ورزش در بارداری از دیدگاه طب سنتی ایران

چکیده

سابقه و هدف

دوران بارداری با وجود تغییرات فیزیولوژیک متعدد، به عنوان مرحله ای حساس همواره مورد توجه بوده است و در طب سنتی ایران به منظور حفظ سلامتی و کاهش عوارض، فصل مجزایی به مراقبت های دوران بارداری اختصاص دارد. در این میان ورزش به عنوان یکی از اصول حفظ سلامتی اهمیت ویژه ای دارد. در این مطالعه قصد داریم اثر ورزش در بارداری را در متون طب سنتی ایران بررسی کنیم.

مواد و روش ها

در این مطالعه مروری، اطلاعات براساس نمونه گیری هدفمند و با استفاده از کتاب های معتبر طب سنتی نظیر قانون فی الطب، ذخیره خوارزمشاهی، الحاوی، کامل الصناعه، خلاصه الحکمه، طب اکبری، مفرح القلوب جمع آوری شد و براساس یافته های مقالات جدید طی سالهای 2005 تا 2021 دسته بندی و مقایسه شد.

یافته ها

در تدابیر بارداری، حفظ سلامتی مادر و جنین و پاکسازی بدن از مواد زائد، اهمیت دارد. فعالیت بدنی و ورزش، یکی از روش های پاکسازی این فضولات شمرده می شود و طبقه بندی مختلف و منافع متعددی برای آن ذکر شده است. فوائد ورزش و نوع مناسب و نامناسب آن در طی بارداری در رفع عوارض بارداری در این مطالعه مورد بحث قرار گرفته است.

نتیجه گیری

فعالیت بدنی و ورزش مناسب و متوسط در بارداری، به بهبود سلامتی مادر و جنین منجر شده و از بسیاری عوارض طی بارداری پیشگیری می کند. همچنین رعایت موارد احتیاط برای انجام ورزش در طی بارداری و فردی سازی فعالیت بدنی، بسته به عادات قبل از بارداری، توصیه می شود.

مقدمه

دوران بارداری با تغییرات فیزیولوژیک جسمی و روانی متعددی همراه است به طوری که تمام سیستم های بدن را تحت تأثیر قرار می دهد. تنظیم سبک زندگی برای مقابله با عوارض این دوران، امری ضروری است . مشکلات گوارشی مانند تهوع، استفراغ و یبوست، خونریزی، دیابت و افزایش فشارخون برخی عوارض شایع بارداری هستند که با روش های مختلف کنترل می شوند.

سبک زندگی سالم به همراه ورزش مناسب، به منظور بهبود سلامتی و پیشگیری از بیماری ها، به همه زنان سالم توصیه می شود. در این میان دوران بارداری به عنوان مرحله ای حساس، به دلیل تغییرات فیزیولوژیک و عوارض آن، به مراقبت بیشتری نیاز دارد.

فعالیت بدنی در سلامت دوران بارداری، زایمان و بعد از زایمان سودمند است و در طی دو دهه اخیر شواهد علمی زیادی در مورد تأثیرات مثبت فعالیت بدنی مادر قبل از تولد، بر سلامت مادر و جنین و نتایج بارداری منتشر شده است . شواهد اخیر پیامدهای منفی کم تحرکی را تأیید کرده است؛ چرا که می تواند عوارض نامطلوبی از جمله افزایش وزن بیش از حد حاملگی را به دنبال داشته باشد و علاوه بر عوارض دوران بارداری و زایمان، در دوره پس از زایمان به عوارض قلبی و عروقی و بیماری های متابولیکی منجر شود.

اهمیت بارداری و تأثیر دستورالعمل های ساده در کاهش مشکلات این دوران حساس بر کسی پوشیده نیست .عوارضی که در بارداری به خصوص سه ماهه اول رخ می دهد، هر چند در اکثر موارد خود محدود شونده هستند، غالباً آزاردهنده و در برخی موارد غیرقابل تحمل و نیازمند درمان هستند.

حکمای طب ایرانی به منظور حفظ سلامتی فرد و جامعه، به وضع دستورالعمل های ساده، کاربردی و بسیار مهم پرداخته اند، تا حدی که حفظ سلامتی در تعریف طب، مقدم بر درمان ذکر شده است. در طب ایرانی به فعالیت بدنی به عنوان یکی از اصول حفظ و ارتقای سلامتی توجه ویژه شده است و در دیدگاه ابن سینا بر سایر امور مانند تغذیه تقدم دارد.

