سده کبد از دیدگاه ابن سینا و حکمای دیگر (قسمت 2: علاج)

علاج سده کبدی در کتاب قانون

اگر سده کبدی ناشی از اخلاط باشد به داروهایی نیاز است که جالی باشد و لینت مزاج معتدل ایجاد کند و بر حسب نیـاز و مورد مدر باشـد.

اگـر سـده در جانـب مقعـر کبـد باشـد از داروهای مسهل استفاده باید کرد.

اگر سده در جانـب محـدب باشد از داروهای مدر، و بهتر است قبل از دادن مدر و مسهل از داروهای مفتح، مقطع و جالی استفاده کرد.

اگر سده مزمن باشـد احتیاج به فصد باسلیق و دادن مسهل است. در صـورت تجـویز دارو واجب است که بعد از دارو ماءالاصول داده شود.

افسنتین هرچند حرارت دارد اما در سددی کـه نزدیـک بـه حـرارت و برودت اسـت اسـتفاده مـی شـود، بخصـوص پختـه آن در آب کشوث و آب و ریشه کاسنی.

غافث و بادام تلخ همگـی در اثـر بخش بودن متقاربند.

گاهی عصاره رازیانه تر و عصـاره کـرفس با سکنجبین بزوری (این سکنجبین داروی کبد است و اجزای تشکیل دهنده آن می توان به رازیانه، افتیمون، انیسون، گل سرخ، کاسنی، تخم خیار، تخم خربزه، تخم کرفس، تخم کبر، شیرین بیان، عناب و سرکه انگور اشاره کرد) مناسب است.

ادویه مرکبه قوی نیز مثـل اقراص لک و افسنتین و اقراص اسقولوقندیون و دواءالکرکم و الاثاناسیا و تریاق الادویه و تریاق اربعه و شجرینا و ارسطون و معجون جنطیانا ومعجـون راونـد بسـقمونیا و غیـر سـقمونیا و معجون فیحار سطرس و معجون انجـدان اسـود و شـهریاران و معجون فلفلی وبخصوص فودنجی و فلوبیا و دواءالمسک مـرو سفوفات حبوبات ذکر شده در قرابادین اثر بخش هستند.

معجونی که در تفتیح سدد کبد و طحال قوی و بی نهایـت عجیب است

اشق 1 اوقیه (واحد وزن است معادل هفت و نیم مثقال، معادل ۱۰۹۶۹/ ۳۴ گرم)، مصطکی و کندر از هر یک ده دانگ، قسـط و غافث از هر کدام 8 دانگ، فلفل و دارفلفل از هر کدام 6 درهم، ساذج 16 دانگ، سنبل الطیب و بعرالارنب از هر کدام 18 دانگ همه را با عسل کف گرفته معجون سازند و هر بار یـک مثقـال آن را با شراب بعضی از داروهایی که برای سدد مفید هستند یا در ماءالاصول مصرف می کنند.

از نوشیدنیهای موثر در سدد کبد

• سکنجبین بزوری شکری، سـکنجبین بـزوری عسـلی کـه قویتر از عسل است.
• ماءالعسل مطبـوخ کـه در آن داروهـای معطر پخته باشند.
• داروهایی که در طبخ آن قبض باشد.
• مطبوخ ترمس تلخ، بخصوص که با عصاره غافث باشد.
• مطبـوخی کـه در آن ریشه کبر باشد.
• ریشه رازیانه.
• ریشـه کـرفس و الاذخـر.
• لفوه.
• شنبلیله.
• مطبوخ غافث.
• شراب افسـنتین، و خیسـانده آن.
• خیسانده صبر زرد.
• انیسون.
• بادام تلخ.

مسهلات موافق در سدد کبدی

تا زمانی که نیـاز بـه داروهـای مسـهل نیسـت نبایـد از آن استفاده شود و در صورت نیاز باید از داروهای مسـهل خفیـف استفاده کرد و از مسهل قـوی نبایـد اسـتفاده کـرد.

