مفردات ضد التهاب و اورام در طب سنتی ایران

چکیده

سابقه و هدف: بیماری های مرتبط با فرآیندهای التهابی مانند بیماری های خودایمن و خودالتهابی بسیار متنوع و گسترده هستند. بسیاری از بیماری های متابولیک، بیماری های قلبی و عروقی، مغز و اعصاب، گوارش و همچنین بیماری هایی مانند استئوآرتریت، آرتریت روماتوئید، روماتیسم، نقرس و انواع سرطان ها ماهیت التهابی دارند.

همچنین استفاده از داروهای ضدالتهاب کورتیکواستروئیدی عوارض جانبی جدی و گستردهای به همراه دارد. این تحقیق با توجه به اینکه اورام ذکرشده در منابع طب ایرانی از نظر علائم بالینی انطباق و تشابه زیادی به التهاب در طب کلاسیک دارد و همچنین با این نگرش که معمولاً داروهای طبیعی ضدالتهاب، عوارض جانبی کمتری نسبت به داروهای صناعی دارند، انجام شد.

مواد و روش ها: این پژوهش به صورت مطالعه مروری از منابع معتبر طب سنتی ایران مانند کتاب القانون فی الطب، المنصوری فی الطب، مخزن الادویه، مخازن التعلیم، تذکره العلاج و تحفه المؤمنین انجام گرفت و مفردات ضدالتهاب و اورام شناسایی و برای دقت بیشتر نام علمی این مفردات با رفرنس های گیاهشناسی جدید تطبیق داده شد و برای تأیید خاصیت فارماکولوژیکی این داروها از منابع الکترونیکی معتبر مانند PubMed ,Direct Science ,Scopus استفاده شد.

یافته ها: تعداد 150 مفرده دارویی به دست آمد که براساس تأثیر دارو بر موضع التهاب و اورام دسته بندی شد. مکانیسم ضدالتهابی این مفردات مشابه مکانیسم داروهای غیراستروئیدی (معمولاً از طریق مهار پروستاگلاندین ها) یا مسیرهای ضدالتهابی مشابه گلوکوکورتیکوئیدها عمل کرده یا به علت داشتن متابولیت های ثانویه مختلف، مکانیسم اثر ضدالتهابی ترکیبی دارند.

نتیجه گیری: برخی از مفردات به دست آمده واجد اثر اختصاصی و برخی نیز دارای اثرات ضدالتهاب و اورام سیستمیک هستند. مطالعات تطبیقی (آزمایشگاهی و
درون تنی) انجام شده در پزشکی نوین نشان می دهد که برخی از این داروها از نظر فارماکولوژیکی دارای اثر درمانی مورد تأیید می باشند، اما برای تبدیل شدن به
اشکال دارویی پذیرفته شده باید تحقیقات کامل و کافی انجام شود.

مقدمه

هر مکتب پزشکی اصطلاحات مخصوص به خود را دارد. طب سنتی ایران نیز از این موضوع مستثنا نیست. گاهی این اصطلاحات می تواند بین مکاتب مختلف پزشکی تعاریف یکسانی داشته باشد.

تعریفی که از اصطلاح «التهاب» شده است، احتمالاً به 2000 سال قبل برمی گردد که سلسیوس (Celsius ) نویسنده دایرة المعارف طبی آن را با تظاهرات خارجی که اغلب نشانه های اصلی التهاب هستند، تعریف می کند و چهار  نشانه گرما، قرمزی، تورم  و درد را به عنوان التهاب معرفی می کند.

آنچه در طب سنتی به عنوان التهاب مورد تأکید است، چهار نشانه سرخی، حرارت، درد و آماس (تورم) است. در اواخر قرن نوزدهم پدر آسیب شناسی نوین رودلف ویرشو نشانه از دسترفتن عملکرد را به عنوان مورد پنجم به چهار نشانه دیگر اضافه کرد.

در طب سنتی نیز التهاب با علائم حرارت، سرخی، تورم و درد تعریف شده است. از طرف دیگر تعریف ورم در مکتب طب ایرانی کماکان به علت داشتن اشتراکات با تعریف التهاب تطابق دارد. درواقع ورم، تجمع ماده غیرطبیعی است که موجب افزایش حجم در عضو شده و درد به همراه دارد و در صورت وجود اخلاط گرم موجب حرارت و سرخی نیز می گردد که تداعی کننده مفهوم  التهاب است و با توجه به تطبیق قرائن، علاوه بر اشتراکات التهاب و اورام با یکدیگر در طب ایرانی، این اصطلاحات با صطلاحات پزشکی رایج همخوانی دارد.

در طبقه بندی اورام، شیخ الرئیس اقسام آن را به دو صورت حار و غیرحار دسته بندی کرده است، به طوریکه منشأ اورام حار از خون و صفرا بوده و اگر ورم از خلط خون حادث شود آن را «فلغمونی» و اگر از صفرا حادث شود آن را «حمره» می نامند و اگر مرکب از هر دو خلط باشد و خلط خون غالب بر صفرا باشد آن را «فلغمونی حمره» و اگر برعکس باشد «حمره فلغمونی» گفته می شود و اورام غیرحار نیز یا ناشی از غلبه خلط بلغم و یا خلط سودا است یا ماهیت مائی و ریحی دارد.

اگر اورام بلغمی در داخل عضو غیرمتمیز باشد، ورم «رخو» و اگر خارج عضو و یا غلاف عضو بوده و متمیز باشد «سلع لینه» گویند و اورام حادث از خلط سودا نیز به دو قسم تقسیم بندی می شود: در قسم اول که همان ورم «سرطانی» است سودا داخل عضو بوده و هنگام لمس سرد و صلب و همراه با درد بوده و رنگ آن سیاه می باشد که معمولاً علاج ناپذیر است. قسم دوم ورم ناشی از سودا، صلبیت کمتر داشته و علاج پذیرتر می باشد که معمولاً در خارج عضو بوده و درد به همراه ندارد مانند «خنازیر» و «سلع».

