ناباروری در مردان و زنان یکی از معضلات رایج این روزهای خانواده ها و جوامع می باشد، به همین دلیل تحقیقات وسیعی در زمینه پیدا کردن علل و درمان این مشکل صورت گرفته است. در سایت طبایع، علل ناباروری و نازایی زنان را در مطلبی با همین عنوان آوردیم. در این قسمت به بیان علل ناباروری در مردان از منظر طب سنتی خواهیم پرداخت.
آناتومی اعضای تناسلی از دیدگاه طب سنتی
دستگاه تناسلی مردان از بیضه ها، مجاری منی و آلت تناسلی تشکیل شده است.
- بیضه: مایع منی در آن تولید می شود و اطراف آن ،وریدها و شریان های بسیاری وجود دارد و غشایی صفاقی روی آن را پوشانده است. ساختمان آن به دو طبقه بیرونی و درونی تقسیم می شود که بر روی طبقه خارجی یک لایه پوست نازک کشیده شده است و طبقه درونی، ساختمان غشائی- عضلانی دارد.
- مجاری: دو مجرا از بیضه ها خارج می شود که منی را به آلت تناسلی می رساند.
- آلت تناسلی: رباطی توخالی است و در دو طرف توسط عضلاتی پوشانده شده است که موجب قوام آن می شود و اعصاب، وریدها و شرایین بسیاری دارد. پوست نازکی که آن را پوشانده در قسمت سر به دلیل تجمع اعصاب در آن، حس بیشتری دارد. سوراخ انتهایی آن احلیل نام دارد. در ابتدای آلت، سه مجرا قرار دارد که در تنه به یک مجرا منتهی می شود: مجرای ادرار که ادرار را از مثانه خارج می کند، مجرای منی که به بیضه متصل است و مایع منی را خارج می کند و مجرای وذی که با تولید ماده لزجی لغزندگی مجرا را تأمین می نماید.
منی از دیدگاه طب سنتی
مایع منی از دیدگاه طب سنتی محصول هضم چهارم از هضم های چهارگانه است؛ بنابراین غذای دریافتی فرد نقش بسیار مؤثری بر منی دارد. غذاهایی که برای تولید منی، مفید است باید دارای این خصوصیات باشند:
اول غذائیت زیاد و دوم طبیعت گرمی داشته باشند؛ البته این گرمی باید در حد اعتدال باشد؛ زیرا گرمی بسیار باعث ایجاد خشکی می شود و تولید منی نیازمند رطوبت معتدل است.
غذا پس از ورود به معده و انجام هضم اول به کبد می رود و هضم دوم بر آن صورت می گیرد. خون حاصل از این دو هضم برای هضم سوم به عروق می رود و هر عضوی آنچه را احتیاج دارد برمی دارد. خون به اعضا می رسد تا هضم چهارم بافتی در اعضا صورت پذیرد.
منی هم در همین مرحله هضم از خون تولید می شود؛ بنابراین منی را نتیجه هضم چهارم می دانند؛ پس برای تولید منی سالم لازم است که مراحل هضم چهارگانه به خوبی صورت پذیرد.
علل ناباروری مردان از دیدگاه طب سنتی
- اشکال در مایع منی (کم بودن، اختلال در کیفیت و اختلال در حرکت آن).
- اشکال در اعضای تولیدکننده منی (بیضه ها ،لوله های منی بر) و آلت تناسلی.
- ترک نزدیکی به مدت طولانی.
- مواد مخدر.
- اختلالات روحی و روانی (اعراض نفسانی).
اشکال در مایع منی
عوامل زیر می تواند در ایجاد منی غیرطبیعی مؤثر باشد:
الف) ضعف عمومی بدن
علائم ضعف و لاغری بدن ، زردی رنگ چهره و ضعف در عملکرد برخی اندام‌ها در این بیماران مشاهده می‌شود. تدابیر مناسب این گروه: استفاده از گوشت بره، جوجه مرغ، کبک، عصاره گوشت، نخودآب با پیاز فراوان ،مربای شقاقل، مربای زنجبیل، نارگیل، حریره بادام ،تخم مرغ و شیربرنج است.
ب) ضعف اعضای رئیسه
اعضایی که برای حفظ حیات شخص و نسل او ضروری هستند. این اعضا شامل مغز ،قلب، کبد و بیضه ها (در زنان تخمدان ها) می باشند. قوت این اعضا جهت تولید منی مناسب ضروری است.
