خربق، مسهل قوی و قاعده آور

خَرْبَق، این نام در برگیرنده دو گیاه مختلف دارویی از دو خانواده مختلف شامل خربق سیاه با نام علمی هِلِه‌ بوروس نایگر از خانواده آلاله و خربق سفید با نام علمی وراتروم آلبوم از خانواده گل حسرت یا همان سورنجان است. این دو گیاه به شدت سمی بوده و درمان با این گیاه حتما باید زیر نظر پزشک متخصص طب سنتی انجام گیرد. در این مطلب به معرفی جامع این دو گیاه می پردازیم.

معرفی گیاه خربق سیاه

خربق سیاه به انگلیسی Black Hellebore یا کریسمس رز از خانواده Ranunculaceae است. از دسته Magnoliophyta یا همان گیاهان گلدار، رده دو لپه ای ها، راسته آلاله‌سانان، تیره آلالگان، سرده خربق و گونه Helleborus niger می باشد. این گیاه در کتاب‌های طب سنتی با نام رجل‌الراعی نیز نام‌ برده شده‌ است. نام های دیگر خربق سیاه عبارتند از: خربق اسود ، کالینوریون، البور، کلالاکچلا و خال زنگی.

خوبش آن است که نه بسیار تازه و نه بسیار کهنه ، نه بسیار چاق و نه بسیار لاغر و میانه این چهار حالت باشد. رنگش خاکستری ، زودشکن ، پوشیده نباشد که در میان آن چیزی مانند تار عنکبوت متکون شده است . مزه اش تند و زبان گز باشد.

معرفی گیاه خربق سفید

خربق سفید یکی از داروهای گیاهی سمی است. در زبان فارسی به آن خربق سفید گویند. به فرانسوی Veratre blanc و Ellebor blanc و به انگلیسی White hellebore ، False hellebore و white veratrum گفته می شود. گیاهی است از خانواده سیر Liliaceae، نام علمی آن Veratre blanc است. نام های دیگر خربق سفید عبارتند از: خربق البیض، چوبلمه، یقله ارماه، البوربلان، وارتروم، البوم، سانیکو.

خاستگاه گیاه خربق

خربق در ایران تا به حال دیده نشده، موطن اصلی آن مناطق مختلف اروپا در ایتالیا، سوئیس، فرانسه و نواحی سایه دار و سنگلاخ می باشد. این گیاه نسبتا در طبیعت نایاب بوده و در مناطق آهکی رشد می کند و اغلب آن را در باغ ها بعنوان گیاهی زینتی می کارند. به مکان نیمه سایه و خاک غنی از هوموس و مرطوب با زهکش خوب نیاز دارد و حداقل دمای قابل تحمل آن صفر درجه سانتی گراد است.

ازدیاد آن از طریق کاشت بذر تازه و تقسیم بوته در پائیز یا اوایل بهار میسر است.

ریخت شناسی گیاه خربق

خربق سیاه

خربق سیاه گیاهی است علفی چندساله کوتاه، بلندی آن معمولاً در حدود یک وجب است و به‌ ندرت به یک متر می‌رسد. شاخه‌های آن سبز مایل به بنفش و برگ‌ها بزرگ، دائمی، سبزرنگ، بیضی دندانه‌دار و نوک‌تیز است. گل آن منفرد، درشت به رنگ صورتی در انتهای ساقۀ گل‌دهنده در فاصله ماه‌های آخر زمستان تا اواخر بهار ظاهر می‌شود. ریشه آن ضخیم است. میوه آن بصورت کیسه ای محتوی دانه های سیاه است . تمام گیاه شدیدا سمی است .

خربق سفید

این گیاه از خانواده‌ی Liliaceae است و علفی و چند ساله با ساقه ی قائم نسبتاً بلند که بلندی آن تا یک متر می رسد و در تمام طول ساقه برگهای آن شبیه برگ بارهنگ بزرگ، سبزرنگ، بیضی، نوک تیز، بی دانه با برگ های موازی بدون دمبرگ به ساقه چسبیده اند. برگ ها در سطح بالایی بدون کرک هستند. قاعده برگ به صورت غلافی ساقه را در بر گرفته، گل های آن خوشه ای و به رنگ سفید مایل به سبزند و در دوران تابستان از بغل برگها بیرون می آیند. ساقه زیرزمینی آن ضخیم ولی سبک و خاکستری رنگ و مغز آن سفید است، طعم آن ابتدا شیرین و بعداً کمی تلخ و تند می شود. ریشه آن مثل ریشه ی کبر میباشد.

ترکیبات شیمیایی گیاه خربق

در گیاه خربق سیاه گلوکوزیدهای هلبورین و هلبورئین یافت شده‌ است.