اورام مائی اگر عام باشد مانند استسقاء (سیروز کبدی) و اگر خاص باشد مانند ورم حادث در قحف. همچنین اورام ریحی نیز دو نوع است، اگر ریح مخالط عضو و ملایم باشد «تهبج» و اگر مجتمع و صلب باشد «نفخه» گویند. با توجه به اینکه اورام معمولاً به علت غلبه اخلاط و در برخی موارد از مائیت و ریح حادث می شود استعمال داروهای منضج و مسهل، مدر و کاسر ریاح در درمان اورام و التهاب کاربرد دارد.

در بیماری های رایج کنونی نیز به علت داشتن ماهیت التهابی می توان از مفردات مجرب طب ایرانی بعد از کارآزمایی بالینی و مطالعات تکمیلی استفاده کرد. شواهد مطالعات پیشین، خواص فارماکولوژیکی این مفردات را تأیید می کند. محمد سلطانی و همکاران طی پژوهشی عصاره عنب الثعلب را برای موکوزیت های دهانی (التهاب دهان ناشی از شیمی درمانی و رادیوتراپی) که به علت پاسخ به سیتوکاین ها و آسیب اپیتلیوم و غشاهای مخاطی که با آزادشدن رادیکال های آزاد اکسیژن ایجاد می شود، مؤثر گزارش کرده اند.

همچنین در یک تحقیق دیگر با تزریق گزیلن که در پای موش سوری نر التهاب ایجاد نمودند، اثر اسانس تاجریزی در غلظت های مختلف را بررسی کردند که اسانس تاجریزی در غلظت 300 میلیگرم در کیلوگرم، 49/7 درصد التهاب را کاهش داد که در مقایسه با دوز 15 میلیگرم در کیلوگرم دگزامتازون که موجب کاهش 56/2 درصد شده بود، اثر قابل توجهی داشت.

همچنین مرِّمکی در منابع طب ایرانی به عنوان داروی مؤثر بر التهاب پلک و چشم، التهاب و اورام لثه، زبان، دهان و اورام طحال و اورام بارده و همچنین بر التهاب و جراحات و قروح مؤثر معرفی شده است.

در پژوهشی کیلنورتون و همکاران، اثرات ضدالتهابی مرمکی را بررسی کرده اند. آن ها نشان دادند مرمکی با القای بلوغ و تمایز و افزایش فعالیت هر دو نوع
سلول های لنفوئید و میلوئید در طول مراحل مختلف با تأثیر بر پاسخ های ایمنی درگیر موجب فرایند ترمیم زخم می شود.

همچنین عصاره آبی ریشه گون نیز به علت داشتن ترکیبات فعالی مانند آستراگلوزید 4، کالیکوزین و به ویژه فورمونونیتین عمدتاً می تواند اکسید نیتریک را مهار کرده و از التهاب پیشگیری نماید.

مطالعه دیگری که محققان بر روی دپسیلازی برونکوپولمونری در کودکان نارس انجام داده اند، نشان می دهد که پلیساکاریدهای موجود در کتیرا با کاهش سطح سوپراکسید دیسموتاز، مالوندیآلدئید و گونه های اکسیژن فعال و با کنترل پراکسیداسیون لیپیدی می تواند عوامل التهابی را مهار کرده و موجب کاهش بیان ژن NF-kB شود.

مطالعات گسترده ای در مورد اثر برخی مفردات مؤثر در بیماری های التهابی و آماسی انجام شده است. بیماری های مرتبط با فرایندهای التهابی مانند بیماری های خودایمن و خودالتهابی بسیار متنوع و گسترده هستند.

بسیاری از بیماری های متابولیک مانند دیس لیپیدمی، چاقی مفرط، دیابت و همچنین آلزایمر، مولتیپل اسکلروزیس، پارکینسون، سکته های مغزی، سکته قلبی، بیماری های قلبی و عروقی مانند آرترواسکلروزیس، واسکولیت، ایسکمی میوکارد، بیماری های گوارشی مانند کرون، کولیت اولسراتیو و آپاندیسیت همچنین بیماری های استخوان و مفاصل مانند استئوآرتریت، آرتریت روماتوئید، روماتیسم، نقرس، انواع کم خونی های ناشی از بیماری های اتوایمیون و التهابی مزمن مانند آنمی پرنیشیوز، همولیتیک و اسفروسیتوز، بیماری های زنان مانند تخمدان پلیکیستیک، فیبروم و انواع سرطان ها ماهیت التهابی دارند.

حتی در بسیاری از موارد محققان التهاب را موجب ظهور و بروز و محرک سایر بیماری ها، مانند انواع سرطان ها می دانند که التهاب شرایط را برای متاستاز فراهم می کند و یا به عبارت دیگر منشأ سرطان را در آن مواضعی از بدن می دانند که التهاب مزمن وجود داشته است.

نظریه ویرچو در مورد التهاب و سرطان، مبنی بر این است که «مواد محرک» همراه با «آسیب بافتی» و متعاقب آن ایجاد التهاب تکثیر سلولی را افزایش می دهد. اگرچه اکنون مشخص شده است که تکثیر سلولی به تنهایی نمی تواند باعث سرطان شود، اما تکثیر سلولی پایدار در یک محیط غنی از سلول های التهابی فاکتورهای رشد استرومای فعال و عوامل محرک آسیب به DNA مطمئناً خطر نئوپلاستیک را تقویت و ترویج می کند. امروزه رابطه بین التهاب، ایمنی ذاتی و سرطان قویاً پذیرفته شده است.

