرا نیز توسط بعضی از اعضای بدن بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و یکی از خاصیت‌های صفرا، این است که به واسطه وجود آن، مواد غذایی و خون وارد مویرگ‌ها و مجاری خیلی ریز می‌شوند و به اعضای دوردست بدن نیز غذارسانی می‌شود.
بیشترین و مهم‌ترین خلط بدن، خلط دم (خون) و بعد از آن بلغم است و از نظر حجم و میزان اخلاط، صفرا و سودا کمتر از بقیه هستند.
پس می توان اینطور نتیجه گیری کرد که غذایی برای بدن مفید است و باید جزء غذاهای عمده و اصلی باشد که تناسب اخلاط را به این صورت برای بدن ایجاد کند: اول دم بعد بلغم و مقدار کمی هم سودا و صفرا.
در واقع ما به تمام چهار خلط نیاز داریم و لذا به تنوع در مصرف خوردنی ها و نوشیدنی ها نیز نیاز داریم اما باید با رعایت تدابیر مربوطه زمینه را برای شکل گیری اخلاط طبیعی (از نظر کمیت و کیفیت) فراهم نماییم.
اخلاط هم مزاج دارند
باید توجه داشت که طبق گفته حکما، برای هر جسم و پدیده‌ای در هستی می‌توان مزاج در نظر گرفت؛ از جمله برای چهار خلط؛ بنابراین اخلاط هم دارای مزاج می‌باشند یعنی می توان خصوصیات آن ها را از نظر حرارت و رطوبت مشخص و بررسی نمود:
- مزاج خلط صفرا، گرم و خشک است (یعنی اگر در بدن زیاد شود، گرمی و خشکی را در بدن افزایش می‌دهد).
- مزاج خلط خون، گرم و تر است.
- مزاج خلط بلغم، سرد و تر است.
- مزاج خلط سودا، سرد و خشک است.
نکته: گاهی گفته می شود مثلا فلانی، بلغمی مزاج است. در واقع بهتر است گفته شود آن فرد مزاج سرد و تر دارد. منظور از بلغمی مزاج این است که مزاج آن شخص، شبیه مزاج خلط بلغم است و چون خلط بلغم، سرد و تر است این شخص هم مزاج سرد و تر دارد و به همین دلیل به او اصطلاحا بلغمی مزاج گفته می‌شود.
منبع: تالیف سید مهدی میرغضنفری: دکتر سید مهدی میرغضنفری، پزشک، دکتری تخصصی فیزیولوژی، عضو هیئت علمی (دانشیار) دانشگاه و معاونت پژوهشی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ارتش و پژوهشگر طب سنتی ایرانی.
