آشنایی با اخلاط چهارگانه در طب سنتی

یکی از حیاتی‌ترین اجزای بدن انسان خون است. اعضای بدن از خون تغذیه می‌کنند. خون طبیعی از چهار جزء تشکیل شده است که اصطلاحاً به آن‌ها خلط گفته می‌شود. هر خلط با مزاج یک عضو از بدن متناسب است که عضو مورد نظر از آن خلط تغذیه می‌کند. مقدار معتدلی از هر کدام از اخلاط چهارگانه برای حفظ سلامتی و کارکرد بهتر اندام‌ها نیاز است و زیاد و کم شدن آن‌ها بدن را با بیماری مواجه می‌کند.

مروری بر مزاج اندام های بدن

• اندام های بدن مزاج متفاوتی دارند، علت اين تفاوت در وظيفه و عملكردى است كه بر عهده آن‌ها قرار گرفته است. مثلًا قلب گرم‌‏ترين و خشك‌‏ترين عضو بدن است؛ زيرا تنها عضو پرحركت است و لازمه حركت زياد حرارت و خشكى زياد است. اگر قلب اين حرارت و خشكى را از دست بدهد بزرگ، تنبل و دچار نارسايى می‌شود.
• كبد گرم‏‌ترين و مرطوب‏‌ترين عضو است. زيرا مهم‏‌ترين عامل رشد و تغذيه بدن است و رشد و نمو بدن با گرمى و رطوبت كافى به ‏وجود می‌‏آيد.
• استخوان سردترين عضو است و غلبه خاک ‏عنصرى در آن باعث سخت بودن و ثبات می‌شود. غلبه رطوبت بر استخوان سبب نرمى استخوان می‌شود.
• چربى، سرد و تر است و افرادى كه كم فعاليت می‌‏كنند دچار تجمع چربى و پديده چاقى می‌‏شوند. مغز هم سرد و تر آفريده شده تا به علت ورود اطلاعات فراوان دچار غلبه گرمى و خشكى نشود. غلبه گرمى و خشكى بر مغز موجب تحريک‏ پذيرى، بی‌خوابى و اضطراب می‌شود.

در طب سنتی، مقصود از خلط یا اخلاط چیست؟

برای آشنایی با «اخلاط» ابتدا در مورد خون بحث می‌کنیم و به روش حکمای طب سنتی ایران آن را مورد مطالعه دقیق‌تر قرار می‌دهیم.

• خونی که در عروق جریان دارد، در کبد ساخته می‌شود. خون نتیجه هضم غذای مصرف شده است که ابتدا در معده تغییرات لازم روی آن انجام شده و سپس راهی کبد می‌شود تا در آن جا به خون تبدیل شود.
• خون در بردارنده چهار جزء با مزاج متفاوت است: جزء گرم و خشک، جزء گرم و تر، جزء سرد و تر و جزء سرد و خشک.
• هر کدام از این اجزاء به واسطه مزاجشان خصوصیات و ویژگی‌های منحصر به فردی دارند که به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
• حکما به جزء گرم و خشک صفرا ، به جزء گرم و تر دم، به جزء سرد و تر بلغم و به جزء سرد و خشک سودا می‌گویند.
• به هریک از این چهار ماده خلط گفته می‌شود. بحث خلط به قدری اهمیت دارد که برخی از طب سنتی ایران به «طب اخلاطی» یاد می‌کنند.

انواع اخلاط و اهمیت آن ها

اخلاط چهارگانه در اعضای مختلف بدن

• بدن انسان از ترکیب چهار خلط دم، صفرا، سودا و بلغم ساخته می‌شود.
• هر خلط وابسته به عواملی مانند خوراک، فصل، دما، جنسیت و ساعت، کم و زیاد می‌شود.
• کم یا زیاد شدن هر کدام از این خلط‌ها در بدن موجب تغییر شکل در ساختمان بدن، تفاوت در صورت، زیبایی، چاقی یا لاغری، رنگ پوست، شکل و رنگ موها و … شده و رفتارهای متفاوتی را در انسان به وجود می‌آورد.
• به همین دلیل است که هر فردی دارای اندامی خاص به اشکال گوناگون و تمایلات غذایی، اخلاق و رفتار و علاقمندی های متفاوت است.
• اگر فردی دچار کمبود یا ازدیاد یک خلط باشد منجر به عدم تعادل در بدن شده و تغییراتی قابل پیش‌بینی در فرد مشاهده می‌شود.
• همچنین ممکن است ارگان‌های مختلف بدن، اختلال خلط متفاوتی داشته باشند. برای مثال ممکن است در یک فرد، قلب سوداوی و معده دموی شده باشد.
• باید توجه داشت که خلط و مزاج دو امر متفاوت هستند. گاهی غلبه خلط یا سوء مزاج و در برخی موارد، ترکیب این دو باعث بروز بیماری می‌شود.