در طب سنتی ایران معمولاً برای کنترل و درمان بیمارهای التهابی و آماسی از داروهای مفرده و مرکب استفاده کرده اند. در این تحقیق سعی شده است با مروری بر منابع طب سنتی این مفردات مؤثر در التهاب و اورام معرفی شوند.

مواد و روش ها

این پژوهش به صورت مطالعه مروری با جست وجوی کلیدواژه های «التهاب»، «اورام» و «التهاب و اورام» در منابع معتبر مانند کتاب المنصوری فی الطب اثر محمدبن زکریای رازی، القانون فی الطب اثر شیخ الرئیس ابوعلی سینا، تحفه المؤمنین اثر حکیم محمد تنکابنی، مخزن الادویه اثر حکیم محمدحسین عقیلی خراسانی، مخازن التعلیم اثر محمد شریف خان، تذکره العلاج اثر محمدمؤمن بن محمد حسنی نخعی انجام شد و مفردات مرتبط با التهاب و اورام شناسایی و
حتی المقدور به صورت سر تا قدم مانند داروهای مؤثر بر التهاب و اورام پرده های مغز، التهاب دماغ (مغز) و عصب، التهاب پلک، التهاب چشم، التهاب دهان، التهاب لثه، التهاب زبان، التهاب زبان کوچک و حلق، التهاب گوش و بیخ گوش، التهاب و اورام قلب و عروق، التهاب ریه، التهاب و اورام پستان، التهاب و اورام معده، التهاب و اورام کبد، التهاب و اورام طحال، التهاب امعاء و احشاء، التهاب گرده و حالب و احلیل (مجاری ادرار)، التهاب و اورام مثانه، التهاب و اورام رحم، التهاب و اورام بیضه ها، التهاب و اورام مفاصل، التهاب خون، التهاب صفرا، التهاب اعضا، التهاب پوست، التهاب و اورام باطن، التهاب و اورام (به صورت عام)، التهاب اورام حار، التهاب و اورام بارد، التهاب و اورام صلب (اورام بدخیم)، التهاب ناشی از سوختگی، التهاب (به صورت عام)، التهاب جراحات و قروح (زخم ها) دسته بندی شد و سپس برای دقت بیشتر نام علمی این مفردات از رفرنس های گیاه شناسی جدید تطبیق داده شد و بررسی های تطبیقی با توجه به یافته های
فیتوتراپی و فیتوفارماکولوژی با استفاده از منابع الکترونیکی معتبر مانند PubMed ,Direct Science ,Scopus در مورد برخی گیاهان دارویی ضدالتهاب و اورام انجام شد.

یافته ها

در این تحقیق 150 مفرده دارویی به دست آمد که در ادامه براساس تأثیر دارو بر موضع «التهاب و اورام» دسته بندی شده است. برای دقت بیشتر در شناخت مفردات، نام دارو، نام رایج، نام علمی و طبیعت آن ها مطالعه و نتایج آن در قسمت بعدی ذکر شد.

