کم خونی یکی از بیماری‌های شایع و گسترده‌ی جهان است که انواع و علل مختلف و تا حدی درمان‌های متفاوتی دارد. در این راستا در منابع طب سنتی ایرانی، مواد طبیعی زیادی به علت سازگاری با بدن و فقدان عوارض جانبی شدید برای پیشگیری و درمان کم خونی مطرح شده است که در این پست به آن‌ها اشاره ای خواهیم داشت.
چه وضعیتی را کم خونی می‌نامند؟
در طب قدیم اصطلاحی تحت عنوان کم خونی وجود نداشته و معادل این بیماری در طب سنتی، قلت دم مطرح شده است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت، بنابراین منظور از اصطلاح کمخونی امروزی وضعیتی است که در آن تعداد یا اندازه گلبول‌های قرمز و یا مقدار هموگلوبین موجود در خون کاهش یافته؛ تبادل اکسیژن و دی‌اکسیدکربن بین خون و سلول‌ها دچار اختلال می‌شود. از مهمترین مواد مغذی جهت خونسازی که کمبود آن‌ها موجب بروز کمخونی می‌شود می‌توان به آهن، ویتامین ب ۱۲ و اسیدفولیک اشاره کرد. از بین آن‌ها کمخونی ناشی از فقر آهن از شایعترین کم‌خونی‌هاست.
نشانه‌های کم خونی در بدن چیست؟
کم‌خونی‌های خفیف، در مراحل اولیه علامتی ندارند ولی به تدریج عوارض مربوطه ظاهر می‌شود. اولین و مهمترین عارضه کم خونی، خستگی است. فعالیت حیاتی افرادی که هموگلوبین خون آن‌ها پایین است، کاهش یافته؛ زود خسته می‌شوند. ضعف و رنگ پریدگی، التهاب و سوزش زبان، زخم کناره دهان و شکنندگی ناخن‌ها و همچنین سردرد و سرگیجه از عوارض بعدی کم خونی است.
تمایل غیر طبیعی به خوردن مواد غیرغذایی مانند خوردن یخ، نشاسته خام یا برنج خام نیز از نشانه‌های کم خونی فقر آهن است. این مشکل درکودکان بیشتر دیده می‌شود. کودکانی که به خوردن خاک تمایل پیدا می‌کنند؛ به طور غیر مستقیم از کم خونی خود خبر می‌دهند. کودکان کم خون، اشتهای خود را به غذا از دست می‌دهند و مقاومتشان در برابر عوامل عفونی کاهش می‌یابد.
علائم و عوارض کم خونی
به طور خلاصه، علایم و عوارض کم خونی عبارتند از:
- رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم‌ها؛
- ضعف بنیه و خستگی زودرس؛
- سرگیجه، به خصوص به هنگام بلند شدن از زمین؛
- بی حوصلگی، افسردگی و سایر اختلالات خلقی؛
- سردرد؛
- خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها؛
- حالت تهوع؛
- کاهش (و گاهی افزایش)خونریزی قاعدگی؛
- کاهش حافظه، توان یادگیری و نهایتا افت تحصیلی؛
- تیرگی دور چشم؛
- دست و پاهای سرد
- بعضی یبوست های مقاوم به درمان؛
- برخی جوش های مقاوم به درمان؛
- ریزش مو و گود شدن روی ناخن (یا ناخن قاشقی که در کم خونی های شدید دیده می شود).
توجه توجه: البته ذکر علائم فوق به این معنا نیست که هر کس کم خونی دارد تمام علائم فوق را نشان می دهد و همچنین به این معنا هم نیست که اگر فردی بعضی علائم فوق را داشت؛ حتماً کم خون است.
چرا دچار کم خونی می‌شویم؟
در طب نوین و طب سنتی به کم خونی به دو روش متفاوت نگاه می‌شود بطوریکه در طب نوین، شمارش تعداد گلبول‌های قرمز در آزمایش‌ها ملاکی برای تشخیص کمخونی محسوب شده اما در طب سنتی علاوه بر کمیت تعداد گلبول‌های قرمز به کیفیت این گلبول‌ها نیز توجه ویژه می‌شود.
علت کم خونی از منظر طب نوین
کم خونی در طب نوین، به دلایل زیر ایجاد می‌شود:
- بدن به اندازه کافی گلبول قرمز تولید نمی‌کند.
- گلبول های قرمز در بدن نابود می‌شوند.
- بدن به واسطه قاعدگی، جراحت و یا علل دیگر خونریزی، خون از دست می‌دهد.