در اعضای زیرزمینی گیاه خربق سفید شش آلکالوئید وجود دارد به نام های وراترین و ژرمرین و پروتووراترین و جروین و روبی جروین و پزودوجروین که خاصیت کاهش فشار خون دارند. به علاوه یک گلوکوزید تلخ به نام وراترین و مقداری قند و اسیدهای آلی و رزین در گیاه یافت می شود.

طبیعت گیاه خربق

طبیعت ریشه هر دو نوع خربق خیلی گرم و خشک است.

خواص دارویی گیاه خربق سیاه

• گرد آن عطسه آور است.
• اگر پودر آن با سرکه مخلوط شده و به پوست زده شود، برای بیماری های پوستی مانند گال یا لکه های سفید پوست مفید است.
• بسیار زداینده است و به حدی که گوشت مرده را می خورد.
• استفراغ بوسیله ی تزریق در علاج فلج و درد مفاصل بسیار مفید است.
• خربق سیاه را در سرکه بپزند و در گوش بچکانند صداها را خاموش می کند و اگر در دهان بگردانند درد دندان تسکین می یابد.
• آبپزش را در گوش کم شنوا بریزند شنوایی را تقویت می کند.
• در علاج بیماری وسواس و مالیخولیا و صرع و سردرد نیمه ای و سایر بیماری های سر مفید است.
• در چشم بکشند دید را نیرو می دهد.
• داروی بیماری سودا است و سودا را از تمام تن بیرون می راند زیان و فشاری ندارد .بلغم و صفرا را بیرون می آورد.
• خون را از هر خلطی می پالاید حتی اگر در آن سوی بدن باشد و خلط های بد را از پوست می زداید
• در علاج ورم روده و مثانه و در ریزش دادن بول و حیض مؤثر است.
• مسهل قوی سودا و بلغم و صفرای آمیخته با بلغم و جذب کننده بلغم از بافت‌های عمیق بدن و معالج امراض سرد و قوی تر از سفید آن می‌باشد.
• رافع رطوبت می باشد.
• در هند از ساقه زیرزمینی آن به عنوان مسهل قوی، قاعده آور و ضد کرم معده استفاده می شود.
• برای استسقا و بیماری های سرد بسیار مفید است.
• برای بی حسی موضعی کاربرد دارد.
• از داروهای تقویت قلب است و اثر آن شبیه دیژیتالیس می باشد.
• نزول آب در چشم را بند می آورد.
• برای پاک کردن سینه و آلات داخل شکم، مثانه و رحم نافع است.
• تنقیه آن به‌طور کلی وضعیت مزاج را تغییر می‌دهد.
• در کلیه فعل و انفعالاتی که خربق سفید فعالیت دارد سیاه آن سریع الأثرتر است.
• در دردهای شقیقه و سر مورد استفاده است.
• از پخته آن با عدس و آبگوشت‌ها، برای ایجاد اسهال استفاده می‌شود.
• برای درمان بواسیر، سنگینی گوش، جَرَب توصیه شده است.
• درمان کننده تکرر ادرار می‌باشد.
•  ضد کرم است، برای بهره بردن از این خاصیت می‌توانید کمی از خربق سیاه را کوبیده و در سکنجبین بخیسانید و سپس میل کنید.
• اگر دمکرده آن را اطراف منزل بپاشند حشرات را فراری می‌دهد.

خواص دارویی گیاه خربق سفید

• معده را پاک می‌کند.
• مخلوط کردن آن با سرمه‌ها برای رفع ناراحتی چشم و تقویت بینایی مؤثر است.
• در درمان سنگ مثانه و صرع نافع است.
• برگ های خشک شده خربق سفید به صورت سیگارت برای درمان آسم و سرفه های ناشی از آسم مصرف می شود.
• پماد خربق سفید خاصیت ضد بواسیر دارد.
• به عنوان ضد اسپاسم در بیماری های عصبی عضلانی و قولنج های معدی موثر است.
• جوشانده گل های خربق سفید برای دردهای ناشی از سرماخوردگی و ترک خوردگی پوست استفاده می شود.
• برگ های له شده خربق سفید را جهت تسکین دردهای عصبی و مفصلی به کار می برند.
• خربق سفید به علت داشتن موسیلاژ نرم کننده خوبی است و می توان برای نرم کردن سینه و التهابات برونشی به کار برد.
• مسهل بلغم و صفرای غلیظ و اخلاط لزجه می باشد.
• قاعده آور شدید است.
• برای کک و شپش بسیار سمی است.
• از گرد ریشه خربق سفید در ترکیب انفیه استفاده میشود . پس گرد ریشه آن عطسه آور است .
• ترکیب پودر ریشه این گیاه و سرکه بصورت ضماد برای درمان انواع بیماریهای پوست مانند جرب، برص، اگزما و لکه های سفید زیر جلدی مفید است .
• این گیاه قویا مدر و ملین می باشد.
• در کره در استعمال خارجی خربق سفید به عنوان یک حشره کش و ضد آفت استفاده می شود.
• در چین از ریشه گیاه به عنوان عطسه آور، کرم کش، خوشبوکننده و ضد استفراغ مانند کشمش سیاه استفاده می شود.
• از جوشانده گیاه و ریشه آن به عنوان تب بر استفاده می شود .
• برای خرد شدن سنگ مثانه مفید است.
• سرماخوردگی های بینی را نافع است.
• در مواردی همچون عصبانیت، بلغم، صرع بلغمی مفید است.
• قی آور است و باعث استفراغ میشود.
• گرد آن یک مسهل بسیار قوی هست.