اثر مفردات دارویی بر اورام و التهاب مواضع مختلف

1. التهاب پرده های مغز (مننژ): برنجاسف، عنب الثعلب.
2. التهاب دماغ و عصب: اقحوان، انجره، بسفایج، بطیخ، جنطیانا، سوسن، عاقرقرحا.
3. التهاب پلک: آس، بکمون، جدوار، فوفل، کزبره، مامیثا، مر، ورد احمر.
4. التهاب چشم: افسنتین، بادروج، بطیخ، بنفسج، حلبه، خس، سفرجل، سمسم، شقایق، طباشیر، علیق، عناب، فوفل، کتیرا، کرم، مر، ورد احمر.
5. التهاب و اورام دهان: برطانیقی، تمرهندی، توت، جلنار، حبهالخضراء، حسک، رمان، زیتون، سماق، طباشیر، علیق، کزبره، لسان الثور.
6. التهاب و اورام لثه: اراک، جلنار، رمان، سماق، مرّ.
7. التهاب زبان: بزرقطونا، بنج، توت، طباشیر، عنب الثعلب، مرّ.
8. التهاب زبان کوچک و حلق: بزرقطونا، توت، تین، حسک، حلتیت، رمان، سپستان، صبر، غاریقون، کتیرا، مقل، نیلوفر.
9. التهاب گوش و بیخ گوش: بنج، حماض، خطمی، زعفران، عنب الثعلب، کزبره.
10. التهاب و اورام قلب و عروق: اجاص، بنطافلن، پپیهه، شیرخشت.
11. التهاب ریه: بارزد، برسیاوشان، بزرقطونا، خبازی، خطمی، رازیانج، زوفا، سپستان، سداب، غاریقون، قتاد (گون و کتیرا)، کراث، کندر.
12. التهاب و اورام پستان: خروع، خطمی، کندر.
13. التهاب و اورام معده: اذخر، بزرقطونا، بقله الحمقاء، بنفسج، پپیهه، چای خطایی، حصرم، حماض، خروع، خس، خشخاش، رازیانج، رمان، زقال، سوس، سفرجل، شعیر، شیرخشت، طباشیر، عصی الراعی، عدس، عنّاب، عنب الثعلب، غافث، قثاء، قثد، قرع، قصب السکر، کزبره، لیمو، ورد احمر، هندباء.
14. التهاب و اورام کبد: اذخر، اشق، امبرباریس، بقله الحمقاء، پپیهه، ترمس، تفاح، جنطیانا، حماما، رمان، زقال، سفرجل، شیرخشت، غافث، قثاء، کافور، هندباء.
15. التهاب و اورام طحال: اشق، اقحوان، تره تیزک، ترمس، تین، جنطیانا، حلبه، حماض، غافث، قسط، کبر، کتان، کمون، مر، نیلوفر.
16. التهاب و اورام امعاء و احشاء (روده ها): آملج، بزرقطونا، بلوط، بنطافلن، جلنار، حماض، حماما، خشخاش، راوند، رمان، غافث، قثد، قرع، مصطکی.
17. التهاب و اورام گرده و حالب و احلیل: بزرقطونا، بلوط، بنفسج، تمرهندی، چوب چینی، حسک، رمان، سفرجل، کافور، کتان، کتیرا.
18. التهاب و اورام مثانه: اقحوان، خبازی، حسک، کتیرا.
19. التهاب و اورام رحم: اثلق، اراک، اقاقیا، اقحوان، انجره، بارزد، بنج، تین، حلبه، حلتیت، حماما، خبازی، خیری، زیتون، سوسن، هندباء.
20. التهاب و اورام بیضه ها: اشق، اکلیلالملک، بابونج، کمون، نعناع.
21. التهاب و اورام مفاصل: بارزد، بنطافلن، ثوم، جاوشیر، چوب چینی، حبه الخضراء، حماما، خطمی، خیری، زیتون، سورنجان، عروقالصفر، غار، قثاء، کندر.
22. التهاب خون: انجبار، قثاء، ماش.
23. التهاب صفرا: ابرون، اجاص، انجبار، حبحبو، عوسج، قرع، کزبره، ماش.
24. التهاب اعضا: ثوم، هندبای برّی.
25. التهاب پوست: آس، ابرون، تمرهندی، چوب چینی، حبه الخضراء، حماض، خربق، خروع، خطمی، رمان، زیتون، سفرجل، سماق، شاهترج، شقایق، شونیز، صبر، عدس، عروق الصفر، عصی الراعی، عفص، علک البطم، عناب، غافث، قثد، کبر، کراث، کرفس، کندر، لوزالمر، لیمو.
26. التهاب و اورام باطنی: بقله یمانیه، تودری، جدوار، چای خطایی، حلبه، زیتون، علک البطم، مقل، نیلوفر.
27. التهاب و اورام: بادروج، برطانیقی، برنجاسف، تانبول، زیتون، شلجم، عروق الصفر، عفص، عناب، عنب الثعلب، غاریقون، قرنفل، قیصوم، کبابه،  کرفس، کمون، مر، نانخواه، وج.
28. التهاب و اورام حاره: اقاقیا، بقله یمانیه، ترهتیزک، تفاح، جوزالمائل، حماما، حناء، خبازی، خطمی، خشخاش، سداب، سمسم، عدس، عصیالراعی، غار، قثد، کافور، کرفس، کزبره، مامیثا، هندباء.
29. التهاب و اورام بارده: اقحوان، بابونه، بسباسه، جدوار، جنطیانا، دیودار، زرنباد، زنجبیل، سلیخه، شونیز، صبر، مرّ.
30. التهاب و اورام صلب (سرطان): افتیمون، انجره، بطیخ، تودری، تین، چوب چینی، حلبه، سورنجان، شونیز، صعتر، عدس، قثاء، کتان، کرفس، کزبره، کندر، لوف، مقل.
31. التهاب ناشی از سوختگی: ابوخلساء، بقله الحمقاء، تره تیزک، خبازی، سفرجل، سمسم، مامیثا، هوفاریقون.
32. التهاب: اجاص، اسفاناخ، بادآورد، چای خطایی، حضض، حماض، خس، رمان، سفرجل، صندل، طباشیر، عنّاب، قثاء، قراصیا.
33. التهاب جراحات و قروح: آس، جدوار، جلنار، جنطیانا، حلبه، رمان، زراوند، صبر، عصی الراعی، علک البطم، علیق، عنب الثعلب، غافث، کبابه، کبر، کتان، کراث، کمون، کندر، لوزالمر، لوف، مر،ّ مصطکی، نیلوفر، هوفاریقون.

مفردات ضدالتهاب برای شناسایی دقیقتر

آس ( مورد ، Myrtus communis L ): سرد در اول، خشک در دوم.

املج ( آمله، Phyllanthus emblica ):  در دوم سرد، در اول سوم خشک.

ابرون ( پیش بهار ، Sempervivum sp ):  در آخر دوم گرم، در اول خشک.

انجبار ( انجبار  ، Polygonum bistorta): در سوم سرد و خشک.

ابوخلساء ( ابوخلساء، sp Anchusa ): در اول دوم گرم و خشک.

انجره ( گزنه ، Urtica pillulifera ): در اول سوم گرم و خشک.

بابونج ( بابونه ، Matricaria sp  ): در دوم گرم، در آخر اول خشک.

اثلق ( پنج انگشت ، castusagnus Vitex ): در دوم گرم و خشک.

اجاص ( آلوبخارا ، Prunus domestica ): سرد در اول، تر در دوم.

بادآورد ( خار مقدس ، Cnicus benedictus ): در اول گرم و خشک.

اذخر ( اذخر ، Cymbopogen schoenatus Spreng ): در دوم گرم و خشک.

بادروج ( ریحان کوهی ، Ocimum basilicum L ): در دوم گرم، در اول خشک.

اراک ( درخت مسواک ، Salvadora persica ): در اول گرم، در آخر دوم خشک.

بارزد ( باریجه ، Ferula gummosa Boiss ): در اول سوم گرم، در اواسط دوم خشک.

اسفاناخ ( اسفناج، Spinacia oleracea): در آخر اول سرد و تر.

برسیاوشان ( پرسیاوشان ، Adiantum capillus veneris L ):  معتدل مایل به گرمی و خشک.

