پوسیدگی دندان از دیدگاه طب ایرانی ( مروری بر علل و روش های درمانی )

چکیده

بیماری های دهان و به خصوص پوسیدگی دندان به علت شیوع و بار اقتصادی قابل توجه، اهمیت ویژه ای دارند. با توجه به عوارض موضعی و سیستمیک داروها و روش های پیشگیرانه و درمانی، محقّقان در سال های اخیر به داروهای گیاهی گرایش یافته اند. در این میان طب ایرانی در مبحث بیماری تأکّل و تثقّب األسنان، می تواند گزینه های متنوعی را برای درمان پوسیدگی دندان معرفی کند.

این مطالعۀ مروری به روش کتابخانه ای و با استفاده از 9 منبع طب ایرانی ازجمله القانون فی الطب، ذخیرۀ خوارزمشاهی، فی حفظ الاسنان و اللثّه و استصلاحها، الاسباب و العلامات، شرح الاسباب و العلامات، تحفه المؤمنین و مخزن الادویه انجام شد. در طب ایرانی تأکّل و تثقّب دندان حاصل رطوبات متعفّن و اکّال است که سبب از بین رفتن جوهر یا بافت دندان می شود که به ایجاد ثقب یا سوراخ دندان می انجامد.

داروهای قابض و مجفّف مانند مورد و ناردین در موارد خفیف ارجح هستند و در غیر این صورت داروهای مسخّن و تحلیل برندۀ رطوبات پوسیدگی زا مانند باریجه و پونه باید به درمان اضافه شوند. در دندانپزشکی نیز پوسیدگی دندان توسط پاتوژن های تولیدکنندۀ اسید ایجاد می شود که به دمینرالیزاسیون بافت سخت دندان و به تدریج ایجاد حفره در آن می انجامد. پوسیدگی دندان مطابق با تأکّل و تثقّب دندان است. بنابراین می توان از روش های درمانی آن در طب ایرانی به صورت مکمل در کنار داروهای رایج بهره برد.

مقدمه

بیماری های دهان یکی از چالش های اصلی سیستم سلامت در کشورهای توسعه یافته و خصوصاً کشورهای درحال توسعه است. درگیری 38 درصد مردم جهان به بیماری های مختلف دهان به خوبی نشاندهندۀ لزوم توجه هرچه بیشتر به این دسته از بیماری هاست. بیماری های دهان سالانه در جهان حدود 440
میلیارد دلار بار اقتصادی در پی دارند و بر این اساس پس از بیماری های قلبی عروقی، در رتبۀ دوم پرهزینه ترین بیماری ها قرار می گیرند.

در بین بیماری های دهان، پوسیدگی دندان به دلیل شیوع زیاد اهمیت ویژه ای دارد. به گونه ای که براساس مطالعات جهانی در سال ،2019 2/03 میلیارد نفر از جمعیت بالغان دارای دندان های دائمی و 520 میلیون کودک دارای دندان های شیری، با تشخیص پوسیدگی دندان درمان نشده ثبت شده اند. در این بیماری، کربوهیدرات موجود در رژیم غذایی به ویژه ساکاروز، توسط باکتری های پوسیدگی زا تخمیر و منجر به تولید اسید و درنتیجه آسیب و تخریب بافت سخت دندان می شود.

عوامل متعددی در ایجاد پوسیدگی دندان مؤثر هستند. اختلال میکروبیوم دهان و افزایش پاتوژن های تولیدکنندۀ اسید، رژیم غذایی غیرسالم، بهداشت نامناسب دهان و همچنین عوامل ژنتیکی و بزاقی در پاتوژن آن مؤثّر هستند. درصورتیکه این عوامل ژنتیکی، محیطی و رفتاری سبب به هم خوردن تعادل معدنی زدایی (Demineralization ) و معدنی سازی دوباره به سمت (Remineralization ) معدنی زدایی هرچه بیشتر بافت سخت دندان شود، به تدریج ضایعات پوسیدگی ایجاد و گسترش می یابند.