1) ضعف در عملکرد مغز
از آنجایی که مغز به عنوان اصلی ترین عضو بدن، سایر اعضا را کنترل می کند، پس هرگونه اختلال در کار آن می تواند در عملکرد بقیه اعضا – از جمله تولید منی- اختلال ایجاد کند.
شکایت این بیماران: سختی و کندی در انجام فعالیت های بدنی، کاهش میل به جماع و عدم لذت طی آن و شلی آلت تناسلی است.
توصیه های کلی جهت حفظ سلامت مغز: پرهیز از در معرض بوهای بد قرار گرفتن ،پرهیز از مشغولیات ذهنی زیاد ،پرهیز از افراط در خواب و بیداری، پرهیز از افراط در جماع، پرهیز از پرخوری و مصرف خوراکی های بسیار ترش.
غذاهای تقویت کننده مغز شامل: بادام پوست گرفته با نبات، پختن گوشت پرندگان با نخود و زعفران و دارچین و میخک، کباب، عصاره گوشت، بادرنجبویه ،فرنجشمک، بابونه ،ریحان، اسطوخدوس، انجیر، سیب، به، گلاب، انگور، مویز، پسته فندق، ماش، تخم مرغ و در صورت نیاز، درمان انواع سوءمزاج مغز است.
2) ضعف در عملکرد قلب
قلب خون کافی را که حاوی مواد ضروری حیات است به اعضاء می رساند. ضعف قلب با علائمی مانند تمایل نداشتن به جماع، تنگی نفس حین جماع و کمی نشاط بعد از آن، اختلال نعوظ، انزال بدون نعوظ، ضعف در نبض و کاهش حرارت بدن همراه است.
توصیه های کلی جهت حفظ سلامت قلب: دوری از غم و اندوه، شرکت در مجالس شادمانی ،استفاده از اغذیه لطیف، استفاده از عطرهای خوش بو چون عطر مقوی قلب است.
تدابیر مناسب این گروه: تقویت قلب با سیب، به، آب سیب و به، انار شیرین، انگور، گلاب، بیدمشک، عرق بهارنارنج، شربت سکنجبین و زعفران، تخم پرندگان و در مزاج‌های گرم، آب زرشک و آلو است. در صورت غلبه سوء مزاج، درمان سوء مزاج ضروری است.
3) ضعف در عملکرد کبد
همانطور که از دیدگاه طب جدید، کبد محل متابولیسم بسیاری از مواد است، در طب سنتی نیز محل تولید خون (اخلاط چهارگانه: صفرا، سودا، بلغم و خون) است؛ بر این اساس اختلال در کار کبد می تواند منجر به ایجاد انواع بیماری ها در بدن شده و در اعضای مختلف اختلال ایجاد کند.
علائم: در برخی موارد، پف آلودگی صورت، تورم پلک ،سنگینی و احساس درد در محل کبد، پس از خوردن غذا به صورت درد پهلوی راست مشاهده می شود. ممکن است این بیماران از علائم سوء هضم شکایت داشته باشند.
توصیه های کلی جهت حفظ سلامت کبد: استفاده از شیرینی های طبیعی و ملایم بعد از غذا ،پرهیز از غذا خوردن قبل از این که غذای قبلی از معده خارج شده باشد، پرهیز از افراط در مصرف غذاهای بسیار سرد و غذاهای بسیار گرم ،پرهیز از نوشیدن آب سرد در این موارد؛ آب در ناشتا، آب بعد از حمام ،آب بعد از نزدیکی، آب بعد از ورزش، پرهیز از نوشیدن آب در میان خواب، پرهیز از تحمل تشنگی بسیار ،پرهیز از خوردن غذاهایی که به افراط شیرین هستند، پرهیز از خوردن غذاهای لزج و پرهیز از مصرف غذاهای غلیظ.
غذاهای مقوی کبد: سکنجبین، ماءالشعیر، پسته، بادام ،مویز، فندق، کاسنی، آب سیب و آب انار، ترشی کبر ،گوشت های سریع الهضم مانند گوشت پرندگان و گوشت گوسفند است. در صورت مشاهده علائم سوء مزاج گرم در کبد، می توان از خرفه، آمله، کاسنی، تمر هندی ،لیموترش، آلو، خیار، کدو، به، سیب، انار و گلابی استفاده نمود و در صورت علائم سردی، مویز، میخک، دارچین ،زعفران، بادرنجبویه و نعناع مفید است.