اشق ( وشا، کماکندل ، Dorema ammoniacum ): در اول دوم گرم، در آخر اول خشک.

برطانیقی ( بستان افروز  ، Rumex  hydrolapathum): در اول دوم گرم و خشک.

افتیمون ( افتیمون ، Cuscuta epithymum):  در سوم گرم و خشک.

برنجاسف ( برنجاسف ، sp Artemisia ):  در اول سوم گرم و خشک.

افسنتین ( افسنتین ، Artemisia absinthium L ): در اول گرم، در سوم خشک.

بزرقطونا ( اسفرزه ، ovata Plantago Forssk): در سوم سرد، در دوم تر.

اقاقیا ( صمغ عربی ، Arabica Acacia ): در دوم سرد و خشک.

بسباسه ( جوزبوا ، Myristica fragrans Hou ):  در دوم گرم و خشک.

اقحوان ( بابونه گاوی ، Anthemis sp ): در سوم گرم، در دوم خشک.

بسفایج ( بسفایج ، podium Poly  vulgare ): در آخر دوم گرم، در اول دوم خشک.

اکلیل الملک ( یونجه زرد ، Melilotus officinalis L): در اول گرم و خشک.

بقله الحمقاء ( خرفه ، Portulaca oleracea ): در سوم سرد، در دوم خشک.

امبرباریس ( زرشک Berberis vulgaris ):  در سوم سرد و خشک.

بقله یمانیه ( Amaranthus blitum ): در دوم سرد و تر.

مابقی اسامی مفردات و طبع آن ها را در عکس های زیر بخوانید.

این داروها در درمان بیماری های التهابی و آماسی به صورت تجربی در طی قرن ها مورد استفاده قرار گرفته است، اما اکنون برای ارزیابی دقیقتر اثربخشی، ایمنی و پی بردن به مکانیسم اثر به مطالعات بالینی نیاز دارند.

در چند دهه اخیر پیشرفت های خوبی در ارتباط با تشخیص بیماری های التهابی و مکانیسم اثر داروها بر این بیماری ها، به علت پیشرفت در درک فرایندهای سلولی و مولکولی حاصل شده است.

شناخت میانجی های التهابی مانند هیستامین، سروتونین، پروستاگلاندین، پروستاسایکلین، لیپوکسین ها، سیتوکاین ها، پروتئین فاز حاد، فاکتورهای آلفا تومور نکروزدهنده، اکسید نیتریک سنتاز ، برادیکینین، سدیمانتاسیون که در پاسخ به عوامل التهابی ایجاد می شوند تا حد زیادی در تشخیص و بررسی اثر داروها مؤثر بوده اند، اما از طرف دیگر تمرکز بر ویژگی های ایمونولوژیکی و بیوشیمیایی فرایند التهاب، به علت پیچیدگی های مولکولی که منجر به عدم درک کامل آن می شود، می تواند مانع تصمیم گیری در درمان بیماری های التهابی باشد، از آن حیث تحقیقات جهت درک کامل جنبه های مختلف عملکرد میانجی های التهابی به عنوان یک بحث نوین ادامه دارد و اکنون نیز در ارزیابی اثربخشی و ایمنی داروها (اعم از داروهای طبیعی و صناعی) بسیار حائز اهمیت است، به طور مثال مکانیسم اثر ضدالتهابی داروهای غیراستروئیدی مانند آسپیرین، سالیسیلات، سلکوکسیب، دیکلوفناک، دیفلونسیال، اتودولاک، فلوربیپروفن، ایبوپروفن، ایندومتاسین، کتوپروفن، ملوکسیکام، نابومتون، ناپروکسن، اکساپروزین، پیروکسیکام، سولینداک، تولمتین عمدتاً به واسطه مهار بیوسنتز پروستاگلاندین می باشد.

هر چند برخی از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی مکانیسم های  بیشتری از جمله مهار کموتاکسی، کاهش تولید IL1 و رادیکال های آزاد و سوپراکسید نیز دارند. استفاده از داروهای NSAID در مباحث درمانی نخست با هدف تسکین علائم و حفظ عملکرد (هر چند به صورت موقت) و دوم برای کندکردن یا توقف تخریب بافتی می باشد. اما گلوکوکورتیکوئیدها که اثرات ضدالتهابی قویتری دارند و معمولاً برای تعدیل پاسخ های ایمنی استفاده می شوند، مکانیسم های مختلفی بسته به نوع دارو مثل مهار پرولیفراسیون لنفوسیت های B وT و یا مهار عملکرد آن ها، یا مهار ترشح اینترلوکینها، کاهش کموتاکسی گویچه های سفید، مهار تکثیر DNA و RNA، مهار تولید فاکتور نکروز توموری آلفا و یا به دام انداختن رادیکال های آزاد دارند.

به طور کلی داروهای گیاهی ضدالتهاب به کاررفته در طب سنتی با مکانیسم های مشابه داروهای NSAID ( معمولاً از طریق مهار پروستاگلاندین ها) و یا مسیرهای ضدالتهابی مشابه گلوکوکورتیکوئیدها عمل کرده و یا به علت داشتن متابولیت های ثانویه مختلف، مکانیسم اثر ضدالتهابی ترکیبی دارند که به چند مورد از این مفردات که امروزه با مطالعات آزمایشگاهی و بالینی مکانیسم اثر ضدالتهابی آن ها شناخته شده است، اشاره می شود.