- بروز مشکلات گوارشی که مانع از جذب مواد خونساز در بدن می‌شود.
علت کم خونی از منظر طب سنتی
در طب سنتی یک کمبود خون داریم یعنی کمیت خون تغییر کرده و مقدارش فرق کرده و یکی هم کیفیت خون تغییر کرده است.
در طب سنتی ما چهار خلط داریم: دم، صفرا، بلغم و سودا که وجود هر چهار خلط به میزان متعادل در بدن لازم است و زمانی کمخونی بروز می‌کند که خلط دم که در واقع پیش‌ساز آن بلغم است این قابلیت را پیدا نکند که به دم تبدیل شود. بلغم خلطی است که از لحاظ ماهیتی «سرد و تر » بوده اما دم «گرم» است و در واقع زمانی که سردی به گرمی غالب شود و بدن نتواند سردی را به گرمی تبدیل کند فرد به کمخونی مبتلا می‌شود و نشان می‌دهد که فرد یا نتوانسته مواد خونساز را جذب کند یا به اندازه کافی موادخونساز دریافت نکرده است.
اگر بخواهیم رویکردی کاملا ساده و درعین حال، عملی نسبت به کم خونی داشته باشیم؛ کم خونی عبارت است از کاهش تولید یا افزایش تحلیل خلط دم صالح در بدن. کسی که با اصول طب سنتی آشنایی داشته باشد؛ به راحتی می‌تواند با اتّکا به همین تعریف ساده، علل ، علایم، عوارض و راه های درمان کم خونی را توضیح دهد. البتّه در نگاهی دقیق تر، کاهش تولید یا افزایش تحلیل هر یک از اخلاط چهارگانه، می تواند انواعی از اختلالات خونی را به وجود آورد، به عنوان مثال:
- ممکن است صفرا با خون آغشته شده صفرای زیاد می‌شود و ممکن است بلغم یا سودا بیش از اندازه وارد خون شده باشد که کیفیت خون را تغییر داده است و خون را از حالت طبیعی خارج کرده باشد.
- کیفیت و تعداد گلبول‌های قرمز، هماتوکریت و هموگلوبین از جمله نکات مشخص کننده میزان کمخونی در طب سنتی است.
- در مواقعی مشاهده می‌شود که فرد مراجعه کننده به پزشک طب سنتی، از علایمی مثل اختلالات خواب، جوش‌های صورت و زرد بودن رنگ پوست برخوردار است اما تعداد گلبول‌های خون وی در حد معمول بوده در این حالت کیفیت خون وی مطلوب نیست.
- برای درمان این نوع اختلال سعی می‌شود در کنار تجویز آهن برای افراد، مراکز تولید خون بدن نیز گرم شوند.
چه عواملی باعث کم خونی شده یا بر شدت آن می‌افزاید؟
متاسفانه این عوامل در زندگی روزمره بسیار فراوانند و تنها به برخی از شایعترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:
۱_ آلودگی آب و هوا
و به خصوص سرب موجود در هوای آلوده شهرها که منجرّ به نوعی کم خونی مزمن و مقاوم به درمان، کاهش سطح بهره هوشی، خستگی مزمن و … می‌شود.همچنین سرب از طریق برخی ظروف غذاخوری (از جمله ظروف استیل و ظروف مسی سفید شده با سرب) و یا حتی سرب موجود در رنگ دیوار منازل هم می‌تواند وارد بدن شود.
۲_ پایین بودن کیفیت واقعی تغذیه عامّه مردم
این مساله تابعیت چندانی از مسائل اقتصادی ندارد و حتی اغلب، در بین طبقات مرفّه یا ساکنین شهرهای بزرگ می‌تواند شدیدتر باشدکه شاید شایعترین و مشکل سازترین مورد، گسترش فرهنگ استفاده از غذاهای غیرخانگی و به ویژه فست فودهاست.
3_ مشکلات مربوط به قاعدگی در بانوان (خونریزی زیاد، فاصله کم بین قاعدگی ها و ….)
4_ مصرف چای و قهوه به ویژه بلافاصله پس از غذا
5_ انگل های گوارشی(به خصوص در کودکان)
6_اشکال در جذب آهن از روده
مانند پولیپ روده، اسهال‌های مزمن، جراحی‌های انجام شده در روده، مصرف زیاد داروهای ضد اسید (مثل رانیتیدین، سایمتیدین، فاموتیدین، امپرازول، شربت های آنتی اسید و … چرا که اسید معده از عوامل موثر در جذب آهن می باشد.) و ….