4) بیضه ها
غلبه سوء مزاج بر دستگاه تناسلی می تواند کیفیت و مقدار مایع منی را تحت تأثیر قرار دهد.
غلبه سوء مزاج خشک بر دستگاه تناسلی: مایع منی در این افراد بسیار غلیظ و فشرده است و به سختی خارج می شود. این افراد معمولاً علائم غلبه سوء مزاج خشک را در کل بدن دارند.
تدابیر مناسب این گروه: استفاده از انواع سوپ ها، شیر ،فرنی، شیر به همراه ترنجبین، ماهی، آبگوشت، لبنیات ،میوه ها و انواع حلیم. روغن مالی با روغن بنفشه نیز دراین بیماران مفید است.
غلبه سوء مزاج سرد بر دستگاه تناسلی: منی در این بیماران غلیظ است و معمولاً خروج سختی دارد. بیمار با مصرف غذاهای گرم و ورزش معتدل بهبود پیدا می کند. حرکت مایع منی در این نوع سوء مزاج به دلیل کمبود حرارت، با مشکل مواجه می شود و رنگ ادرار به سفیدی متمایل است.
تدابیر مناسب این گروه شامل: غذاهایی با طبیعت گرم نظیر پسته، خولنجان، بادام، دارچین، زعفران، فندق ،تخم هویج، تخم شاهی، تخم گزنه، مربای زنجبیل ،آبگوشت با ادویه های گرم، نخود پخته، گوشت گنجشک، شلغم، نارگیل، چلغوزه و مربای هویج است.
این افراد باید از مصرف دوغ ترش و ماست پرهیز کنند. روغن مالی بیضه ها با روغن های گرم مانند، میخک و سیر مفید است. ورزش برای این بیماران بسیار مناسب است.
غلبه سوء مزاج گرم بر دستگاه تناسلی: پوست بدن این بیماران گرم، رنگ ادرار زرد پررنگ و رنگ منی نیز به زردی متمایل است. میل به آب خنک، سرعت انزال ،بزرگی بیضه ها، برآمدگی عروق بیضه و احساس سوزش هنگام خروج منی از دیگر علائم این بیماران است. اگر حرارت زیاد باشد، مایع منی غلیظ است، ولی اگر حرارت به حد افراط نرسیده باشد، رقیق است. این افراد تمایل به استفاده از غذاها و نوشیدنی هایی با طبیعت سرد دارند.
تدابیر مناسب این گروه: مصرف سکنجبین، شربت لیمو ،دوغ شیرین، انار و رب آن، شیر، خیار، خرفه، زرشک ،آلو، برنج، آش غوره، اسفناج، روغن مالی با روغن بنفشه و پرهیز از مصرف غذاهایی با طبیعت گرم است.
غلبه سوء مزاج تر بر دستگاه تناسلی: علائم این بیماران شامل: رقیق بودن مایع منی و کثرت حجم آن، شل بودن آلت تناسلی، سفیدی رنگ ادرار و مایع منی است )6، 16، 11(.
تدابیر مناسب این گروه: غذاهای با طبیعت گرم و خشک، گوشت گنجشک، کباب، کبک، دارچین ،میخک، هل، جوزبوا، آویشن، شوید، موز، گردو ،تخم مرغ، مربای شقاقل، مربای زنجبیل، میگو، گوشت کبوتر، تره، ترب، شاهی، کنگر، سیر، زیره، روغن مالی با روغن های با طبیعت گرم و پرهیز از مصرف غذاهای رطوبت بخش مانند ماءالشعیر، کدو، خیار، ماست و دوغ است.
گاهی اختلال در مایع منی ناشی از ضعف در اعضایی نظیر معده و کلیه هاست.
ج) ضعف در عملکرد معده
معده عضوی است که سلامتی و بیماری آن بر سلامتی و بیماری سایر اعضای بدن تأثیرگذار است؛ زیرا هضم غذا در آنجا آغاز شده ،ماحصل هضم معدی تحویل کبد می شود تا اخلاط مورد نیاز بدن را تولید کند. اگر به هر دلیلی غذا در معده ،خوب هضم نشود، محصول خوبی تحویل کبد نشده، در نتیجه اخلاط مناسبی تولید نمی شود.