از داروهـای خوب در این مورد ایارج فیقرا، بسـفایج، غـاریغون و افسـنتین است.  اگر شخص بیمار قوی باشد یک و نیم مثقال و اگر ضعیف باشد تا یک مثقال ایارج فیقرا داده مـی شـود و اگـر بـا روغـن کرچک داده شود قویتر و بهتر است.

سفوف تربد با جعده بسیار نافع است و می تواند مفتح و مسهل امعا باشـد.

اگـر بـه داروی مسهل قوی حاجت باشد از حب اصطمخیقون و حب سـکبینج استفاده باید کرد و ممکن است به تیـادریطوس و لوغاذیـا نیـز نیاز باشد.

ضماد گرفتـه شـده از جعـده، تـرمس و بزورمـدر و ضماد بر گرفته شده از حلتیت، افسنتین، کمـافیطوس، مصـطکی و زعفران در روغن ناردین (سنبل رومی) و موم نافع است.

تدبیر غذا در سدد کبدی

مواد سده آور

خوراکی های غلیظ از گوشت و از فاسد کننده های اشتها مثل زغال، گچ، اشنان، و برخی سـبزی ها و میـوه هـا ثل گلابی، زالزالـک کـه در اصـل غلـیظ هسـتند سـده ایجـاد می کنند.

ممکن است ماده ای در مقایسه با کبد غلیظ باشـد امـا پس از هضم کبدی دیگر در قیاس با آن غلیظ نباشد مثل گنـدم علکـه کـه بعـد از هضـم کبـدی دیگربـه نسـبت کبـد غلـیظ نیست. گاهی اخلاط بـا غلظت هـای مختلـف باعـث بـروز سـده می شوند.

آنچه نباید خورد و بعضی تدابیر

• گوشت های غلیظ.
• نان فطیر.
• نان از آرد الـک شـده لـزج.
• شـراب غلـیظ و شـیرین.
• بـرنج.
• گاورس(نوعی گیاه که دانه هایی شبیه ارزن دارد).
• کله و پاچه.
• سرخ شده های خشـک کننـده.
• داروهـای خشک کننده.
• خرما.
• شیرینی هـا بـویژه حلواهـا مثـل افروشـه (نوعی حلوای حانگی).
• هریسه (نوعی خوراک شبیه حلیم).
• فالوده.
• قطاب.
• لوزینه (یک قسم شیرینی است که از شکر و گلاب و بادام و پسته ساخته شود).

چونکه همه غذاهای ذکـر شـده در کبد سده می دهند، نباید بعد از خوردن غذا بلافاصله حمام یا ورزش کرد، زیرا هنوز غذا هضم نشـده اسـت و بـا غـذا نبایـد مایعات زیاد نوشید و غذا و شراب را نبایـد بـاهم خـورد، زیـرا شراب غذای هضم نشده را به سمت کبد سـوق مـی دهـد.

اگـر گوشت مصرف شود بهتر است در آب پختـه باشـد و از سـرخ شده آن اجتناب شود، برای نان مصرفی باید خمیـر مایـه زیـاد استفاده شود و نمک زده و بر آمده باشد.

سده کبد در شرح الاسباب

سبب سده کبد

اخلاط غلیظ و لزجی که به سختی در عروق کبـد جریان می یابند، منجر بـه توقـف در کبـد شـده و سـده ایجـاد می کنند. غلیظ بودن آن مانع اتساع مجاری می شود حتی اگر بـه سرعت در آن نفوذ کند، و لزج بودن آن منجر بـه چسـبیدن بـه جدار مجاری شده و به راحتی کنده نشده و حبس می شود.

علامت

ثقل در RUQ ،بخصوص اگر سـده در محـدب کبد باشد، اگر کبد پر(امتلا) شود دیگر نمی تواند مـاده مربوطـه را دفع کند و به علت فساد مزاج کبد و به سبب آنچه کـه در آن حبس شده، منجر به آسیت می شود.

بدون درد است چون تمدد در سده کبد بر غشای محیطی زیاد تاثیر نمی گذارد.