7_یبوست به معنای عامّ آن.
8- خونریزی های ضعیف و دنباله دار گوارشی ( مثلا در زخم معده، سرطان روده، همورویید (بواسیر)، شقاق مقعد و ….)
9_مصرف داروهایی مثل کلستیرامین، پانکراتین و تتراسایکلین.
10 _ عفونت های مزمن و درمان نشده
انواع کم خونی
- کم خونی فقر آهن
- کم خونی‌های ناشی از کمبود ویتامین
- تالاسمی
- کم خونی ناشی از بیماری‌های مزمن
- آنمی آپلاستیک
- کم خونی سلول های داسی شکل
- کم خونی همولیتیک
آیا تجویز گیاهان دارویی برای رفع کم خونی همه افراد موثر است؟
در فضای مجازی تبلیغاتی در زمینه درمان کمخونی به چشم می‌خورد که این موضوع باعث شده برخی افراد جایگاه طب سنتی و گیاه درمانی را اشتباه بگیرند.
- در گیاه درمانی به هر یک از گیاهان خاصیتی درمانی نسبت داده می‌شود، این موضوع تا حدودی صحیح است اما نمی‌توان بدون در نظر گرفتن مزاج افراد تاثیر این گیاهان را مشاهده کرد.
- انسان‌ها دارای مزاج‌های متفاوت هستند و نمی‌توان درمان و روش مشخص و ثابتی را در خصوص کمخونی به همه افراد تعمیم داد.
موثرترین راهکار‌های خوراکی طب سنتی برای پیشگیری یا درمان کمخونی
عموماً در طب نوین برای رفع کم خونی غالباً مکمل‌های آهن تجویز می‌شود که علائم گوارشی و آسیب های شکمی برای این مکمل ها وجود دارد و تقریباً یک چهارم افراد مبتلا به آنمی که از مکمل‌های آهن استفاده می‌کنند، این عوارض جانبی دستگاه گوارش، مانند نارسایی معده، یبوست را تجربه می‌کنند.
- اما با استفاده از تغییر رژیم غذایی و مصرف خوراکی های خون ساز و متناسب با نوع مزاج، تا حد زیادی از شدت یافتن کم خونی پیشگیری کرد.
- برای اصلاح یا پیشگیری برخی از بیماری‌ها 6 عامل اصلی تنفس، تغذیه، امراض نفسانی، واکنش‌های روانی و فعالیت‌های فیزیکی باید تصحیح شوند که با تصحیح این موارد می‌توان به درمان بیماری پرداخت.
1) خوراکی ها و مواد غذایی خونساز
در طب سنتی، غذاهای خونساز از تنوع بسیار بالایی برخوردارند؛ هر غذای با طبع گرم و تری می‌تواند بالقوه خونساز باشد، چنین غذاهایی روی شخصیت افراد، رفتارها و حتی پندارهای افراد تأثیرگذارند:
- انواع گوشت‌ها خصوصاً گوشت گوسفند و بره جوان و گوشت بلدرچین که خوب پخته شده باشد (خوردن راسته گوسفند به همراه پیاز و زردچوبه زمانی که کاملا پخته شده است به رفع کمخونی کمک می‌کند).
- زرده تخم مرغ عسلی: منبع غنی از آهن است و در کودکان و افراد مسنی که مبتلا به کمخونی ناشی از فقز آهن هستند بسیار توصیه می‌شود.
- مویز، برگه زردآلو یا انجیرخشک میل کنید: ۱۰ تا ۱۲ عدد مویز را به مدت یک شب در آب بخیسانید. روز بعد پیش از صبحانه مویزها را میل کنید. این درمان را به مدت چندهفته ادامه دهید.
- از چهار مغز به جای تنقلات بهره ببرید ( یا به شکل معجون یا قاووت کرمانی، یا بعد از غذا 5 فندق را کامل بجوید).
- فالوده سیب بخورید (هر روزیک عدد سیب را ( که بهتر است سیب سرخ یا سیب گلاب باشد ) رنده کرده، دو قاشق غذاخوری گلاب، دو قاشق غذاخوری عرق بیدمشک و کمی عسل به آن افزوده میل نمایید. این خوراک گوارا و خونساز، تاثیر به سزایی در آرامش اعصاب نیز دارد)
- از شیره انگور استفاده کنید (یک تا دو قاشق غذاخوری به صورت شربت همراه با مقدار خیلی کمی زعفران).
