خرزهره، گیاهی دارویی اما سمی!

خرزهره درختچه‌ای زیبا، گلدار و همیشه سبز است که به طور معمول در پارک‌ها برای اهداف زینتی کاشت می‌شود، این گیاه، علاوه بر زیبایی، در زمینه دارویی کاربرد بسیاری دارد اما همه قسمت‌های آن سمی است و می‌تواند مصرف خوراکی یا دست زدن به آن و سپس گذاشتن ناخواسته دست در دهان، خطرات جبران ناپذیر و حتی خدایی نکرده مرگ را برای کودکان کنجکاو شما در پی داشته باشد. برای آشنایی بیشتر با ظاهر، خواص و عوارض این گیاه، در ادامه با ما همراه باشید.

 مروری بر مشخصات ظاهری گیاه خرزهره

 این گیاه که در پارک، حیاط منازل، بلوارها یا خیلی از اماکن دیده می‌شود؛ (با نام علمیNerium oleander) گیاهی است سمی و از خانواده (Apocynaceae) با مشخصات ذیل:

• درختچه‌ زینتی کوچک با حداکثر 2 متر ارتفاع
• دارای برگ‌های بسیار باریک بیضوی،  چرم مانند، به رنگ سبز تیره
• دارای گل‌ها درخشان به رنگ قرمز مایل به بنفش، صورتی، سفید و یا زرد.
• میوه‌ها تشکیل شده از فولیکول‌های استوانه‌ای و دانه‌ها دوکی شکل و در حدود 0/9-1/2 سانتی‌متر.
• پنوع خودرو آن در مرکز و جنوب ایران (مناطق گرمسیری) زیاد می‌روید.
• نام‌های دیگر: کیشه، خر زهرج، سم الحمار، دفلی، جار، حبن، گیش، شبرنگ، پهی، پی‌خوره، شرنگ، جور، کیش، ورد الحمام.

طبع و خواص گیاه خرزهره

 گیاه خرزهره دارای طبع گرم و خشک است.

 خرزهره را به دلیل سمی بودن به هیچ وجه نباید به صورت خوراکی و به شکل سایر گیاهان داروئی استفاده کرد. بلکه مصرف آن باید به شکل فرآوری شده و تحت نظارت پزشک باشد. چرا که مصرف خوراکی و ناآگاهانه آن می‌تواند خطر مرگ را به دنبال داشته باشد.

از نوع فرآوری شده این گیاه در لابراتورهای داروسازی، برای جنبه‌های درمانی مختلف استفاده می‌گردد، آثار داروئی این گیاه عبارتند از:

• مسکن
• ضد التهاب و تشنج
• ضد باکتری
• ضد سرطان
• ضد آسم
• ضد نئوپلاسم
• ضد قارچ
• مضعف سیستم اعصاب مرکزی
• ضد میتوز
• حشره کش، لاروکش (دفع کننده حشرات)
• محرک عضلانی
• و مهار کننده‌ی فعال شدن NFKB

هشدار: برخی از افراد حتی اقدام به استفاده موضعی از گیاه خرزهره به شکل ضماد می‌کنند که چون اطلاعات کافی برای دانستن اینکه آیا استفاده از خرزهره روی پوست بی خطر است یا خیر وجود ندارد پس بهتر است این کار را نیز انجام ندهید.

ترکیبات شیمیایی خرزهره

ترکیبات شیمیایی موجود در این گیاه عبارتند از:

• اولئاندروزید، کانروزید، نریازید، ‌نریگوزید، نریوموزید، نریدیگی نوزید، نری زوسید، نری تالوسید، پروسراژنین، نری دی انون A، کاردنولید N1 تا N4 و سایر مواد.

ترکیبات سمی خرزهره

 همه‌ی قسمت‌های گیاه خرزهره از برگ و گل تا دانه‌، ریشه، شیره و پوسته‌ی آن، حاوی مواد شیمیایی گلیکوزیدها هستند.