در مکتب طب ایرانی هم مانند طب جدید، فصل مجزایی به مراقبت های دوران بارداری به منظور حفظ سلامت مادر و جنین اختصاص دارد. در این راستا بررسی راهکارهای طب ایرانی در رفع عوارض بارداری می تواند به یافتن روش های مناسب و کم عارضه کمک کند. در این پژوهش قصد داریم اثر ورزش در بارداری را در متون طب ایرانی بررسی کنیم.

مواد و روش ها

در این مطالعه کیفی مروری و کتابخانه ای، اطلاعات براساس نمونه گیری هدفمند و با استفاده از کتب طب سنتی معتبر و مرجع نظیر قانون فی الطب، ذخیره خوارزمشاهی ،الحاوی، کامل الصناعه، خلاصه الحکمه، طب اکبری، مفرح القلوب جمع آوری شد. همچنین در این بررسی برای جست وجوی مطالب با استفاده از ترکیبی از کلیدواژه های « حوامل »، « حبالی » و « ریاضت »، از نرم افزار جامع نور نیز استفاده شد.

یافته ها

در طب ایرانی برای حفظ سلامت و پیشگیری از بروز بیماری، توصیه های کاربردی و دقیقی شده است. فعالیت و حرکت بدنی از اصول حفظ سلامتی است که در دوره های مختلف از جمله بارداری موردتوجه بوده و مقدم تر از سایر موارد مانند تغذیه ذکر می شود.

ورزش در طب ایرانی تحت عنوان « ریاضت »، حرکتی ارادی است که به تنفس عمیق و سریع منجر می شود و استفاده صحیح و در حد اعتدال از آن باعث پیشگیری از بیماری های بسیاری است؛ چرا که باعث افزایش سطح انرژی ( برافروختن حرارت غریزی )، بهبود جریان خون و دفع مواد زائد می شود و در تقویت اعضا نقش مثبتی ایفا می کند، البته برای  بهره مندی کامل از فواید ورزش باید ورزش مناسب هر فرد به او پیشنهاد شود.

ورزش براساس کمیت و کیفیت انجام آن به انواع ضعیف خفیف، معتدل و قوی تقسیم بندی می شود. ورزش های کلی یا عام، تمـام اعضـای بـدن را متأثر می کنند مانند پیاده روی آهسته یا دویدن و برخی از ورزش ها به طور خاص و جزئی روی یک عضو تأثیرگذارند.

به طور کلی منافعی برای ورزش ذکر می شود:

ورزش بهترین عامل جلوگیری از تجمع مواد زائد در بدن است و انجام صحیح ورزش عوامل این عارضه را از بین می برد. به علت تحریک قوه جاذبه، اعضای بدن نرم و رطوبات رقیق می شوند؛ همچنین منافذ بازمی گردند.

فعالیت بدنی موجب تولید حرارت و برانگیخته شدن حرارت غریزی می شود و افزایش حرارت لطیف ناشی از ورزش، مواد تجمع یافته روزانه را تحلیل می برد و از بدن خارج می کند که سبکی و راحتی را در بدن به وجود می آورد. ورزش با گرم کردن درون بدن به هضم غذا کمک می کند. اعضای بدن بر اثر  ورزش آمادگی خوبی برای پذیرش مواد مغذی پیدا می کنند. مفاصل و اوتار محکم و عملکرد آن ها تقویت می شود و از انفعال و اثرپذیری در امان می مانند. فعالیت بدنی به طور کلی موجب تقویت اعضا و قوای بدنی می شود.

شرایط ورزش مناسب در بارداری

در توصیه های طب ایرانی در بارداری، حفظ سلامت مادر و جنین در اولویت بوده و پاک سازی بدن از مواد زائد اهمیت دارد؛ چرا که تجمع این مواد به علت قطع خونریزی ماهانه، به مشکلات و علائمی منجر می شود.