علیرغم پیشرفت روش ها و درمان های پیشگیرانه و درمانی، دلایل متعددی مانند عوارض موضعی و سیستمیک و همچنین افزایش نگران کنندۀ مقاومت پاتوژن های دهانی نسبت به درمان های ضدمیکروبی رایج منجر به گرایش قابل توجه پژوهشگران به روش های مکمل و داروهای گیاهی شده است. استفاده از درمان های بر پایۀ محصولات طبیعی و گیاهان دارویی طی 4 دهۀ اخیر افزایش یافته است، به گونه ای که بیش از 80 درصد مردم جهان برای پیشگیری یا درمان بیماری های گوناگون از این دسته داروها بهره می برند.

این گرایش قابل توجه ممکن است به علت استفاده های غیرعلمی و غیراصولی، نگرانی هایی در پی داشته باشد، اما بهره گیری علمی از طب های سنتی به علت مزایایی همچون تجربیات بالینی زیاد می تواند منجر به توسعۀ هرچه بیشتر داروهای موردنیاز در حیطۀ پزشکی و دندانپزشکی شود.

در طب ایرانی و در منابعی همچون القانون فی الطب ابن سینا، بیماری های دهان و دندان اهمیت ویژه ای دارند. در این کتاب، امراض الاسنان ( بیماری های دندان ) و امراض اللّثه ( بیماری های لثه) در سرفصل های جداگانه ای بررسی شده اند. به نظر می رسد از میان بیماری های دندان در منابع طب ایرانی، تأکّل و تثقّب الاسنان به معنای خوردگی و سوراخ شدن دندان شباهت قابل توجهی به پوسیدگی دندان دارد.

هر چند در کتاب های معدودی ازجمله سیری در سه قرن دندانپزشکی ایران با بهره گیری از منابع منتخب طب ایرانی از قرن 3 تا 6 ه.ق دیدگاه پیشینیان در خصوص بیماری های دهان و دندان و همچنین دستورات بهداشتی و پیشگیری بازگو شده، اما تا کنون در پژوهش های محدودی به ابعاد بیماری های دهان و دندان در منابع طب ایرانی پرداخته شده است. به همین دلیل در این مقاله تلاش شد علت، تظاهرات بالینی و درمان پوسیدگی دندان به عنوان یکی از اصلی ترین بیماری های دندانپزشکی تحت عنوان تأکّل و تثقّب دندان بررسی شود.

مواد و روش ها

این مطالعۀ مروری به روش کتابخانه ای و با استفاده از منابع طب سنتی شامل القانون فی الطب ابن سینا، ذخیرۀ خوارزمشاهی سید اسماعیل جرجانی، فی حفظ الاسنان و اللثه و استصلاحها حنین بن اسحاق، التصریف لمن عجز عن التألیف ابوالقاسم الزهراوی، الاسباب و العلامات نجیب الدین محمدبن علی
سمرقندی، شرح الاسباب و العلامات نفیس بن عوض کرمانی، اکسیر اعظم حکیم اعظم خان، تحفه المؤمنین سید محمد مؤمن و حدود الامراض سید ابوالقاسم قادری انجام شد.

با استفاده از این منابع علت، علائم و درمان بیماری تأکّل و تثقّب الاسنان بررسی شد. جمع آوری اطلاعات مربوط به گیاهان دارویی مؤثّر بر پوسیدگی دندان در کتاب مفردات شامل تحفه المؤمنین حکیم مؤمن با استفاده از نرم افزار کتابخانۀ جامع طب نور و با جست وجوی کلیدواژه های  تأکّل، متأکّله، سنون، مضمضه و حشو انجام گردید.

یافته ها

تعریف بیماری:

در برخی از منابع طب ایرانی مثل قانون و ذخیرۀ خوارزمشاهی تعریفی از بیماری تأکّل و تثقّب دندان ذکر نشده است و ابن سینا و حکیم جرجانی بدون مشخص کردن حدود و علائم این بیماری به علت و درمان پوسیدگی دندان پرداخته اند. در مقابل برخی پزشکان مانند حکیم اعظم خان در کتاب اکسیر اعظم این بیماری را پوسیدن و سوراخ شدن دندان معنا کرده اند.