شیرین بیان (سوس): glabra Glycyrrhiza

در طب سنتی ایران برای درمان التهاب معده جزو داروهای خط اول است. از دیدگاه فیتوفارماکولوژی شیرین بیان و ترکیبات طبیعی آن، دارای فعالیت ضدالتهابی هستند. اکثر متابولیت های ثانویه شیرین بیان مثل تریترپنوئیدها، فلاونوئیدها و مشتقات آن ها دارای اثر ضدالتهابی هستند. از بین این
متابولیت ها سه نوع تریترپن و سیزده نوع فلاونوئید خاصیت ضدالتهابی آشکاری را عمدتاً با کاهش فاکتور نکروز توموری آلفا، ماتریکس متالوپروتئینازها  پروستاگلاندین و رادیکال های آزاد از خود نشان می دهند.

وجود اثرات ضدالتهابی قوی شیرین بیان سبب شده است که در داروسازی بسیار مورد توجه قرار گیرد؛ به طوریکه 54 داروی حاوی شیرین بیان توسط سازمان غذا و داروی آمریکا مورد تأیید قرار گرفته است. در یک مطالعه دیگر اثر ضدالتهابی شیرین بیان بررسی و تأیید شده است. وجود 4 ترکیب مهم گلیسریزین، اسید گلیسیریزینیک، گلابرین B وA و ایزوفلاون های موجود در شیرین بیان به عنوان بهترین ترکیبات در ریشه شیرین بیان هستند و خاصیت ضدباکتریایی،
ضدویروسی و ضدالتهابی دارند، به طوریکه خاصیت ضدالتهابی این ترکیبات شیرینبیان با کتورلاک (تورادول) و سلکوکسیب (سلبرکس) قابل مقایسه هستند.

بنفشه (بنفشج): odorata Viola

در طب سنتی ایران بنفشه یک داروی ملین سینه و ضدسرفه، دارای اثربخشی بسیار خوبی است. ابن سینا در کتاب القانون فی الطب، بنفشه را برای درمان ذات الجنب و ریه (ذات الریه) و التهاب معده بسیار مفید می داند. اثر ضدالتهابی بنفشه طی آزمایش های فاز حیوانی ثابت شده است.

در مطالعه مذکور موش های صحرایی قبل و بعد از القای آسیب ریه با فرمالین توسط عصاره آبی بنفشه تیمار شدند و سپس بافت ریه موش ها را از نظر پاتولوژیک مورد بررسی قرار دادند. بررسی های میکروسکوپی نشان داد که ضخامت دیواره آلوئوله ا، پارگی سپتوم آلوئول ها و تغییر پوشش اپیتلیال برونشیول ها در اثر تیمار با عصاره بنفشه کمتر آسیب دیده و در مواردی نیز در رفع التهاب ریه آسیب دیده توسط فرمالین اثری برابر با هیدروکورتیزون دارد.

محققان معتقدند که شاید بتوان بنفشه را به عنوان یک داروی ایمن تر در بیماری های التهابی ریه جایگزین داروهای کورتیکواستروئیدی کرد.

انگور : Vitis vinifera

از دیدگاه طب سنتی ایران انگور به علت داشتن محصولات گوناگون در طی فرآوری، یک داروخانه کوچک محسوب می شود. برگ درخت مو در طب سنتی به عنوان یک ماده ضدالتهاب و اورام به کار می رود. طبق تحقیقات، عصاره برگ مو در شرایط آزمایشگاهی با مهار میانجی های التهابی و استرس اکسیداتیو در درمان بیماری های التهابی پوستی نقش دارد.

عصاره برگ مو می تواند α-TNF و اینترلوکین 8 را مهار کند و از این طریق بر بیماری های التهابی پوست مانند پسوریازیس مؤثر واقع شود.

عناب: Ziziphus sativa 

عناب در طب سنتی ایران برای درمان التهاب معده کاربرد دارد. مطالعات آزمایشگاهی و بالینی حاکی از آن است که متابولیت های ثانویه عناب اثر ضدالتهابی دارند. سیسپلاتین یک داروی شیمی درمانی است که حاوی پلاتین است و برای کندکردن یا توقف رشد سلول های سرطانی کاربرد دارد و عمدتاً برای درمان تومورهای جامد استفاده می شود.

این دارو یک خطر بالقوه برای کلیه ها است و یک عامل نفروپاتی محسوب می شود. بررسی خاصیت آنتی اکسیدانی و ضدالتهابی -3دی هیدروکسی سیانوتتریک اسید، استر متیل جداشده از عناب نشان داد که سلول های تیمارشده کلیه با این ماده به مدت 2 ساعت، وقتی به مدت 24 ساعت در معرض سیس پلاتین قرار می گیرند، از میزان مرگ و میر سلول های اپیتلیال آن ها کاسته می شود.

طباشیر (خیزران): arundinacea Bambusa

طباشیر در طب سنتی ایران برای درمان التهاب ها به ویژه التهاب دهان، زبان، چشم و معده استفاده می شود. همچنین در طب سنتی هند، طباشیر برای درمان انواع بیماری های التهابی کاربرد دارد. خاصیت برجسته طباشیر در مقایسه با داروهای شیمیایی این است که اکثر داروهای ضدالتهاب، زخم زا هستند (مثل ایبوپروفن که می تواند زخم معده ایجاد کند) این در حالی است که طباشیر علاوه بر خاصیت ضدالتهابی یک داروی ضدزخم نیز هست.
عصاره متانولی برگ طباشیر از نظر ضدالتهابی در مقایسه با فنیل بوتازون قویتر بوده و فعالیت زخم زایی نیز ندارد.

فوفل (اطماط): catechu Areca

فوفل در طب سنتی ایران به عنوان داروی ضدالتهاب چشم یا در درمان رمد (گلمژه) کاربرد دارد. عصاره اتانولی برگ فوفل به علت اثربخشی و عدم سمیت مورد توجه قرار گرفته است؛ با این حال مکانیسم اثر ضدالتهابی آن به طور دقیق مشخص نشده است. محققان معتقدند عصاره الکلی برگ فوفل می تواند تولید نیتریک اسید را از طریق کاهش بیان ژن نیتریک و سنتاز اکسید سیگنال دهی فاکتور هسته تقویت کننده زنجیر سبک کاپا از لنفوسیت های B فعال شده (κB-NF) در شرایط آزمایشگاهی و درون تنی تعدیل کند و با این مکانیسم التهاب را مهار کند.