فعالیت بدنی و ورزش یکی از بهترین روش های پاک سازی این فضولات برشمرده می شود. ورزش باید به صورت معتدل و ملایم باشد و بعد از انجام ورزش ملاحظاتی مانند مصرف غذای صالح و لطیف با مقدار معتدل (البته در حالتی که معده از مواد زائد پاک سازی شده) و ریختن آب ولرم معتدل بر بدن ذکر شده است. باید بعد از ورزش، آب ولرم و گوارا بر خودشان بریزند، حمام کنند ،خوردنی و نوشیدنی کم تر شود و اجابت مزاج راحتی (نرم و کامل) داشته باشند.

ورزش های معتدل در طی بارداری، موجبات سلامت مادر و جنین را فراهم می کند. مفیدبودن ورزش معتدل و پیاده روی ملایم (به رفق) در دستورالعمل های بارداری ذکر شده است و ورزش در بارداری به خصوص برای کسانی که از قبل به آن عادت داشته اند، نفع بیشتری دارد.

مناسب ترین ورزش در بارداری پیاده روی است که برای تقویت اشتها، سهولت هضم، حفظ سلامتی و تقویت قوا لازم است. برای زنان باردار ضعیف که قوای حرکت ندارند، راه رفتن خیلی آرام و نشستن بر کالسکه در زمین های صاف و هموار به شرط حرکت آهسته توصیه شده است .

فواید ورزش در رفع عوارض بارداری

طب ایرانی فعالیت بدنی را در درمان برخی عوارض بارداری توصیه می کند. ورزش، حرکت معتدل و پیاده روی ملایم (به رفق) از درمان های کاهش اشتها در بارداری بوده و در مواردی که اشتها به غذاهای بد وجود دارد، پیاده روی معتدل اثربخش است. همچنین پیاده روی ملایم (به رفق)، سواری خفیف و ماساژ (غمز) دست و پا، به علت کاهش، تحلیل و جذب فضولات به مخالف، از جمله تسکین دهنده های تهوع و استفراغ هستند.

در یبوست بارداری ،پیاده روی ملایم مفید بوده و حرکت معتدل باعث بهبود نفخ معده و روده ها و دفع آن می شود. در تپش قلب (خفقان) طی بارداری که اکثراً به علت مشکلات معده ایجاد می شود، ورزش خفیف و معتدل سودمند است. در طی بارداری به علت بخارات، ریاح، سنگینی جنین و تجمع فضولات، گرفتگی و کشیدگی در عضلات پشت و شکم ایجاد می شود که مالش محکم عضلات پشت، گردن، کتف و بازو کمک کننده است.

ملاحظات ورزش در بارداری

از دیدگاه طب ایرانی زیاده روی در ورزش به  دلیل خطر سقط ممنوع است و باید از حرکات خسته کننده و زیاد و ورزش سنگین پرهیز شود. زیاده روی در ورزش و دویدن نهی شده و مادر باردار نباید در معرض حرکات منجر به ضربه و افتادن که از علل سقط هستند، قرار گیرد و در صورت بروز علائم سقط باید بی حرکت و در موقعیت راحت قرار گیرد.

همچنین سواری، رقص، سفر طولانی و حرکات سخت در بارداری مجاز نیست، به خصوص در بازه زمانی نزدیک زایمان از ورزش سنگین و حرکات شدید پرهیز شود. پریدن، فریادزدن، برداشتن بار سنگین بر شکم و یا پشت و پهلو، نشاندن بچه دیگر بر شکم، دویدن ،کوبیدن اشیا با سرعت و قوت و به طور کلی هر آنچه مستلزم حرکت زیاد جنین است و به سقط منجر می شود، مجاز نیست.

خوابیدن به شکم و سینه و باقی ماندن در آن حالت ،نیز در بارداری منع شده است. در درد پشت و کمر و پهلو و خونریزی ها، استراحت و پرهیز از ورزش توصیه شده است. پژوهش های اخیر فعالیت بدنی را در تمام مراحل زندگی از جمله بارداری موردتوجه قرار داده اند؛ چرا که بارداری حالتی محدودکننده نیست، بلکه سبک زندگی فعال طی این دوران، ایمن و سودمند است و فعالیت بدنی به دلیل فواید آن برای مادر و جنین به مادران باردار بی خطر یا کم خطر توصیه شده است.