براساس کتاب فصول الاعراض، که شرحی بر حدود الامراض حکیم ارزانی است، واژۀ تأکّل در طب ایرانی به معنی از بین رفتن و تخریب اجزای عضو در اثر ریزش مادۀ ردیئه ( بد و فاسد) بر یک عضو و یا تولّد خلط أکّال ( خورنده)‌ در آن عضو است. در کتاب حدودالامراض، از تثقّب الاسنان در معنای سوراخ شدن دندان یاد شده و به عنوان بیماری شایع بیان شده است.

علل و نشانه های بیماری:

براساس منابع مختلف طب ایرانی،عامل اصلی این بیماری رطوبت فاسدکنندۀ بافت دندان بیان شده و این رطوبت با عناوینی مانند رطوبت متعفّن ( عامل عفونت و گندیدن)، رطوبت أکّال و رطوبت حادّه ( تند و تیز، مرکّب از تلخی و تندی ) ذکر شده است. این بیماری در ابتدا به صورت تغییر رنگ دندان ظاهر می شود و در ادامه ثقب یا سوراخ در بافت دندان نشانگر تثقّب دندان است.

دارو درمانی

از آنجا که از دیدگاه طب ایرانی، دندان عضوی با مزاج خشک است و بسیاری از بیماری های دندان به علت اثرگذاری رطوبت های زائد و مضر بر بافت دندان ایجاد می شوند، داروهای مجفّف (‌خشک کننده، کاهندۀ رطوبات ) سر دستۀ داروهای پیشگیری کننده و درمانگر تأکّل دندان به شمار می رفتند. داروهای مجفّف دارای دو دستۀ عمده و مهم هستند:

1- داروهای مجفّف و قابض { داروهایی که به واسطۀ تبرید ( سرد کردن )، تجفیف ( خشک کردن ) و تقویت، منجر به جمع شدن اجزای عضو و تقویت استمساک ( نگهداری مواد ضروری عضو ) آن می شود }: این داروها موجب تقویت دندان و کاهش اثربخشی خلط متعفّن و أکّال بر دندان می شوند. داروهای قابض شامل داروهای با مزاج معتدل، سرد و گرم است.

2- داروهای مجفّف و محلّل { داروهایی که به واسطۀ حرارت، اجزای خلط را موضعی و از یکدیگر جدا کرده و با تبدیل آن ها به بخار، از بین می برند}: این داروها که رطوبت های فاسدکنندۀ بافت دندان را از بین می برند، در موارد شدیدتر به کار گرفته می شدند. در مراحل اولیۀ بیماری توصیه شده است که به داروهای قابض و مجفّف خصوصاً مواردی مانند مورد، حضض، ناردین، مازو، سعد و عاقرقرحا اکتفا شود. داروهای گیاهی یا معدنی قابض مانند سایر داروهای دهان و دندان به چند صورت توصیه شده اند:
1- سنون: داروهایی که به دندان مالیده شده یا مانند پودر بر آن پاشیده شوند مانند سنون، مازو و سعد.

2-مضمضه: داروهای مایع که در دهان بچرخانند مانند مضمضۀ سرکه ای که در آن مورد و گلنار پخته شده باشد.

3-حشو: یکی از دیگر درمان های طب ایرانی برای تثقّب دندان، حشو دندان است. در کتاب القاموس الطبی العربی، حشو الاسنان یا حشو دندان به معنای پرکردن حفره های دندان با مواد سخت معدنی مانند طلا معنا شده است. یکی از روش های درمانی این بیماری اضافه کردن داروهای محلّل ( مانند مصطکی و سقز ) یا قابض (‌مانند مازو و سعد ) به ترکیب مورداستفاده در حشو دندان است.

البته به نظر می رسد که این روش تنها برای پرکردن حفره های دندان به صورت دائمی و بر پایۀ مواد معدنی انجام نمی شده است، بلکه در برخی موارد حشو دندان به صورت موقت و قابل برگشت و با استفاده از داروهای مختلف به منظور پیشگیری از گسترش ضایعات، تحلیل رطوبات مضر و کاهش درد انجام شده است؛ مانند حشو کافور که از دیدگاه ابن سینا به شدت مانع پیشگیری از گسترش تأکّل و تسکین درد می شود.