تبی وجـود ندارد، به خاطر عدم عفونت، مگر اینکه سده گسـترش یافتـه و مزمن شود.

در سده محدب کبد ادرار رقیق و قلیل است، چـون ادرار از ناحیه محدب کبد به علت سده به کلیه نفوذ نمی کند و فقط بخش رقیق آن نفوذ می نماید، لذا هر قدر سده قوی باشـد ادرار رقیق و کمتر است.

اگر سده در جانـب مقعـر کبـد باشـد مدفوع آبکی و زیادی دفع می شود، چون بخش صـاف کیلـوس نمی تواند راهی برای نفوذ به کبد پیدا کند لذا به مـدفوع اضـافه شده و با آن دفع می شود.

اگر سده محدب کبد کامل باشد، بـه علت عدم نفوذ مائیت و برگشت معکوس آن به ماسـاریقا، بـه مدفوع تبدیل شده و دفع می گردد.

اگر سده به همراه ورم باشـد مجاری فشرده شده و منجر به هپاتومگالی می شود.

سده کبد در اکسیر اعظم

علل

سـده کبـد یعنـی احتبـاس مجـاری آن و گـاهی در بافـت کبد است و علل آن:

1. به سبب غلیظ بودن خونی کـه کبـد را تغذیه میکند.
2. به سبب ضعف دافعه
3. به سبب شدت جاذبه.
4. به علت احتباس ماده به سبب ضعف هضـم کبد، و این مشابه به ورم کبد بوده و نادر است.

سده گاهی در عروق کبد ایجاد می شود که محـل اسـتحاله کیلوس به اخلاط است و گاهی در عروق ماسـاریقا و علـل آن:

1. به سبب تنگی عروق مادرزادی.
2. تنگی عارضی عـروق
3. ناهنجاری های مـادرزادی عـروق و عصـب.
4. بـه سـبب خلطی که دردرون عروق جاری است و این نوع شایعتر اسـت و اکثرا در عروق باب رخ می دهد که در مقعر کبد است، چـون رگ های محدب کبد وسیع و گشاد است.

اگـر سدد در کبد گسترش یافته و مزمن شود، عفونی و تب دار شده و با ایجاد ورم کبد، منجر به آسیت می شود و با تولید ریاح درد شدید ایجاد می کند.

اما ماده مولد سدد به علل زیر موجب سده می شود:

الف) یا از خلط است که پـنج علـت دارد :

1. بـه سـبب غلیظ و لزج بودن خلط.
2. به علت زیادی و پر شدن خلط در کبد.
3. ایجاد ورم توسط خلط.
4. ایجاد ریح توسط خلط.
5. ازکیفیت قابض آن ماده باشد.

ب) آنچه از رشد توده گوشتی و یا پولیپ است.

ج)وجود شیء خارجی.

ماده مولد سده

خوردن گوشت های غلـیظ و طـین(گـل) و از اشیای فاسد چون گچ و اشنان (نوعی گیاه) و فطیر و چیزهای شدیدا قابض، چون انواع گلابی و زعرور و بلوط و آب معدنی قابض و مانند آن و اصل در آن غلیظ بودن است.

باید دانست که حرکت بعد از طعام به خصوص که غلیظ و لزج و شیرین باشد و استحمام و خــوردن شــراب بعــد از غــذا و همچنــین نوشــیدن آب هــای ردی(کثیف و غیر سالم) موجب سده می شود.

تشخیص سده کبد در اکسیر اعظم

طریق تشخیص این است که ابتدا علایم کلی سـده کبـد را بررسی کرده، سپس محل سده که در محدب یا مقعـر اسـت و بعد از آن علل سده مربوطه بررسی می شود و بدین شکل که:

بـا نگاه برنگ مریض و سـحنه او، اگر رنـگ او مایـل بـه زردی و لاغر و کم خون باشد.

حال از احساس ثقل بدون درد در RUQ و نرمی و سفیدی مدفوع سـوال بایـد کـرد، اگرجـواب مثبـت باشد، دلیل سده کبد است.