ورزش در بارداری از دیدگاه طب نوین

مطالعات مروری نشان می دهند که ورزش باعث کاهش عوارضی مانند افزایش وزن بیش از حد در بارداری، دیابتبارداری، فشارخون بارداری، پره اکلامپسی، دردهای لگنی ،ماکروزومی، زایمان با کمک وسایل، احتباس وزن بعد بارداری، بی اختیاری ادرار و علائم افسردگی شده و خروجی بارداری را بهبود می بخشد و دستورالعمل های مختلف ورزش های هوازی و مقاومتی به افزایش عوارض مادر و نوزاد منجر نمی شوند.

یکی از مهم ترین مزایای ورزش در دوران بارداری جلوگیری از افزایش وزن حاملگی است. نتایج متاآنالیز مطالعات نشان می دهد که ورزش متوسط هوازی مانند پیاده روی ،به طور قابل توجهی با کاهش خطر افزایش وزن در طی بارداری همراه است و خودداری از ورزش و به طور هم زمان افزایش مصرف کالری در بارداری به افزایش وزن گاهاً مقاوم طی بارداری منجر شده و افزایش وزن تولد جنین و چاقی را به دنبال دارد.

زنان باردار سالم می توانند در اکثر روزهای هفته به مدت 30 دقیقه یا بیشتر ورزش متوسط انجام دهند. تمام زنانِ باردار بدون مشکل و کنتراندیکاسیون پزشکی، مجاز به پیروی از دستورالعمل ورزش بزرگسالان می باشند (حداقل 20 تا 30 دقیقه در روز ورزش هوازی و کششی با شدت متوسط).

در دستورالعمل های مختلف فعالیت بدنی در بارداری بیشتر تمرینات هوازی، پیاده روی و شنا توصیه شده اند. سایر ورزش های ذکرشده نیز شامل دویدن آهسته، دوچرخه سواری مخصوصاً به صورت ثابت و اسکی هستند و بسته به علاقه و شرایط مادر در طی بارداری می توانند بسیار سودمند باشند.

تحقیقات نشان می دهند که پیاده روی، دویدن آرام ،دوچرخه سواری، تمرینات هوازی و آبی، باعث بهبود عملکرد قلبی و تنفسی می شوند. همچنین در زنان با وزن طبیعی و بارداری بدون عارضه، انجام ورزش های هوازی (دوچرخه ثابت یا ورزش آبی) و ورزش های کششی با قدرت متوسط (60 تا 80 درصد حداکثر ضربان پیش بینی شده)، به میزان 3 تا 4 روز در هفته و به طور متوسط روزانه 60 دقیقه در طی بارداری، با خطر زایمان زودرس زیر 37 هفته یا وزن کم تولد ،همراهی نداشته است.

کالج زنان و زایمان در آمریکا (^ACOG) و دستورالعمل پزشکی ورزشی استرالیا بر اهمیت عادات زنان باردار و فعالیت بدنی و ورزش قبل بارداری، به منظور فردی سازی توصیه های پزشکی تأکید کرده اند. شروع فعالیت بدنی در بارداری می تواند اولین قدم برای تغییر طولانی مدت سبک زندگی و ارتقای سلامتی باشد.

برنامه ورزشی در زنان باردار که قبل از بارداری غیرفعال بوده اند، باید با فعالیت کم تحرک مثل پیاده روی یا شنا در دوره های کوتاه مدت شروع شود و پیشرفت فعالیت بدنی و ورزش به صورت تدریجی، توصیه می شود. برنامه پیاده روی می تواند گزینه مناسبی برای زنان باردار غیرفعال قبل بارداری، جهت شروع فعالیت فیزیکی باشد؛ چرا که اثبات شده پیاده روی خفیف( 30 درصد از ظرفیت هوایی اوج) می تواند سطح تناسب اندام زنان را در بارداری بهبود بخشد.

همچنین ^ACOG در سال 2015 با تأکید بر اینکه فعالیت بدنی در بارداری با حداقل خطر همراه است، فعالیت های ورزشی شامل فعالیت های هوازی، دویدن آهسته، دوچرخه ثابت و … را برای زنانی که قبل از بارداری نیز ورزش می کردند، مجاز شمرده است.

زنان باردار با عادات فعالیت بدنی یا ورزش قبل بارداری و بدون عوارض می توانند تا زمانی که احساس بروز ناراحتی نداشته باشند، فعالیت بدنی یا عادات ورزشی خود را ادامه دهند و چنانچه قبل از بارداری ورزش منظم داشته اند، قادر به انجام برنامه ورزشی با شدت زیاد نیز هستند؛ اما در شرایطی که بیشتر از 45 دقیقه طول بکشد، باید کالری و هیدراتاسیون مناسب، قبل، حین و بعد ورزش برای کاهش خطر هایپوگلایسمی موردتوجه قرار گیرد.