طریقه استفاده گیاه خربق

• اگر آن را چند روز در مواد قندی بخیسانند و یا با جو پوست گرفته و یا عدس در آب جوشانیده و آب آن را بخورند ضرر آن کمتر است و تنقیه آن کم ضرر است.
• برای مصارف طبی ریزوم و ریشه های مجاور آن را جمع آوری کرده و پس از اینکه کاملا تمیز شدند، قسمت های سبز آن را بریده و در سایه یا در خشک کن با حداکثر ۴۵ درجه سانتیگراد خشک می کنند. خشک شده آن دارای طعم تلخ وتندی است . به علت سمی بودن و مقدار متغیر مواد موثره موجود در آن نمی توان آن را بطور مستقیم مصرف نمود، بلکه در پمادها و به مقدار کاملا مشخص که از طرف پزشک آن را تعیین می کند استفاده می شود. حد اکثر مقدار مصرف گرد خربق سفید دو گرم در 24 ساعت هست.
• تنتور خربق سفید: ریشه خربق سفید ۱ واحد را در الکل ۸۰ درجه ۵ واحد خیس کنید، به مدت ده روز در الکل خیس کنید و گاه گاهی هم بزنید، سپس از پارچه ای فشار دهید که روی آن فشار داده و با کاغذ صاف کنید. در طی ۲۴ ساعت ۱۰-۳۰ قطره استفاده می شود.
• پماد خربق سفید: ۲۰ گرم گرد ریشه خربق سفید را با ۸۰ گرم چربی ذوب شده مخلوط کرده و ۲ گرم اسانس لیمو به آن اضافه کنید. این پماد را بمدت چهل روز به پوست و منطقه جرب می مالند. در درمان این بیماری بسیار موثر است .
• برای اینکه تشخیص دهند کدام گیاه خاصیت دارویی بیشتری دارد . مقداری از برگ و ساقه آنرا با دست جدا می کنند و فشار می دهند و بهم می مالند . هر کدام که لعاب بیشتری داشته باشد، دارای مواد دارویی بیشتری هست .

عوارض و موارد منع مصرف

• مقدار شربت آن تا نیم مثقال و حداکثر یک مثقال تجویز شود و زیادتر آن کشنده است که با استفراغ و تنگی نفس و تشنج همراه است.
• شیاف های واژن آن خطرناک است و باعث سقط جنین برای خانم باردار می شود.
• برای جوانان و یا افرادی که مزاجی گرم دارند به مقدار زیاد توصیه نمی‌شود.
• برای کلیه مضر است و از این نظر باید با کتیرا و پونه و مصطکی خورده شود. مقدار خوراک آن 1-2 گرم است.
• دارای چند آلکالوئید است که برای انسان و دام سمی است و سبب استفراغ و افت فشار خون می شود.
• مقادیر زیاد آن علایم پیچیده مسمومیت همراه با مالیخولیا، اسهال، گرفتگی عضلات، ناراحتی های قلبی و غیره ایجاد می کند.
• برای کسانی که مزاج مرطوب ندارند مضر است.
• رازی خوردن شربت خربق سفید را به همراه ادویه دیگر به شدت قی‌آور و چه‌ بسا خفه‌ کننده، پایین‌آورنده نیرو و نبض و احتمالا باعث ایجاد حالت غش و در حالت شدیدتر منجر به مرگ دانسته است.
• خربق سفید، و خربق سیاه جزء سموم دانسته شده و مخلوط کردن برخی بذرها با کوبیده اجزای خربق قبل از کشت برای دفع آفات مناسب ذکر شده است.

منبع : تیم گردآوری محتوای طبایع