مزاج افراد در ابتلا به انواع بیماری‌ها موثر است و اولین قدم در طب سنتی چه برای حفظ سلامتی و چه درمان، تشخیص طبع افراد است؛ پس از شناخت مزاج هر فرد توصیه‌هایی مبنی بر مصرف و پرهیز از مصرف برخی مواد غذایی می‌شود، و تعدیل مزاج و رعایت توصیه‌های مزاجی است که باعث تقویت سیستم ایمنی افراد می‌شود.
مروری کلی بر مبحث مزاج و اخلاط
در طب سنتی ایران، اندام‌های یک انسان از برهم کنش چهار خلط به وجود آمده‌اند و این چهار خلط یعنی دم، صفرا، بلغم و سودا در خون او نیز جریان دارند.
کیفیات اربعه در این اخلاط به شکل گرمی و رطوبت برای دم، گرمی و خشکی برای صفرا، سردی و رطوبت برای بلغم و سردی و خشکی برای سودا ظهور پیدا کرده است.
همه انسان‌ها دارای یک مزاج ذاتی یا جبلی میباشند که برآیندی از مزاج‌های تک تک اندام‌های او می‌باشد کمیت و کیفیت این چهار خلط در یک بدن و چگونگی نسبت و تناسب آن‌ها با هم مزاج یک عضو و در نهایت مزاج کلی آن بدن را مشخص می‌نماید.
مثلاً در یک بدن همیشه میزان خلط‌های صفرا و سودا بسیار کمتر از دم و بلغم است، اما باید گفت که ممکن است هر بدن نسبت به بدن دیگر همان سودا یا صفرای اندک را به میزان بیشتری در خود داشته یا تولید نماید. بنابراین مزاج کلی یک بدن به بدن دیگر از این اختلاف مقدار، تبعیت خواهد نمود.
بر این مبنا، مزاج انسان‌ها به نه گروه:سرد، گرم، مرطوب، خشک، گرم و تر، گرم و خشک، سرد و مرطوب، سرد و خشک و معتدل تقسیم می‌شود که اعضاء هر کدام از نه گروه، باز با هم اختلاف در شدت بروز کیفیات و اثر اخلاط دارند. امروزه مزاج بدن را به اعتبار آن خلطی که تمایل به غلبه از حد طبیعی خود دارد، نام گذاری می‌نمایند یعنی دموی برای گرم و مرطوب، صفراوی برای گرم و خشک، بلغمی برای سرد و مرطوب و سوداوی برای سرد و خشک در روانشناسی به ترتیب به آن‌ها تیپ تنفسی، تیپ کبدی، تیپ لنفاوی و تیپ عصبی اطلاق می‌گردد.
رابطه مزاج با دفاع آنتی اکسیدانی بدن
آمادگی هر بدن برای افزایش یکی از این اخلاط، خصوصیات، توانایی‌های منحصر به فرد و یا حتی نقطه ضعف‌هایی بر آن بدن تحمیل نموده و او را در معرض ابتلاء به بیماری‌های خاصی قرار میدهد.
- مثلاً بدن افرادی که دموی هستند دارای متابولسیم (سوخت و ساز) پایه بالا، هضم و جذب قوی و تمایل به ذخیره و انباشت بیشتر مواد نسبت به دفع آن‌ها دارند.
- در یک صفراوی، متابولیسم پایه بالا، هضم و جذب بالا اما تمایل به دفع بیشتر از انباشت است.
- در یک بلغمی، متابولیسم ضعیف تر، هضم و جذب کمتر و تمایل به انباشت بیشتر از دفع است.
- در یک سوداوی متابولیسم پایه بسیار کمتر از مابقی و هضم و جذب هم بسیار پایین‌تر بوده و تمایل به دفع رطوبت و رسوب مواد ارضی (مواد خشک) بالاست. به همین دلیل یک بدن سرد و خشک در صورت عدم رعایت اصلاح مزاج و تدابیر خاص، بیشتر از مزاج‌های دیگر، دچار کمبود مواد مغذی و انرژی شده و مقاومت آن در برابر بیماری‌های صعب العلاج و امراض با طبع سرد، خصوصاً سرد و خشک، پایین خواهد آمد.
ارتباط بین مزاج و سیستم ایمنی بدن
پاسخ‌های ایمنی بدن، نقش مهمی در تعادل بدن دارند که به دو صورت ایمنی سلولی و ایمنی مزاجی (ایمنی هومورال) می‌باشد که تحریک برخی از سلول‌های ایمنی باعث تولید آنتی بادی در بدن و ایجاد واکنش آلرژیک در آن می‌شود؛ در نتیجه در طب بررسی‌های انجام شده:
- افراد گرم مزاج دارای فعالیت سیستم عصبی محیطی بیشتر و فعالیت سمپاتیک (ارادی) فوق کلیوی و کورتیکواستروئید (کورتون یا کورتیکوستروئید یا به اختصار استروئیدها نوعی چربی هستند که در کبد از ماده اولیه کلسترول ساخته شده غده آدرنال یا فوق کلیوی از آن‌ها در ساختن هورمون‌ها استفاده می‌کند) فوق کلیوی و فعالیت سیستم عصبی پاراسمپاتیک (غیرارادی) کمتری نسبت به سردمزاج‌ها هستند و تمایل بدن آن‌ها به تولید آنتی بادی و واکنش آلرژیک بیشتر است.