به طور کلی ورزش طی بارداری، باید در محیط آرام صورت گیرد، هیدراتاسیون حفظ شود، از قرار گرفتن در شرایط رطوبت و گرما جلوگیری شود، همچنین فرد باردار دچار هایپوگلایسمی نشوند. در صورت بروز علائم هشداردهنده شامل خونریزی واژینال، انقباضات دردناک یا منظم، نشت مایع آمنیوتیک، تنگی نفس قبل ورزش، سرگیجه، سردرد، درد قفسه سینه، ضعف عضلات مؤثر بر تعادل و درد یا تورم پایین کمر ورزش ادامه پیدا نکند.

کنتراندیکاسیون های مطلق برای هر نوع ورزش شامل بیماری قلبی همودینامیک علامت دار، بیماریمحدودکننده ریه، عدم کفایت سرویکس، خونریزی در سه ماهه دوم و سوم، جفت سرراهی قبل 26 هفته، خطر پارگی کیسه آمنیوتیک (که با شروع انقباض و زایمان زودرس همراه است)، پره اکلامپسی و کم خونی شدید می باشد.

پیشنهاد می شود زنان از فعالیت ورزشی مانند اسب سواری، فوتبال و بسکتبال که با ریسک بالای افتادن، از دست دادن تعادل و در معرض خطر ترومای شکم قرارگرفتن همراه است، خودداری کنند.

ورزش صحیح از نظر نوع، شدت، فرکانس و مدت زمان تمرین در بارداری، باید به درستی بررسی و برنامه ریزی شود. دستورالعمل های مربوط به ورزش در بارداری، باید براساس تحقیقات، با کیفیت بالا و با همکاری پزشکان فعال در این حیطه، به روز شوند که این امر شانس اجرای این دستورالعمل ها را افزایش می دهد . همچنین توصیه و تشویق برای تحرک در بارداری و ایجاد عادت به فعالیت ورزشی، در بهبود کیفیت زندگی مادران باردار مؤثر خواهد بود.

بحث و نتیجه گیری

بارداری با تغییرات و عوارض مورفولوژیک، فیزیولوژیک ،بیومکانیکال و روان شناختی همراه است. حکمای طب ایرانی برای زنان باردار جهت جلوگیری از عوارض و مشکلات این دوران در مادر و جنین، در حیطه سبک زندگی به ویژه فعالیت بدنی و ورزش، توصیه هایی کرده اند. در طب سنتی ایران، فعالیت فیزیکی مناسب و متوسط به عنوان مهم ترین اصل حفظ سلامتی در دوران بارداری مورد توجه قرار دارد و ورزش با شدت متوسط در مادران باردار عاملی مهم در حفظ سلامت مادر و جنین برشمرده می شود.

همچنین مطالعات نشان می دهد فعالیت بدنی منظم در طی بارداری، با اثرات مثبت جسمی و روانی برای مادر همراه بوده که بر رشد جنین و عوارض پس از زایمان مؤثر است. توجه به عادت ورزشی قبل از بارداری از نکاتی است که در طب ایرانی و مطالعات جدید مطرح شده است و البته ورزش در افرادی که قبلاً عادت به آن داشته اند منفعت بیشتری خواهد داشت. توصیه می شود شروع برنامه ورزشی در زنان باردار با پیاده روی ( به عنوان فعالیت ملایم ) همراه باشد و به تدریج افزایش یابد.

از دیدگاه طب ایرانی مناسب ترین ورزش که بر آن تأکید شده پیاده روی ملایم و متوسط است که در درمان عوارض بارداری مانند کاهش اشتها، تهوع، استفراغ و یبوست و … مؤثر است. مطالعات نیز نشان می دهد که پیاده روی بیشتر از سایر ورزش ها در هر سه تریمستر بارداری متداول است و 61 درصد زنان باردار با حاملگی طبیعی در طی بارداری فعالیت ورزشی مانند پیاده روی را انجام می دهند.