در موارد شدیدتر علاوه بر داروهای قابض، داروهای مجفّف دارای قوۀ تحلیل نسبتاً قوی باید در درمان تأکّل و تثقّب دندان به کار گرفته شوند. داروهایی مانند سقز، مصطکی، زنجبیل و … از این موارد هستند که به صورت سنون، مضمضه و حشو به کار گرفته می شوند.

در مواردی داروهای محلّل قوی مانند خربق و یتوعات ( گیاهانی که دارای شیره هستند مانند شیرۀ برگ انجیر، شبرم و مازریون که استفاده از این شیره به صورت موضعی سبب ایجاد قرحه ( زخم ) و استفادۀ غیراصولی از آن ها می تواند حتی منجر به مرگ شود.) برای تحلیل و از بین بردن شدید خلط مسبب بیماری باید به صورت موضعی مورد استفاده قرار گیرد.

البته استفاده از این داروها تنها در موارد خاص و بسیار شدید محدود است. همچنین گفتنی است که در برخی منابع، در صورت وجود خلط متعفّن قابل توجه، استفاده از داروهای مسهل مانند ایارجات، حنظل و سقمونیا نیز توصیه شده است. گاهی در برخی موارد خاص داروهای مسکن نیز برای کاهش درد در تأکّل و تثقّب دندان ذکر شده است. داروهای گیاهی و طبیعی پرتکرار در منابع طب ایرانی جهت تأکّل و تثقّب دندان عبارتند از:

• آس ( مورد ): طبع:‌سرد و خشک. قبض و تقویت دندان، تجفیف دندان.
• ناردین ( سنبل رومی ): طبع گرم و خشک. قبض و تقویت دندان، تجفیف دندان.
• حضض: طبع معتدل در سردی و گرمی و خشک. قبض و تقویت دندان، تجفیف دندان.
• عفص ( مازو ): طبع سرد و خشک. قبض و تقویت دندان، تجفیف دندان.
• سعد: طبع گرم و خشک. قبض و تقویت دندان، تجفیف دندان.
• عاقرقرحا: طبع گرم و خشک. قبض و تقویت دندان، تجفیف دندان.
• جلنار (‌گلنار ): طبع سرد و خشک. قبض و تقویت دندان، تجفیف دندان.
• طرفاء ( درخت گز ):  طبع سرد و خشک. قبض و تقویت دندان،تجفیف دندان.
• کافور: طبع سرد و خشک. قبض و تقویت دندان، تجفیف دندان.
• قنّه ( باریجه): طبع گرم و خشک. تجفیف دندان، تحلیل رطوبات عفونت زا.
• مصطکی: طبع گرم و خشک. تجفیف دندان، تحلیل رطوبات عفونت زا.
• مر: طبع گرم و خشک. تجفیف دندان، تحلیل رطوبات عفونت زا.
• علک البطم  (‌ سقز ): طبع گرم و خشک. تجفیف دندان، تحلیل رطوبات عفونت زا.
• فلفل: طبع گرم و خشک. تجفیف دندان، تحلیل رطوبات عفونت زا.
• فودنج ( پونه ): طبع گرم و خشک. تجفیف دندان، تحلیل رطوبات عفونت زا.
• شونیز ( سیاهدانه ): طبع گرم و خشک. تجفیف دندان، تحلیل رطوبات عفونت زا.
• زنجبیل:‌طبع گرم و خشک. تجفیف دندان، تحلیل رطوبات عفونت زا.
• حلتیت ( آنغوزه ):‌ طبع گرم و خشک. تجفیف دندان، تحلیل رطوبات عفونت زا.
• قاقله (هل ): طبع گرم و خشک. تجفیف دندان،تحلیل رطوبات عفونت زا.
• سیر: طبع گرم و خشک. تجفیف دندان، تحلیل رطوبات عفونت زا.
• خربق:‌ طبع گرم و خشک. تحلیل شدید رطوبات عفونت زا.
• حنظل ( هندوانه ابوجهل ):  طبع گرم و خشک. تحلیل شدید رطوبات عفونت زا.
• سقمونیا: طبع گرم و خشک. تنقیه سر از رطوبات عفونت زا.