اگر سـفیدی ادرار و تنگـی نفـس دیده شود، سده کبد مشارکتی با اعضای تنفس اسـت.

اگـر بـه همراه آن ها تب نیز باشد نشانگر وسـیع بـودن سـده و ازمـان آن می باشد.

بعد از کثرت مدفوع و قلـت ادرار و رقـت آن هـا سـؤال می گردد، اگر کثرت مدفوع و رقت وجود داشته باشـد سـده در مقعر کبد است.

اگر ادرار اندک و رقیـق باشـد و ثقـل در RUQ نیز زیاده باشد سـده در محـدب جگـر اسـت.

اگـر مـریض بـا وجود ثقل و درد در RUQ تب نیز داشته باشد، سـبب سـده ورم کبد است.

اگر ثقل اندک، ولی تمدد وجود داشـته باشـد سـبب سده ریحی است.

اگر خشکی بدن ظاهر شود و سابقه مصرف قابضات مثل نوشیدن آب های قابض و خوردن اشیای قـابض بـر آن گواهی دهد، سببش قبض عروق می باشد.

اگر این اسباب یافته نشود از مدت حدوث سده بپرسند، اگر بـا کمتـرین عـدم رعایت تدابیر، کثرت بروز سده از دوران کودکی باشـد سـببش تنگی و مالفورماسیون های عروق مادرزادی می باشد.

اگر این هـا نباشد، از خلط لزج یا غلیظ می باشد.

اگر آثار سده کبد و ورم و ضعف معده وجود نداشته باشد، اما مدفوع کیلوسی دفع شود سده در دهانه عروق مـی باشـد.

اگـر مـدفوع سبز باشـد و بیمـار احساس تمدد عمیق و ثقل در میان معده و کبـد، بکنـد و بـدن لاغر و ناتوان گردد سده در ماساریقاست.

علاج در اکسیر اعظم

علاج سده مقعر و محدب کبد جداجـدا شـرح داده شـده است. طبری گوید سده محدب کبد راحت معالجه می شود ولی سده مقعر سخت و شـدیدا خطـر نـاک اسـت. چنانکـه بقـول شیخ الرییس داروهای لازم برای درمان سده اخلاطی باید جالی و مسهل معتدل و بر حسب نیاز مدر باشند.

اگر سـده در جانـب مقعر کبد باشد اسهال آور اسـتعمال مـی کننـد و اگـر در طـرف محدب باشد، از مدرات استفاده می کنند و بهتر آنست کـه قبـل از مسهل و مـدر کمی ـداروی مفـتح و مقطـع و جـالی اسـتفاده نمایند.

اگر سده مزمن گردد، فصد باسلیق انجـام داده و مسـهل می دهند و بعـد آن نوشـیدن داروهـایی ماننـد ماءالاصـول لازم می شود و این ادویه جالی گاهی در ریشه کاسنی و آب کاسـنی و یا در شیر شتر اعرابی که با بادیان و کاسنی و شیح و بابونه و اقحوال و اذخرو کشوث و شاهتره تغذیه کـرده باشـند و یـا در شراب و یا در طبیخ بزور و یا در طبیخ افسنتین می نوشانند.

اگر در بول رسوب نباشد و علامت نضج ظاهر نشود، نباید داروهای قوی داد.

اگر سده قوی و کهنه شده باشـد از پـای راسـت رگ مابض را فصد می کنندکه سریع سده را می گشـاید و اگر گشـوده نشد داروهای مسهل به کار می برند.

اگر سده دیر معالجه شـود ورم کبـد ایجـاد نمـوده و منجـر بـه استسـقا گشـته و کشـنده می شود.

اگر سبب سـده، ورم یـا ریـح باشـد بـرای گشـودن آن، معالجه ورم و ریح باید صورت گیرد.