اصول کلی حفظ سلامت معده شامل: پرهیز از گرسنگی مفرط و پرخوری بسیار، درهم خوری، غذا خوردن قبل از اینکه غذای قبلی از معده خارج شود، نوشیدن زیاد آب گرم یا آب بسیار سرد، مصرف نوشیدنی همراه غذا ،مصرف غذاهای غلیظ و دیرهضم، خوب نجویدن غذا و سریع غذا خوردن است.
ضعف معده علائمی مانند ضعف هضم، آروغ، نفخ شکم ، سنگینی معده بعد از خوردن غذا و یبوست یا اسهال (اختلال در دفع) دارد.
تقویت کننده های معده های سرد: زنجبیل و مربای آن ،ترشی کبر، مربای به، سیب، هویج، پسته، بادام، مویز نعناع، پونه، هل، زعفران، دارچین، زیره و میخک است.
تقویت کننده های معده های گرم: انار و رب آن، زرشک ،سماق، آمله، آب لیمو، شربت غوره، رب به و رب سیب است.
د) ضعف در عملکرد کلیه
شکایت این بیماران از ناتوانی در نزدیکی و خروج منی بدون شهوت است.
تدابیر مناسب این گروه: شیر گوسفند و شتر، مویز ،مربای هویج، آب سیب و به، گلابی، انار و رب آن، گوشت کبک و تخم مرغ عسلی است.
اختلال ساختاری اعضای منی ساز و آلت تناسلی
1) هرگونه عیب و نقصی در بیضه ها، مجاری منی بر و عروق؛ بیضه نزول نکرده و سابقه ضربه های شدید به دستگاه تناسلی، ساخت منی را تحت تأثیر قرار می دهد.
2) وجود ورم گرم، بلغمی و سوداوی در بیضه ها که با توجه به عامل به وجود آورنده ورم، درمان باید انجام شود.
3) دوالی بیضه (واریکوسل): استفاده از داروهای ملین و محلل و روغن مالی با روغن های محلل می تواند مؤثر باشد.
4) وجود اشکال در شکل ظاهری آلت تناسلی: این اختلال باعث می شود هنگام انزال، مایع منی به دهانه رحم ریخته نشود.
5) ضعف آلت تناسلی: نعوظ به واسطه طویل و ضخیم شدن عروق آلت تناسلی و بافت های پیرامون آن به دلیل ورود خون به درون آلت صورت می گیرد؛ در این فرآیند علاوه بر خون، وجود ریح منعظه نیز ضروری است؛ پس غذاهایی در تقویت نعوظ مؤثر هستند که تولید کننده ریاح منعظه باشند.
غلبه سوء مزاج سرد و سوء مزاج خشک مانع تولید ریح می شود و سوء مزاج گرم موجب تحلیل ریح می‌شود؛ بنابراین شلی آلت می تواند ناشی از سوء مزاج آلت تناسلی باشد. ضعف بدنی، ترک جماع به مدت طولانی ،ضعف قلب و مغز از دیگر علل اختلال نعوظ هستند.
ضعف اعصاب آلت تناسلی به دلیل غلبه سوء مزاج بلغمی نیز اختلال نعوظ را به همراه دارد.
علائم: آلت در این بیماران نعوظ نمی‌یابد و انزال بدون نعوظ در آن ها مشاهده می شود؛ معمولاً شرح‌حالی از کاهش میل جنسی را نمی دهند، ولی از سرعت انزال شکایت می کنند.
تدابیر مناسب این گروه: این بیماران در صورت ضعف کلی باید از غذاهای مقوی مانند کباب، حلیم، آبگوشت همراه نخود، تخم مرغ، شلغم، شیر، انواع مغزها نظیر مغز بادام، فندق، پسته و نارگیل استفاده کنند.. اگر علائم سوء مزاج سرد در عضو مشاهده شود ،ادویه های گرم نظیر پیاز، تره، شنبلیله، تخم هویج و شاهی توصیه می شود؛ همچنین روغن مالی با روغن های گرم مفید است.
اگر علائم سوء مزاج خشک در عضو مشاهده شود، غذاهای گرم و مرطوب مانند زرده تخم مرغ، شیر گاو به همراه ترنجبین، حریره بادام، شیربرنج، خورشت کدوحلوایی ،مربای هویج و روغن مالی با روغن های مرطوب مانند روغن کاهو و کدو مناسب است. مشاهده علائم سوء مزاج بلغمی، درمان آن را به دنبال دارد.
ترک نزدیکی به مدت طولانی
نداشتن فعالیت جنسی به مدت طولانی، تولید منی را دچار اختلال می کند. شکایت این بیماران ضعف در نعوظ و کم شدن میل جنسی است.