رازیانه (رازیانج): vulgare Foeniculum

در طب سنتی ایران مصرف گرد رازیانه با آب سرد برای درمان التهاب معده کاربرد دارد. طی مطالعات بالینی انجام شده عصاره متانولی دانه رازیانه در بیماری های همراه التهاب حاد و واکنش ازدیاد حساسیت نوع 4 دارای اثر مهاری بوده و علاوه بر اثر ضدالتهابی، اثر ضددردی نیز دارد. عصاره دانه رازیانه سبب افزایش قابل توجهی سوپراکسید دیسموتاز پلاسما و کاتالاز و سطح لیپوپروتئین با چگالی زیاد و برعکس به طور معناداری سبب کاهش مالوندیآلدئید، به عنوان شاخص
اندازه گیری پراکسیداسیون لیپیدی می شود.

تجویز عصاره متانولی دانه رازیانه به صورت خوراکی در غلظت 200 میلی گرم بر کیلوگرم به طور معناداری موجب تسکین درد و کاهش التهاب می شود.

زغال اخته: Cronus mas L

در منابع طب سنتی ایران زغال اخته برای درمان التهاب و اورام کبد به کار می رود. طبق مطالعات بالینی انجام شده زغال اخته به علت غنی بودن از آنتوسیانین دارای دو اثر برجسته آنتی اکسیدانی و ضدالتهابی است. مطالعه بالینی انجام شده بر روی 40 کودک مبتلا به دیس لیپیدمی (اختلال سطح سرمی چربی) و التهاب عروق نشان داد که مصرف روزانه 50 گرم زغال اخته به صورت خوراکی دو نوبت در روز در مقایسه با گروه کنترل سبب بهبود معنادار سطح سرمی کلسترول تام ، لیپوپروتئین کم چگال و لیپوپروتئین با چگالی بالا، تری گلسیرید و آپولیپوپروتئین B، آپولیپوپروتئین 1A و تغییرات سطح سرمی مولکول چسبان همچنین میزان پروتئین واکنشی شد و بدین جهت با کاهش التهاب احتمال تشکیل لخته های خونی را کاهش می دهد.

خشخاش: Papaver rhoeas 

در طب سنتی ایران برای درمان قرحه های پلید (زخم های دیرترمیم شونده ملتهب) و باد سرخ (لنف ادم) استفاده می شود. همچنین در برخی منابع برای درمان التهاب معده توصیه شده است.

اثر ضدالتهابی خشخاش در موش صحرایی نر مورد مطالعه قرار گرفته است. در این مطالعه با ماده یدو استات مونوسدیم التهاب سیستم قلبی و عروقی و استئوآرتریت ایجاد شد و پس از گاواژکردن عصاره الکلی خشخاش به مدت 14 روز و عصاره آبی به مدت 30 روز بررسی های هیستوپاتولوژیک انجام شد که در مقایسه اثر عصاره بر قلب و مفاصل، اثر بهتری بر عروق قلب نسبت به مفاصل داشته است.

اثر ضدالتهابی خشخاش به آلکالوئیدهای ایزوکینولینی آن وابسته است. این ترکیبات می تواند التهاب القاشده توسط لیپوپلیساکارید را از طریق کنترل اکسید نیتریک مهار نماید.

همچنین عصاره خشخاش می تواند سبب مهار یون مولکول های پیش التهابی و سیتوکاین ها و κB-NF و رادیکال های آزاد شود و از این طریق التهاب را
متوقف کند.

اسفناج: Spinacia oleracea

در طب سنتی ایران اسفناج را برای بهبود التهاب و اورام گرم و همچنین ورم فلغمونی (ورم خونی که با درد و ضربان شدید همراه است) و همچنین التهاب ناشی از گزش زنبور استفاده می کنند. در آزمایش های درون تنی حیوانی با القای التهاب در نورون های عصبی موش توسط کتامین، اسکیزوفرنی ایجاد و اثر ضدالتهابی عصاره دانه های اسفناج برای درمان ارزیابی شد.

عصاره دانه ها با کاهش پراکسیداسیون لیپیدی سبب بازسازی پروتئین های مغزی گردید و به میزان قابل توجهی دوپامین را کاهش داد. همچنین با کنترل سطح فعالیت آنزیم استیل کولین استراز  و افزایش سطح سرمی ماتریکس متالوپروتئیناز آلفا و افزایش گاما-آمینوبوتیریک اسید می تواند از روان پریشی ناشی از التهاب القاشده بر نورون ها توسط کتامین را بهبود ببخشد.

در یک مطالعه دیگر عصاره آبی و عصاره هیدروالکلی برگ اسفناج در فاز حیوانی (در روز 600 میلیگرم بر کیلوگرم) مهار قابل توجهی بر التهاب حاد و مزمن از خود نشان داده است. اثر ضدالتهابی برگ اسفناج به سبب وجود متابولیت های ثانویه مانند فلاونوئیدها، تانن، ترکیبات فنلی، ساپونین ها و استروئیدها و
ترکیبات موسیلاژی است.

همچنین در یک مطالعه مشابه با ایجاد ادم و التهاب حاد و مزمن در پای موش توسط کاراگینان اثر ضدالتهابی عصاره اتانولی و آبی برگ اسفناج (در دوز 1100 میلی گرم بر کیلوگرم) در مقایسه با ایندومتاسین (20 میلی گرم بر کیلوگرم) فعالیت قابل توجه و قابل مقایسه ای از خود نشان داد.