اعمال یداوی

از دیدگاه ابن سینا هدف درمان این بیماری، ممانعت از گسترش پوسیدگی و تأکّل بافت دندان است. از اینرو یکی از اساسی ترین اقداماتی که حکمای ایرانی انجام می دادند، پاکسازی بافت فاسد دندان به وسیلۀ ابزاری بود که در برخی منابع تحت عنوان « مِبرد » و در برخی کتاب های دیگر مانند اکسیر اعظم به عنوان «‌ سوهان » معرفی شده است.

ابوالقاسم الزهراوی از جمله نوابغ پزشکی در جهان اسلام به شمار می رود که از او به عنوان پدر جراحی مدرن یاد می شود. او در مقالۀ سیام کتاب التصریف لمن عجز عن التألیف، علاوه بر روش های جراحی، به اصول و ابزارهای مختلف جراحی دهان و دندان و اقدامات تهاجمی در حیطۀ دندانپزشکی پرداخته است. بر اساس این کتاب ارزشمند، مِبرد ابزاری است که علاوه بر کاربرد در جراحی های ارتوپدی برای تراشیدن دندان نیز مورد استفاده بوده است.

بحث

بر اساس آنچه بیان شد تأکّل دندان عبارت است از تخریب بافت دندان در اثر رطوبات متعفّن و از بین برندۀ جوهر دندان که در ابتدا با تغییر رنگ دندان مشخّص می شود. به تدریج این رطوبات مضر منجر به ایجاد ثقب یا سوراخ در دندان می شوند. واژۀ پوسیدگی دندان از سال 1634 میلادی وارد متون علمی شده و به صورت اولیه برای بیان سوراخ دندان به کار رفته است.

ریشۀ واژۀ Caries به معنای پوسیدگی از زبان لاتین برگرفته شده و به معنای Hole یا سوراخ است. در تعریف امروزی این بیماری نیز بیان شده که نوعی بیماری عفونی قابل پیشگیری است که در اثر پاتوژن های پوسیدگی زا ایجاد شده که با متابولیزه کردن قندهای موجود در رژیم غذایی به مرور زمان سبب دمینرالیزاسیون ساختار و بافت دندان می شود.

براساس راهنمای انجمن دندانپزشکی آمریکا ( Dental American Association )، در مراحل اولیۀ پوسیدگی دندان، دمینرالیزاسیون خفیف در بافت دندان منجر به ایجاد حفرۀ ( Cavity ) قابل مشاهده نمی شود و تنها تغییر رنگ دندان به سفیدی یا قهوه ای و از دست رفتن شفافیت دندان در آن قسمت قابل تشخیص است.

در شدت متوسط تشکیل حفره های ریز ( cavitation-Micro ) و در مراحل شدید در اثر دمینرالیزاسیون شدید مینا  ( Enamel ) و آشکار شدن عاج دندان  ( Dentin)، حفره های واضح در دندان ایجاد می شود.

شباهت ها و تفاوت های تأکّل و تثقّب دندان در منابع طب ایرانی با پوسیدگی دندان در دندانپزشکی از جنبه های مختلف عبارتند از:

طب ایرانی

عامل: رطوبات متعفّن و اکّال.

پاتوفیزیولوژی: ازبین رفتن جوهر دندان.

یافته های بالینی: پوسیدن دندان یا از بین رفتن جوهر دندان (‌ تأکّل ) – سوراخ شدن دندان (‌ تثقّب ).

درمان: پاکسازی جوهر فاسد دندان با سوهان یا مبرد، تقویت بافت دندان با استفاده از داروهای قابض، در موارد خفیف از بین بردن رطوبات فاسد مسبب بیماری با استفاده از داروهای محلّل، در موارد شدیدتر استفاده از سیمان های مواد معدنی یا گیاهی برای حفره های دندان.

داندانپزشکی جدید

عامل:‌ پاتوژن های پوسیدگی زا و تولیدکنندۀ اسید.

پاتوفیزیولوژی: معدنیزدایی یا دمینرالیزاسیون دندان.

یافته های بالینی:  تغییر رنگ سفید یا قهوه ای در محل ضایعه، ازدست رفتن شفافیت دندان در محل ضایعه،‌ ایجاد حفره های ریز یا عمیق.