تدابیر مناسب این گروه: استفاده از غذاهایی که میل جنسی را افزایش می دهند؛ مانند شیر، تخم مرغ، گردو، ماهی، میگو ،عسل، پسته، فندق، گوشت جوجه، کبک، پرندگان ،بزغاله، پیاز، روغن‌مالی بیضه‌ها و آلت تناسلی با روغن سوسن و زعفران است.
انزال زودرس
در طب سنتی برای زودانزالی چهار علت عمده برمی شمارند:
1) غلبه سوء مزاج سرد و تر که تدابیر آن قبلاً توضیح داده شد.
2) غلبه سوء مزاج گرم و تر، غذاهای مفید برای این افراد، کاهش مصرف غذاهای گوشتی، استفاده از سبزی ها، نوشیدن سکنجبین، آب انار، شربت نارنج است.
3) حرارت مایع منی، این افراد هنگام خروج منی احساس سوزش می کنند، رنگ مایع در این افراد زرد است و قوام آن رقیق است. استفاده از تخم کاهو، تخم خرفه و آبزرشک در این افراد مفید است.
4) ضعف اعضای رئیسه، تدابیر قبلاً توضیح داده شد.
استفاده از مواد مخدر
هرچند در جامعه استفاده از مخدرات به عنوان یک داروی مؤثر در رفع سرعت انزال شناخته می‌شود ولی پس از مدتی مصرف سردی بر بدن غلبه پیدا می کند. در نتیجه مواد مخدر باعث ایجاد کاهش حرکت در مایع منی و در نتیجه اختلال در حرکت اسپرم می‌شوند. انزال به دشواری صورت گرفته و مایع خارج شده غلیظ است.
تدابیر مناسب این گروه: ترک ماده مخدر، خوردن شربتی از گل قند همراه گلاب و بادرنجبویه هر روز صبح، پخته شیر تازه گاو با نبات ،شیربرنج، مربای هویج، مربای شقاقل، مربای زنجبیل ،زرده تخم مرغ عسلی سفت با دارچین، کباب پرندگان ،انیسون، زعفران، دارچین، نخودآب.
علل روحی روانی
ترس های شدید، افسردگی و اضطراب و غم های ناگهانی در ناباروری مؤثر است. درمان و کنترل علل روحی – روانی می تواند کمک کننده باشد.
مقایسه رویکرد طب رایج با طب سنتی
در هر دو دیدگاه طب سنتی و طب نوین ،علل ناباروری می تواند مربوط به ساختار دستگاه تناسلی (بیضه‌ها ،مجاری و آلت تناسلی) باشد؛ گاهی علت را باید در قبل از بیضه ها جستجو کرد، مانند اختلال در عملکرد مغز ،کبد و کلیه‌ها؛ و در برخی موارد اختلالات مقاربتی می تواند در ناباروری نقش داشته باشد.
همانطور که ذکر شد در طب سنتی برای بررسی علل اختلال منی توجه ویژه ای به تمامی مراحل تولید منی وجود دارد. منی محصول هضم چهارم غذا می باشد، لذا نقش ماده اولیه یعنی غذا در سلامت منی بسیار پررنگ است؛ عاملی که تا حدودی در طب نوین مغفول واقع شده است.
از طرفی سلامت و قوت قلب، مغز، کبد، کلیه ها در تولید منی ضروری است، ولی در طب نوین عمدتاً علل قبل بیضه ای، در مراحل ابتدایی چندان مورد توجه قرار نمی گیرد.
اختلال در عملکرد کبد وقتی به مرحله نارسایی کبد می رسد به عنوان یک عامل ناباروری شناخته می شود، لذا علی رغم تشخیص بیماری هایی مانند کبد چرب و سوء هاضمه در زوج نابارور، درمان ناباروری در این بیماران مانند سایر زوجین صورت می گیرد، حال آنکه در نگاه طب سنتی درمان این اختلالات حتی در مراحل اولیه الزامی است. اصلاح رژیم غذایی و سبک صحیح زندگی اولین مداخله‌ای است که باید برای بیماران نابارور صورت بگیرد.
رعایت اصول حفظ الصحه در ناباروری مردان
حکما توجه زیادی به موضوع حفظ‌الصحه و رعایت اصول سلامتی داشته‌اند و قدم اول درمانی خود را تدابیر حفظ سلامتی قرار داده اند.