اگر سده ناشی از مصـرف آب معدن قابض و میوه قابض باشد، جهت تفتیح سده و تنقیـه بدن حب شبرم، شربت دینار در گلاب و عرق شاهتره می دهنـد و حب السلاطین بسیار موثر است و بعد دو سه روز شیره برگ تنبول زرد و مغز بادام شیرین هفت عدد، حب النیل سفید یـک توله، شربت هلیون چهارتوله، تخم شـاهتره، تخـم بادرنجبویـه هر یک چهار و نیم ماشه بدهند و غذا شوربای قازنبـان خشـکار دهند . خوردن خربـزه شـیرین زیـاد و بـه تکـرار، سـده را بگشاید.

اگر سده از خوردن گـل باشـد، بـدن روز بـه روز زردتر می گردد و لب ها سفید و خشـک و گـردن باریـک و بـدن لاغـر مـی شـود و ضـعف و سـقوط اشـتها و بالیـدگی شـکم ماننـد استسقای زقی می باشد.

برای درمـان حـب السـلاطین دو عـدد وقت شب به آب نـیم گـرم مـی دهنـد و صـبح شـربت دینـار چهارتوله در عرق شاهتره و افسنتین هر یک پنج تولـه مـی دهنـد که سه چهار بار اجابت مزاج شده و مواد مختلـف الـوان دفـع می کند و سپس آب فاخته و قاز و وقت شام شوربای بی نخود می دهند و صبح شیره بادیان خطایی و رومـی هـر یـک چهـار ماشه و قرطم حرف نُه ماشه، تـودریین پـنج ماشـه، بـه چـوب انجیر سبز اندکی حرکت داده روغن بادام تلخ نُه ماشـه اضـافه نموده تا بیسـت روز بدهنـد.

 اگـر سـده از تنگـی عـروق مادرزادی و مالفورماسیون عروقی باشد به روش درمـان صـغر کبد معالجه میکنند و مدام داروی مفـتح و مـدر و شـربت بزوری که در آن ریوند باشد و حب ریوند می دهنـد و از غلـیط کننده ها و دیگر موجبات سده اجتناب می کنند.

اگر سبب سـده انقباض و یا خشکی عروق باشد، تـدبیرش بـه ملینـات مرطبـه پزاننده است، مانند سوء مزاج خشک کبدکه ذکر شده اسـت. باید شیر و شکر و حریره روغن بادام و شوربای مرغ فربه و قلیه کدو و انار دانه داد.

تدبیر غذا در اکسیر اعظم

کسی که سده دارد باید از هر چیز غلیظ و لزج و قابض و همه گوشت های غلیظ و پنیر و نان فطیر و نان سمید لزج علک شـده و شراب غلیظ و شیرین و بـرنج و جـاورس و هریسـه و کلـه پاچه و فلایای خشک کننده و مشـویات خشـک کننـده پرهیـز کند، بلکـه آبپزهـا مناسـب اسـت.

پرهیـز از خرمـا و حلواهـا خصوصا اگر لزج و غلیظ باشد مثل اخبصه و بهطه و فـالوده و قطائطف و نشاسته و شیره بـادام شـیرین و آب کـدو و عـدس خصوصا اگر شیرین کرده باشند و پرهیز از جمیـع آنچـه کـه مولد سدد هسـتند.

بایـد بعـد ازمصـرف طعـام، حمـام و ورزش نکنند، چون بدون هضم، جذب می شود و به بدن تبدیل می گردد و بـالای آن شـرب آب زیـاد و شـراب نکننـد و میـان خوردن و آشامیدن خصوصا شراب که طعام بدون هضم را بـه کبد داخل می کنـد فاصـله دهنـد و بایـد کـه آرد نـان او کثیـر التخمیر و نمک غالب بود و جو و ذرت و نخود و گندم سـبک وزن و باقلا مفید است. باید که در اغذیه او تره سبزی و مانند آن و هلیون و کبر و نار دانه با مویز پختـه و ملوخیـا بـا سـرکه مخلوط سازند.