درمان :‌ در موارد خفیف و غیرحفره دار درمان های غیرتهاجمی مانند سلانت کردن دندان ( sealant Dental ) و استفاده از فلوراید برای افزایش دمینرالیزاسیون و بافت معدنی دندان، استفاده از داروهای ضدباکتری مانند کلرهگزیدین در موارد با ریسک بالا، ترمیم پوسیدگی شامل برداشتن بافت پوسیده و پرکردن حفره ها با مواد دندانی مختلف.

بنابراین به نظر می رسد دمینرالیزاسیون دندان معادل تأکّل و از بین رفتن جوهر عضو ( بافت دندان ) در مراحل ابتدایی و تثقّب معادل با سوراخ شدن یا حفره دارشدن دندان در روند پوسیدگی دندان است. درحقیقت به نظر می رسد که تأکّل و تثقّب دندان شواهد یک بیماری در سیر پیشرفت آن باشد، به این معنا که در مراحل اولیه، ظاهرشدن این بیماری بهذصورت تأکّل یا خوردگی بافت سخت دندان است که در دندانپزشکی معادل دمینرالیزاسیون خفیف دندان پیش از تشکیل حفره است.

در صورت شدت یافتن تأکّل دندان، تثقّب یا ایجاد حفره در بافت دندان مشاهده خواهد شد. در ارتباط با پاتوفیزیولوژی این بیماری نیز، شباهت غیرقابل انکاری بین بیماری تأکّل و تثقّب دندان و پوسیدگی دندان وجود دارد. به نظر می رسد خلط متعفّن و اکّال شبیه به اسیدهای حاصل از تخمیر کربوهیدرات توسط پاتوژن های پوسیدگی زا باشد.

در حیطۀ درمان نیز برداشت بافت فاسد دندان به وسیلۀ مبرد یا سوهان شبیه به آن چیزی است که امروزه به صورت پیشرفته تر و مجهزتر در ترمیم دندان ( restoration Dental ) انجام می شود. حتی برخی بزرگان مانند رازی به پرکردن حفره های دندانی با استفاده از برخی محصوالت طبیعی مانند سیمانی ساخته شده از مصطکی و زاج اشاره کرده اند.

این روش نیز با استفاده از مواد ترمیمی رایج در دندانپزشکی مانند آمالگام و کامپوزیت قابل تطبیق است. جدیدترین یافته های دندانپزشکی رایج نیز بر روش های درمانی با حداقل اقدامات تهاجمی تأکید دارد. اقدامات پیشگیرانه، تشخیص زودرس ضایعات پوسیدگی قبل از تشکیل حفره و در نهایت تکنیک های با ترمیم های تهاجمی حداقلی ( invasive Minimally techniques restorative ) و حفظ حداکثری بافت سالم دندان از اولویت های این راهبرد است.

البته ذکر این نکته ضروری است که هدف این مطالعه از بیان روش های درمانی شامل ترمیم با ابزارهای کهن و استفاده از داروهای گیاهی و پرکردن حفره های دندان با مواد معدنی و طبیعی، صرفاً گزارش تاریخی از نگرش و رویکرد دانشمندان ایرانی نسبت به درمان پوسیدگی دندان است تا به این منظور بتوان تشابه اصول درمان تأکّل و تثقّب دندان را با پوسیدگی دندان در دندانپزشکی نوین ارزیابی کرد.

روشن است که با توجه به پیشرفت های چشمگیر روش های درمانی، امروزه استفاده از ابزارهای ترمیمی کهن و مواد معدنی و طبیعی برای ترمیم حفره ها
منسوخ شده است. در مقابل با توجه به گرایش غیرقابل انکار پزشکان و دندانپزشکان به استفاده از گیاهان دارویی در قالب روش مکمل، بهره گیری از داروهای طبیعی که در منابع طب ایرانی ذکر شده است، می تواند پژوهشگران را در مطالعات و مراحل پیش بالینی شان راهنمایی کند.

امروزه تحقیقات بسیاری در ارتباط با اثربخشی داروهای گیاهی بر بیماری های دهان انجام شده که بیشتر آن ها در ارتباط با بیماری های پیرا دندانی ( diseases Periodontal ) یا مرتبط با لثه بوده است. این تحقیقات منجر به تولید محصولات دارویی مانند دهانشویه های گیاهی در این بیماری ها شده است. در حیطۀ طب ایرانی نیز پژوهش های بیماری های دهان بیشتر معطوف بیماری های لثه بوده است و این تحقیقات حتی منجر به تولید دهانشویه هایی بر پایۀ درمان طب ایرانی شده است.