- خوردن و آشامیدن: تغذیه یکی از مهم ترین اسباب ضروری است. چگونگی خوردن و آشامیدن به عنوان تأمین ماده اولیه منی، بسیار مهم است. در خصوص تغذیه سه امر قابل توجه است؛ چه مقدار خوردن، چه چیزی خوردن، چگونه خوردن.
- چه مقدار خوردن: چاقی یکی از علل کاهش باروری است لذا رعایت رژیم غذایی مناسب برای بیماران ضروری است. رژیم باید بر اساس شرایط قوت و ضعف بیمار صورت گیرد. توجه به این نکته مهم است که رژیم های افراطی غذا می تواند باعث کم کردن ماده منی و در نتیجه اختلال در باروری شود.
- چه چیزی خوردن: پرهیز از خوردن غذاهایی که هضم سخت دارند، غذاهای آماده و فست فودها در این دسته می گنجند. پرهیز از مصرف ترشیجات بسیار توصیه شده است. مصرف غذاهایی که هضم آسانی دارند و به اصطلاح بعد از خوردن آن ها احساس سنگینی در معده رخ نمی دهد در این افراد توصیه می شود.
- چگونه خوردن: توجه زیادی در خصوص خوردن و آشامیدن در منابع طب سنتی وجود دارد که اهم آن ها بدین قرار است: پرهیز از درهم خواری و روی هم خواری به این معنی که در هر وعده غذایی یک نوع غذا خورده شود و مصرف غذا بعد از تخلیه معده از غذای قبلی صورت گیرد. عدم نوشیدن آب در حالت ناشتا، همراه غذا، نیمه شب، هر زمان که بدن گرم است مثل بعد از ورزش، بعد از جماع، یا در حمام.
- خواب و بیداری: خواب و بیداری جهت حفظ سلامتی و تمدد قوا بسیار مهم است. در خصوص خواب و بیداری نیز چه مقدار خوابیدن و محل خوابیدن مورد توجه قرار گرفته است.
- چه مقدار خوابیدن: پرهیز از خواب زیاد، پرهیز از بیداری زیاد و پرهیز از خواب طولانی در روز توصیه می شود.
- محل خوابیدن: در خصوص محل خوابیدن توجه به دمای و مکان خواب مهم است و پرهیز از خوابیدن در محل های سرد و نمناک توصیه می شود.
- حرکت و سکون: ورزش باعث برانگیختن حرارت غریزیدر بدن می شود از طرفی دیگر در هر مرحله از مراحل هضم بخشی به صورت ماده زائد درمی آید و طبیعت می کوشد آن را از طریق مدفوع، ادرار، عرق و راه های دیگر دفع کند، اما تمامی این مواد از طریق راه های دفعی نظیر ادرار و مدفوع و عرق دفع نمی شوند، مقدار کمی از این مواد زائد در بدن باقی می ماند و بر روی هم انباشته می شوند، تجمع این مواد در بدن موجب احساس سنگینی در بدن می شود و به مرور زمان سبب بیماری می گردد، برای خروج این مواد راه های مختلفی وجود دارد ولی هیچ یک از این راه ها به خوبی ورزش نیست.
- جماع: چگونگی و زمان مناسب جماع در حفظ سلامتی بدن و تولید مثل مؤثر است.
- بهترین وقت جماع: بعد از هضم اول و شروع هضم دوم )حدود 2-3 ساعت بعد از تناول غذاست(، بهتر است اوایل شب باشد که پس از آن هر دو به اندازه کافی بخوابند و بدن فرصت داشته باشد که نیروی از دست رفته را بازگرداند.
- اوقات نامناسب جماع: پری معده، در حمام، به دنبال ورزش و بعد از بیداری طولانی.
- تدبیر پس از جماع: منع آشامیدن آب سرد. ادرار کردن و تخلیه کامل مثانه، عدم غسل با آب سرد، پرهیز از هوای سرد.
- مسائل روحی و روانی: کنترل اعراض نفسانی و حالات روحی و روانی در حفظ سلامتی بسیار مهم است. پرهیز از استرس های مداوم و موقعیت های اضطراب زا نقش بسیار مهمی در سلامت بدن ایفا می کند.
رعایت این اصول می تواند در سلامت جسمی و سلامت جنسی مفید باشد.
منبع: مقاله «مروری بر اسباب و علائم ناباروری مردان از دیدگاه طب سنتی ایران»