- عسلاب بنوشید (میزان مصرف عسل روزانه بیش از دو قاشق غذاخوری نشود)
نکته مهم در مورد سه شیره یا چهار شیره : استفاده از مخلوط سه شیره خرما، انگور و توت برای درمان یا پیشگیری از کم خونی در همه مزاج‌ها توصیه نمی‌شود، چرا که شیره خرما در بسیاری از افراد و در افراد خشک مزاج و یا در هوای خشک مانند شهرهای بزرگی چون تهران که با آلودگی هم همراه هستند، می‌تواند ایجاد عارضه کند.
2) غذاهای خون ساز
از جمله غذاهایی که در برای انواع کم خونی و قلت دم مفید است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نخوداب
- مصرف روزانه عصاره گوشت یا ماء اللحم
- شیربرنج همراه شیره انگور
- شله زرد به عنوان برخی از وعده‌های صبحانه
- کباب چنجه گوسفندی، هفته‌ای دو تا سه بار در صورت امکان
- مصرف روزانه حلوا بادام (10 عدد بادام خیس خورده و پوست کنده را پودر کنید همراه دو عدد خرمای متوسط و بدون پوست روی حرارت قرار دهید و با کمی کره تف داده و به آن 1 قاشق چایخوری دارچین اضافه کنید، اگر از گرمی زیاد این حلوا می‌ترسید، کمی آبلیمو به آن اضافه کنید.
- از مصرف جوانه حبوبات و غلات خصوصاً جوانه گندم (برای کم خونی ناشی از کمبود ویتامین B) و جوانه ماش (برای کم خونی ناشی از فقر آهن) غافل نشوید.
- هوای سالم و پاک استشمام کنید: در طب ایرانی به غذاهای خون ساز، غذاهای دم ساز نیز گفته می‌شود؛ از جمله غذاهای دم ساز می‌توان «هوا» را نام برد؛ هر چه هوا از لطافت و پاکی بیشتری برخوردار باشد و به عبارتی اکسیژن بیشتری داشته باشد، خون لطیف‌تری تولید می‌کند و هوای آلوده (حاوی آلاینده‌ها) خون آلوده و ناپاک ایجاد می‌کند.
3) گیاهان و میوهای خون ساز
از جمله گیاهان و میوه هایی که خاصیت خون سازی دارد می‌توان به یونجه، گزنه، اسفناج، کاهو، کلم بروکلی، جعفری، شبدر، عناب، لبو، شاتوت، زرشک، آلبالو، انار و سیب و هویج اشاره کرد. البتّه قبل از آن باید مطمین شوید که این خواراکی ها با طبع شما سازگارند.
4) تدابیر کمکی
در کنار موارد بالا و رعایت سبک درست زندگی و تغذیه سالم، موارد زیر نیز در بهبود کم خونی موثر است:
- از پوشیدن لباس قرمز غافل نشوید، تاثیر این امر در افزایش خونسازی در بدن ثابت شده است.
- بادکش( حجامت گرم و خشک) روی استخوانهای پهن بدن یک روش بسیار خوب در تحریک سلولهای مغز استخوان به خونسازی است. برای این کار، یک روز جلوی بدن(قسمت جلوی ران و روی استخوان جناغ سینه) و روز دیگر، قسمت عقب بدن(قسمت پشت ران، قسمت پشت ساق، روی کتف ها و به طور عرضی روی قسمت بالایی باسن) را بادکش کنید (زیرنظر پزشک باشد بهتر است).
پرهیزات افراد مبتلا به کمخونی
مبتلایان به کم خونی باید از مصرف غذاهای زیر پرهیز کنند:
- غذاهای فست فودی و ساندویچی بی‌کیفیت، غذاهای کنسرو شده و مانده
- مصرف نان و موادغذایی حاوی جوش شیرین
- به افراد مبتلا به کمخونی ناشی از فقر آهن توصیه می‌شود که منابع غذایی حاوی آهن را با لبنیات مصرف نکنند مثلاً کباب را با ماست یا دوغ نخورند.
- مواد غذایی دارای کلسیم را به هیچ عنوان به همراه مواد غذایی سرشار از آهن را، در یک بازه زمانی به صورت همزمان مصرف نکنید.
- افراد مبتلا به کم خونی باید از مصرف ترشیجات بپرهیزند.
شما برای بهبود و درمان کم خونی خودتون از چه روشی کمک گرفتید؟
مهدی
با سلام
رحمت خدا بر پدرها و مادرهاتون
مطالب خیلی خوب بود
من راجع به کم خونی اطلاعات میخاستم
در پناه خدا باشید و زیر سایه اهل بیت علیهم السلام