- همچنین مزاج با افزایش نسبت سردی به گرمی، تمایل به آنتی بادی و واکنش آلرژیک بسیار زیاد می‌شود که در تمایل به مزاج شدیداً گرم این بیشتر می‌شود.
- در کل می‌توان گفت افراد گرم مزاج کبد و سلول‌های ایمنی فعال‌تری نسبت به سردمزاجان دارند.
تأثیر حالات روانی مزاج‌ها بر سیستم ایمنی بدن
بهبود احوال روانی انسان، می‌تواند دفاع تخصصی سلول‌های ایمنی را افزایش دهد و روند بسیازی از بیماری‌های مزمن را تحت تأثیر قرار دهد. با شناخت مزاج و کیفیت حالات روانی هر فرد می‌توان تأثیر این حالات را بر وی پیش بینی و ارزیابی کرد و زمینه بهبود و کنترل عواطف و حالات روحی و روانی او را فراهم نمود؛ مثلاً:
- شخصی که مزاجش سرد و خشک است، غم و اندوه و ماتم، اثرات سوئی بر وی دارد و حتی می‌تواند او را تا سر حد بیماری ببرد؛ و اگر سوء مزاج سوداوی داشته باشد، علائم او را تشدید می‌کند.
- یا مثلاً شخصی که مزاج گرم و خشک دارد یا مبتلاء به سوء مزاج صفراوی است باید سعی کند، کمتر در شرایطی قرار بگیرد که موجب هیجان و یا خشم او شود.
نتیجه گیری پایانی…
با توجه به عوامل موثر بر افزایش کمیت و کیفیت دفاع آنتی اکسیدانی بدن و اثر آنتی اکسیدان‌ها در مقابله با بیماری‌ها و اختلاف ذاتی ظرفیت دفاع آنتی اکسیدانی بدن‌ها با یکدیگر، در مورد مزاج‌های ذاتی افراد می‌توان گفت:
- بدن‌های با طبع سرد، یعنی سرد ساده، سرد و خشک و سرد و تر؛ خصوصاً سرد و خشک‌ها نیاز به ممارست بیشتری برای اصلاح کمیت و کیفیت آنتی اکسیدان‌های خود داشته و در شرایط انواع استرس، دفع آنتی اکسیدانی بیشتری خواهند داشت و این موضوع در کنار این امر اهمیت خواهد داشت که این بدن‌ها، ظرفیت آنتی اکسیدانی پایینی هم دارند.
- افرادی که مزاج گرم دارند متابولیسم بالاتری دارند؛ فشارخون و تیروئید آن‌ها در محدوده طبیعی پرکار‌تر بوده و کمی فعالیت سیستم سمپاتیکی آن‌ها بیشتر است.
- در مقابل، افراد سردمزاج درونگرا بوده، متابولیسم بدنی پایین تری دارند و به سرما حساس هستند.
- اگر افراد گرم‌مزاج در مصرف گرمی‌جات زیاده روی کنند، خواب کافی نداشته و یا استرس زیاد داشته باشد، دچار ضعف در سیستم ایمنی بدن می‌شوند و علایم ناشی از افزایش حرارت در آن‌ها به وجود می‌آید.
- افراد سردمزاج نیز با افراط در مصرف مواد غذایی دارای طبع سرد، دچار ضعف در سیستم ایمنی بدن می‌شوند.
- خداوند خلقت هر فردی را براساس وضعیتی که نیاز دارد، انجام داده است، بنابراین هر مزاجی اگر در حالت تعادل خود باشد (یبوست و مشکلات گوارشی نداشته باشد، ورزش کند، خواب درستی داشته باشد، رژیم غذایی مبتنی بر مزاج داشته باشد، سوخت و ساز بدنش به اندازه باشد و ..) کمتر دچار عارضه می‌شود و در صورت بیماری سریع فارغ می‌شود.
- پس تعدیل مزاج و رعایت توصیه‌های مزاجی باعث تقویت سیستم ایمنی افراد در هر مزاجی می‌شود.
در مورد مزاج عرضی که در طول زندگی و به علت سبک زندگی بر مزاج ذاتی تأثیر می‌گذارد هم می‌توان افزود که غلبه سردی، خصوصاً سردی و خشکی (خلط سودا) بر مزاج‌های نه گانه در کل می‌تواند در تخریب دفاع آنتی اکسیدانی بدن موثر باشد.