فعالیت فیزیکی ملایم، مثل پیاده روی به عنوان آسان ترین و ارزان ترین ورزش با به کارگیری عضلات اصلی، قلب را تقویت می کند و خطر آسیب را کاهش می دهد. یافته های بالینی نشان می دهد پیاده روی در بارداری می تواند بدون تأثیر سوء بر مادر و جنین، نقش پیشگیری کننده در ابتلا به فشارخون بارداری و پره اکلامپسی را در زنان در معرض خطر داشته باشد، همچنین به کاهش بستری در بخش مراقبت ویژه و وزن گیری بهتر جنین منجر می شود و ورزش و فعالیت بدنی متوسط در بارداری با کاهش خطر دیابت بارداری همراه است .

از آنجایی که راهکارهای درمانی در عوارض بارداری محدود هستند توصیه به ورزش به خصوص پیاده روی، به عنوان روش در دسترس و ارزان، در بهبود سطح سلامت و کاهش عوارض شایع بارداری می تواند مؤثر باشد.

در توصیه های حکما، فعالیت سنگین و خسته کننده، زیاده روی در هر نوع ورزشی، دویدن، پریدن، بلندکردن اجسام سنگین، سوارکاری، حرکاتی که مستلزم خوابیدن روی شکم هستند و ورزشی که فرد را مستعد افتادن و آسیب به جنین می کند، در بارداری منع شده است و مادران باردار با علائم خطر مانند خونریزی و تهدید به سقط، باید از ورزش اجتناب کنند که مطالعات اخیر در طب رایج و دستورالعمل های ورزش در بارداری به درستی مؤید این دقت نظر هستند.

حفظ فعالیت بدنی به اندازه کافی در طی روز در دوران بارداری، حائز اهمیت است و از علل کاهش تحرک روزانه، نگرانی مادر از بروز مشکل، عدم اطلاع از فعالیت مناسب و ورزش های منع شده، می باشد؛ بنابراین تلفیقی از دیدگاه طب نوین و طب ایرانی می تواند به زنان و ارائه دهندگان مراقبت آن ها اطمینان دهد که ورزش در طول بارداری یک فعالیت ایمن و سالم است و به عنوان روشی کارآمد برای اطمینان از نتیجه بهتر بارداری و کاهش عوارض آن تلقی می شود.

نگاه ما به ورزش نباید تنها به عنوان یک رفتار دلپذیر باشد، بلکه باید به عنوان یک درمان حیاتی برای بهبود نتیجه بارداری موردتوجه قرار گیرد. ورزش روش درمانی در دسترس و کم هزینه است که می تواند با کاهش فراوانی عوارض بارداری در مقیاس جهانی تأثیر عمیقی بر تندرستی مادران، نوزادان و اقتصاد بهداشت داشته باشد.

مطالعات جدید علاوه بر تأیید توصیه های طب ایرانی ،نشان دهنده دقت نظر حکما بر اهمیت موضوع نیز می باشد؛ چرا که در هر دو دیدگاه، بر فعالیت بدنی و ورزش مناسب ومتوسط مثل پیاده روی در بارداری تأکید و ورزش به عنوان اصل مهم حفظ سلامتی و اثرات مثبت آن در کاهش عوارض بارداری ذکر شده است.

این امر به بهبود سلامتی مادر و جنین منجر شده و از بسیاری عوارض در طی بارداری پیشگیری می کند. همچنین موارد احتیاط برای انجام ورزش در طی بارداری و فردی سازی فعالیت بدنی بسته به عادات قبل از بارداری در یافته های اخیر ذکر شده که طب ایرانی هم به این مهم به درستی توجه داشته است. شاید بتوان هر چه بیشتر از آموزه های طب ایرانی در این حیطه برای طراحی دستورالعمل های فعالیت بدنی در جهت حفظ سلامت مادر و جنین و طراحی مطالعات جدید بر این اساس بهره مند شد.

برای دسترسی به مجموعه جزوات و کتاب های مربوط به طب سنتی به لینک “جزوات آموزشی و کتب تخصصی طب سنتی” و همچنین برای شرکت در کلاس های آنلاین و اطلاع از محتوای کلاس های برگزار شده به لینک ” آکادمی طب سنتی طبایع – آموزش  طب  سنتی ایران ” مراجعه فرمایید.

منبع: مجلّه طب سنّتی اسلام و ايران، سال یازدهم، شماره چهارم، زمستان 1399 و تیم تولیدمحتوای طبایع