• دانه‌های این گیاه، غلظت بیشتری از گلیکوزیدها را داراست و از این رو نسبت به سایر قسمت‌ها، سمی‌تر و خطرناک‌تر است. تا این حد که خوردن چند دانه از آن می‌تواند کشنده باشد.
• این گیاه چه به شکل خشک و چه به شکل تازه گیاه سمی است.
• دود حاصل از سوزاندن شاخ و برگ این گیاه حاوی گلیکوزیدهای کاردیوتوکسیک است که می‌تواند مسمومیت قلبی را در پی داشته باشد.
• گلیکوزیدهای کاردیوتوکسیک یا قلبی، که در ترکیبات خرزهره وجود دارند، حاوی اولئاندرین، نری‌این، دیژیتوکسی ژنین، نری آنتنین، رزاژنین، نری آنتوزید است.
• مهمترین گلیکوزید قلبی که در این گیاه وجود دارد، اولئاندرین است.
• گلیکوزیدهای سیانوژن از جمله نریئین و همینطور نری آنتنین، در بدن تجزیه شده و موجب رهاسازی سیانور می‌گردد که حتی در دوز کم مسمومیت شدید و مرگ را به دنبال دارد.

خرزهره سم قلبی

مسمومیت با گل و گیاه خرزهره عملکردی مانند دیگوکسین دارد که ترکیبی است که مستقیم روی قلب اثر می‌گذارد.

• با وارد گشتن به جریان خون ضربان قلب را کاهش داده و بسته به دوز دریافتی، تا جایی ادامه می‌یابد که به ایست قلبی منجر شود. در این صورت مرگ را برای فرد در پی خواهد داشت.

عوارض مصرف خوراکی و خودسرانه گیاه خرزهره

در مراحل ابتدایی مصرف خوراکی این گیاه عوارضی زیر بروز پیدا خواهد کرد و در مراحل بعدی و در دوز بالاتر، ایست قلبی و مرگ را در پی دارد:

• احساس سوزش در دهان
• تضعیف سیستم اعصاب مرکزی
• گیجی
• کند ذهنی
• سردرد
• مشکلات گوارشی (تهوع و استفراغ، اسهال، بی‌اشتهایی، درد و کرامپ‌های شکمی)
• سقط خود به خودی
• ازدیاد حساسیت و درماتیت تماسی
• افزایش پتاسیم خون

ممنوعیت مصرف خرزهره

نه تنها مصرف خوراکی (دمنوش برگ، دانه و گل خرزهره)، بلکه مصرف انواع فرآوری شده این گیاه نیز به افراد زیر توصیه نمی‌گردد:

1. کودکان (ایجاد حساسیت و مسمومیت)
2. زنان باردار و شیرده (سقط جنین یا ایجاد نقص مادرزادی).
3. بیماران قلبی و ریوی

هشدار به والدینی که کودک کنجکاو دارند…

در پارک‌ها و محل‌هایی که این گیاه زیبا و گلدار کاشته شده است، باید مراقب کودکان کنجکاو خود باشید تا این گل‌ها را نچینند یا گل یا حتی شیره آن و یا دست آلوده خود را به دهان نزنند.

• ترکیبات این گیاه علاوه بر اینکه سمی هستند، در بدن موجب تولید سیانور می‌شوند.
• از این رو تهدید کننده‌ای برای حیات محسوب می‌شود. باید تا جای ممکن از مصرف خوراکی آن اجتناب کرد.
• حتی برای مصرف موضعی نیز بهتر است کاملا با احتیاط و مشورت گرفتن از متخصصین پیش رفت.
• از کودکان و حیوانات گیاه خوار در مقابل این گیاه باید محافظ کرد تا آن را داخل دهان خود قرار ندهند.

منبع: 

لینگ، کوهویی – تانگ کیان، چوا – چای هون، تان؛ (1392)، راهنمای گیاهان دارویی: مصور و با رویکرد علمی و دارویی، مترجمان: حسین حسین‌زاده – محسن ایمن شهیدی، رامین رضایی، مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، چاپ اول.

و با سپاس از دکتر الهام پارسا