در مقابل متأسفانه نه تنها در تحقیقات طب ایرانی، بلکه از طرف پژوهشگران حیطۀ گیاهان دارویی و دندانپزشکی در جهان، بیماری های بافت دندان ازجمله پوسیدگی دندان کمتر از بیماری لثه موردتوجه قرار گرفته است، زیرا اغلب مطالعات تنها به اثرات ضدمیکروبی گیاهان با استفاده از روش های میکروب شناسی مانند انتشار دیسک ( diffusion-Disk ) و ریز رقّت ( dilution-Micro ) در محیط آزمایشگاه پرداخته اند.

در این میان اثرات گیاهان توصیه شده در منابع ایرانی مانند سیاهدانه، زنجبیل، مصطکی و مورد علیه باکتری های پوسیدگی زا خصوصاً استرپتوکوکوس موتانس بررسی و تأیید شده است. با وجود زمینۀ لازم برای گسترش داروهای موضعی بر پایۀ گیاهان دارویی، مطالعات بالینی بسیار محدودی تا به حال انجام شده است.

در دو مطالعۀ دیگر دهانشویه های حاوی عصارۀ زنجبیل منجر به کاهش سطح باکتری های پوسیدگی زا شامل استرپتوکوکوس موتانس و الکتوباسیلوس شد. در مطالعات بالینی نیز عمدتاً کاهش بار باکتری های پوسیدگی زا در نمونه های بزاق بیماران موردتوجه قرار گرفته است.

بنابراین ابعاد دیگر استفاده از این گیاهان دارویی مانند اثرگذاری آن ها بر معدنی زدایی و معدنی سازی دوبارۀ بافت دندان، کاهش محیط اسیدی اطراف دندان های پوسیده، تشکیل بیوفیلم میکروبی روی سطح دندان، عوارض موضعی یا عمومی و بسیاری جنبه های دیگر همچنان ناشناخته هستند.

علاوه بر آن بسیاری از گیاهانی که از دیدگاه ابن سینا و سایر پزشکان ایرانی به عنوان داروهای کم عارضه و مؤثّر بیان شده است، همچنان در تحقیقات دندانپزشکان به کار گرفته نشده اند. مواردی از قبیل ناردین، حضض، کافور و عاقرقرحا از این دست گیاهانی هستند که در تحقیقات جدید موردتوجه قرار نگرفته اند. به نظر می رسد با وجود تأکید دندانپزشکی نوین بر روش های غیرتهاجمی در درمان پوسیدگی دندان، استفاده از گیاهان دارویی و محصولات طبیعی به صورت بالینی مستلزم تحقیقات به مراتب بیشتری از یافته های کنونی است.

نتیجه گیری

به نظر می رسد تأکّل و تثقّب دندان در منابع طب ایرانی مشابهت قابل توجهی به پوسیدگی دندان در دندانپزشکی دارد. با توجه به تأکید دندانپزشکی نوین بر روش های کمتر تهاجمی، به نظر می رسد می توان با استفاده از ظرفیت های طب ایرانی، داروها و محصولات متعددی بر پایۀ گیاهان دارویی و محصولات طبیعی، هم برای اقدامات پیشگیرانه و هم برای ممانعت از گسترش ضایعات در مراحل خفیف و بدون حفره معرفی کرد.

برای دسترسی به مجموعه جزوات و کتاب های مربوط به طب سنتی به لینک “جزوات آموزشی و کتب تخصصی طب سنتی” و همچنین برای شرکت در کلاس های آنلاین و اطلاع از محتوای کلاس های برگزار شده به لینک ” آکادمی طب سنتی طبایع – آموزش  طب  سنتی ایران ” مراجعه فرمایید.

منبع:‌مجلّۀ طب سنّتی اسلام و ایران- سال پانزدهم، شمارۀ دوم، تابستان —1403 5 و تیم تولید محتوای طبایع