اگر با وجود سده، مزاج مریض بارد باشـد، غـذا مثل نخـود آب و هلیـون و کـرفس بـا گوشـت پختـه، انـدکی دارچین و زعفران آمیخته و با زیرباج به ابا زیر خوشبو کـرده و با اندک سرکه ترش کرده بدهند و گوشت گنجشک نیز درایـن مرض مفید است و در صورت ضعف بیمـار شـوربای جوجـه مرغ هم مفید است، حتی الامکان از نان و گوشت پرهیـز بایـد کرد.

اگر ماده محدث سده از اخلاط سوخته باشـد، علاجـش بـه استفراغ با مطبوخ افتیمون با میوه هاست و بعد از آن، دارو هـای مفتح سدد و جالی مثل سکنجبین متشکل از تخم کاسنی و آب تمرهندی و قرص زرشک به سکنجبین و شرب آب پنیر بدهند و چون مریض بهتر شد، غذا مزوره زیرباج دهند و بعد از تنقیه (نقا)، زیرباج جوجه مرغ می دهنـد.

اگـر سـده حـادث از خلـط غلیظ بلغمی باشد مریض را گلقند عسلی مـی دهنـد و ناشـتابه حمام می فرستند.

صاحب خلاصه گوید اگـر علامـات حـرارت محسوس شود رگ باسلیق راست بگشایند و آب کاسنی و آب عنب الثعلب و آب کشوث با سکنجبین دهند.

سده کبد از دیدگاه حکیم عقیلی خراسانی

عقیلی خراسانی در بحث سده معتقد است که سده خلطـی شایعتر از سایر سدد است. نظر ایشان در اسباب و انواع سـدد و عوامل مساعد کننده سـده بیشـتر مثـل شـیخ الـرییس اسـت. در درمان، سده محدب و سده مقعـر را بـا هم جـدا جـدا در نظـر گرفته است و توصیه هـای درمـانی مشـابه توصـیه هـای ابـن سیناست و از سه روش درمانی خـوراکی، ضـماد، و حقنـه در درمان سدد بهره جسته است.

پرهیز

از غذای مسدده و اشیا حلو و حاره و حلواها.

1_ سده علاوه بر بند آمدگی عروق و مجاری، در تجـاویف و بافت ها نیز رخ می دهد ولی در عروق زیاد است. لذا سده در هر عضو و ارگانی امکان بروز دارد. وجود احتقـان و تمـدد علایم اختصاصی برای سده است، اگر ایـن دو علامـت اثبـات شود وجود سده اثبات مـی شـود، لـذا در ایـن قالـب مـی تـوان بسیاری از بیماری ها را که در آن مریض احساس تمدد و احتباس و سنگینی می کند، در ردیف بیماری هـای سـددی تقسـیم بنـدی کرد.

این موضوع می تواند با اهمیت باشد چون در صورت اثبات احتقان و تمدد در بیماری های کم شناخته شده و صعب العـلاج مثل MS و ALS میتوان به سده فکر کرد و در صـورت اثبـات این علایم از این طریق به تشخیص و درمان رسید.

2_ وجود دو علامت اصلی نشانگر سده کبد است :

الف: ثقـل و سنگینی ناحیه کبد

ب: اسهال رقیق و کثیر، لذا در برخـورد بـا مریضـی کـه چهـره رنـگ پریـده و کمـد(کـدر) دارد، از ایـن دو علامت سوال می شود، در صورت مثبت بـودن یکـی از آن هـا تشخیص سده محرز می باشد.

بر اساس نوع سده و جایگـاه آن درمان ممکن است متفاوت باشد. لذا لزوم تشخیص نـوع سـده برای درمان صـحیح آن ضـروری اسـت. هرچنـد ثقـل موضـع کبد(RUQ) و اسهال رقیـق کثیـر وجـود سـده کبـدی را بیـان می کند، اما وجود مدفوع آبکی و رقیـق، همیشـه نشـانگر سـده نیست، بلکه گاهی سده به همراه یبوست می باشد.