کاهو (خس): sativa Lactuca

در طب سنتی ایران به علت مزاج سرد و تر کاهو آن را برای تعدیل حرارت، رفع غلظت خون و بیماری های ناشی از حرارت و التهاب و همچنین برای حکه (خارش) و برای کاهش التهاب تب های حار (تب سوزان) به کار می بردند.

عصاره کاهو به علت داشتن ترکیبات پلی فنلی به ویژه کوئرستین در مطالعه درون تنی در فاز حیوانی موجب کاهش استرس التهابی و اکسیداتیو در سلول های ماکروفاژ مونوسیت های موش تحریک شده با لیپوپلی ساکارید می شود. ترکیبات پلی فنلی به ویژه کوئرستین با کاهش آزادسازی اکسید نیتریک و کاهش اکسیژن فعال موجب کاهش التهاب می شود.

زردچوبه (عروق الصفر): longa Curcuma

حکما برای درمان یرقان انسدادی و تقویت چشم و همچنین برای رفع درد و التهاب اورام از زردچوبه استفاده می کردند. همچنین در طب سنتی چین استفاده از
زردچوبه برای درمان بیماری های التهابی رایج است.

طالعات گسترده ای وجود دارد که مؤید خاصیت ضدالتهابی زردچوبه است. در یک بررسی که به کف پنجه رت ها با تزریق (0/1 میلیلیتر از محلول 0/5 درصد) کارگینان التهاب القا شد.

اثر ضدالتهابی عصاره هیدروالکلی ریزوم زردچوبه در غلظت های 100 و 200 و 300 میلی گرم بر کیلوگرم در مقایسه با دوز 12 میلیگرم بر کیلوگرم ایبوپروفن به صورت تزریق داخل صفاقی بررسی شد و نتایج نشان داد که تمام دوزهای عصاره هیدروالکلی زردچوبه و ایبوپروفن خیز التهابی ایجادشده را مهار می کند. مکانیسم اثر ضدالتهابی کورکومین به علت کاهش سطح هیستامین و افزایش آزادسازی کورتیزون از غده آدرنال می باشد.

گل سرخ (ورد): .spp Rosa

در طب سنتی ایران گل سرخ را برای ترمیم زخم های عمیق و همچنین برای کنترل درد گوش و چشم ناشی از حرارت (مثل التهاب ناشی از غلبه دم و صفرا) استفاده می کنند، همچنین برای درمان التهاب معده توصیه شده است و تنقیه آن زخم روده را درمان می کند. به طور کلی گل سرخ را برای رفع درد و اورام (التهاب) به کار می برند.
مطالعات آزمایشگاهی و برون تنی نشان می دهد که گل سرخ به علت داشتن ترکیبات آنتی اکسیدانی و ضدالتهابی مانند فنل ها و ترکیبات فلاونوئید می تواند گویچه های قرمز را در برابر استرس اکسیداتیو محافظت نماید.

در یک مطالعه درون تنی در فاز حیوانی عصاره هیدروالکلی گل سرخ در کنترل و درمان التهاب موش آزمایشگاهی اثری برابر با ایندومتاسین دارد و همچنین می تواند یک عامل پیشگیری کننده آسیب های ایسکیمیک کلیوی مطرح باشد. اسید گالیک موجود در گل سرخ سلول های سالم را در برابر سمیت سلولی سلول های سرطانی محافظت می کند.

مورد ( آس ): Myrtus communis L

گیاه مورد در طب سنتی ایران برای درمان التهاب و اورام سر، قروح و جروح (جراحت ها و زخم ها)، رمد (التهاب پلک) و پوست استفاده می شود. طبق تحقیقات جدید اسانس مورد از طریق مهار α-TNF -6,IL موجب کاهش فعالیت میلوپراکسیداز و همچنین با کاهش مهاجرت لکوسیت ها به بافت آسیبدیده، التهاب را مهار می کند.

نتیجه گیری

در طب سنتی ایران برای درمان التهاب و اورام ناشی از اخلاط از داروی منضج و مسهل به همراه داروهای ضدالتهاب استفاده می شود. در جست وجوی منابع اصیل طب ایرانی 150 مفرده «ضدالتهاب» یا «ضداورام» یا به صورت مشترک «ضدالتهاب و اورام» به دست آمد که برخی از این مفردات واجد اثر اختصاصی مانند «کبر» که ضدالتهاب و اورام طحال است و برخی مفردات نیز مانند «مر، کتیرا، بزرقطونا و عنب الثعلب» دارای اثرات ضدالتهاب و اورام عمومی بدن است.

مطالعات تطبیقی (آزمایشگاهی و درونتنی) برخی از این مفردات نشان می دهد که این داروها از نظر فارماکولوژیکی دارای اثر درمانی بوده و مورد تأیید تحقیقات پزشکی کلاسیک نیز هستند. انتظار می رود اگر کارآزمایی بالینی بر مفردات حاصل از این پژوهش انجام شود، می توان داروهای ضدالتهاب و اورام با منشأ طبیعی کشف و آن ها را جایگزین داروهای صناعی و پرعوارض کرد.

برای دسترسی به مجموعه جزوات و کتاب های مربوط به طب سنتی به لینک “جزوات آموزشی و کتب تخصصی طب سنتی” و همچنین برای شرکت در کلاس های آنلاین و اطلاع از محتوای کلاس های برگزار شده به لینک ” آکادمی طب سنتی طبایع – آموزش  طب  سنتی ایران ” مراجعه فرمایید.

منبع: مجلّه طب سنّتی اسلام و ایران و تیم تولید محتوای طبایع