این موضوع بیانگر آن اسـت کـه مهمتـرین علامـت سـده کبـدی احسـاس سنگینی و تمدد در RUQ می باشـد. مـدفوع آبکـی و رقیـق در سده ماساریقا، سده مقعر کبد و یا گاهی سـده ای کـه مـاده آن حدت داشته باشد، بروز می کند.

3_ در کبد یازده نوع سده وجود دارد که سده خلطی بیشتر ازسایر سده هاست. چون اخلاط داخل عروقند لـذا سـده عروقی شایع می باشد و چون کیلوس ناصاف و غلیظ از عروق ماساریقا به مقعر کبد کشیده شده و صـاف آن جـدا گشـته بـه عروق اجوف فوقانی می رود، لذا سده مقعر کبد شایعترین است و این موضوع نشانگر اهمیت تدابیر حفظ صحت در خوردن و نوشیدن بوده و رعایت آن ها موجب پیشگیری از ابـتلا بـه سـده هاست و در صورت ابتلا به سده، موجب تسریع درمان اسـت.

بـر اسـاس ایـن الگـوریتم تشخیصـی می تـوان سـریع بـه تشخیص انواع سده کبدی پی برد و مناسبترین درمان را شروع کرد، و از ازمان و استحکام بیماری و همچنین از تبدیل بیماری به آسیت و ضعف کبد جلوگیری کرد.

سده خلطی به پنج سبب باعث بندآمدگی می شود و با تشخیص سده ورمی یا سده غیر ورمـی، مـی تـوان درمان اختصاصی را در اسـرع وقـت انجـام داد.

در بیماری هـای ورمی کبد در طب رایج داروهای ضد التهاب استروئیدی و غیـر استروئیدی تجویز می شود که مـی توانـد عارضـه دار باشـد، در صورت تشخیص سـده و نبـود ورم مـی تـوان از تجـویز آن هـا خودداری کرد.

4_ قدرت بیماریزایی سده بالاست و نباید از آن غافل شد. علاوه بر بیماری های روتین ناشی از سده، آمبولی ها (اعم از هوا و چربی) و ترومبوزها از بیماری های سددی هستند و برابـر نظـر ابن سینا سده ریحی میت واند آمبولی هوا باشد.

5_ اگر چند مرض باهم باشد بر اساس سـبب آن هـا درمـان صورت می گیرد و چون سده ها اکثرا سبب بیماری ها هستند، ابتدا سده باید گشوده شود، لذا الویت درمان بـا سـدد اسـت. عـلاج سده ها بر اساس نوع سده و موضـع آن، و حـار و بـارد بـودن صورت می گیرد، و گاهی درمان ها کاملا با هـم متفـاوت اسـت، این موضوع بیانگر لزوم تشخیص دقیق نوع سده است.

6_ اگرســده کبــدی صــحیح تشــخیص و معالجــه نشــود می تواند مستحکم شده و منجر به هپاتیت شده و عفونت کـرده و در نهایت ایجاد آسیت کند.

7_ گاهی سده کبدی ممکن است علایـم سـایر ارگان هـا را نشان دهد مثل تنگی نفس و سرفه خشک یا سکسـکه یـا ادرار سیاه و رقیق یا سردی انتهـا هـا و یـا ممکـن اسـت بـه همـراه هپاتوگانو مگالی باشد.

8_ به نظر می رسد کبد چرب که امروزه شایع می باشد جزو بیماری های سددی باشد، که در بافت کبد بروز کـرده اسـت، در صورت اثبات آن می توان به درمان سده کبـدی بـه معالجـه آن پرداخت.

محمد حسین صومی: رئیس مرکز گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تبریز.
محمد باقر مینایی: گروه طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی، ایران.
محمد کمالی نژاد: گروه داروسازی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تهران.
محمود مصدق: گروه طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران.
قدیر محمدی: گروه طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران.

منبع: مجله ی طب سنتی اسلام و ایران _ سال سوم، شماره ی چهارم، زمستان 1391_ تیم تولید محتوای طبایع.