هر خلط مشخصه‌های منحصر به فردی دارد که در قسمت ذیل به تفکیک به آن ها اشاره می‌گردد:

صفرا

• قسمت لطیف و سبک خون است.
• طبع آن گرم و خشک است.
• رنگ آن سرخ بسیار شفاف و مایل به زردی است.
• طعم آن تلخ بوده و بوی تند و تیزی دارد.
• با توجه به مزاج آن می‌توان نتیجه گرفت که از غذاهای گرم و خشک (غذاهای تند، شیرین و چرب که ادویه نیز زیاد داشته باشند) تولید می‌شود.
• همچنین می‌توان استدلال کرد که اندام‌های گرم و خشک (مانند قلب) و اندام‌هایی که نیاز به خون رقیق دارند نیازمند صفرا هستند.

دم

• دارای قوام معتدل (نه خیلی غلیظ و نه خیلی کم قوام)
• مزاج گرم و تر
• رنگ سرخ
• طعم و مزه شیرین
• از غذاها و نوشیدنی‌های معتدل و مولد خون مانند گوشت حاصل می‌شود.
• در رشد و نمو نقش اصلی را دارد.
• اندام‌هایی که مزاج گرم و تر دارند (مانند گوشت ماهیچه، کبد و کلیه‌ها) نیازمند دم هستند.

بلغم

• قسمت غلیظ و لزج خون است
• مزاج سرد و تر
• سفید رنگ
• بوی کمی دارد.
• طعم و مزه آن شیرین است ولی به دلیل لزج بودن آن، مشخصا قابل حس نیست و لذا بعضی معتقدند که بی‌مزه است. شیرینی آن کمتر از خون است.
• از غذاها و نوشیدنی های سرد و تر به وجود می‌آید.
• در اندام‌های سرد و تر (مانند نخاع) استفاده می‌شود ولی در حقیقت خون ناپخته است و هرجا که خون کم باشد با وجود حرارت پخته شده و وظایف خون را انجام می‌دهد؛ به قول حکما قائم مقام خون است.

سودا

• بر دو نوع است: طبیعی و غیر طبیعی
• مزاج سرد و خشک
• سیاه رنگ
• سودای طبیعی دُرد و رسوبات و تیرگی خون است. گوهری که غلیظ تر از مابقی خون است.
• مزه آن بین شیرین، گس و ترش است.
• از غذاها و نوشیدنی‌های سرد و خشک (چای، برنج زیاد (خصوصاً برنج‌های هندی و پاکستانی)، عدس، شکلات، قهوه و….)، مصرف مواد مخدر و الکل و یبوست مزمن به وجود می‌آید.
• مقدار کم سودا در بدن حیاتی است، اما رسوب آن در هرکدام از اندام‌های بدن، به‌دلیل غلیظ و سنگین بودن آن، غلبه سردی و تولید بیماری می‌کند.
• از بین اخلاط چهارگانه (بلغم، خون، سودا و صفرا) سودا سنگین‌ترین خلط است.

مبحث خلط سودا بسیار مفصل است که در آینده در پستی جداگانه به آن پرداخته می‌شود.

عوامل مهم برای داشتن اخلاط طبیعی و سالم

دو عامل بسیار مهم برای داشتن اخلاط طبیعی و سالم عبارتند از:

1. دریافت خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های مناسب مزاج (غذا و نوشیدنی خوب)
2. اجرای درست تدابیر خوردن و آشامیدن (خوب خوردن و خوب آشامیدن) برای صورت گرفتن بهتر عملیات هضم و جذب است.

با شناخت خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها و مزاج افراد و مزاج معده آن‌ها، می‌توان هر دو شرط گفته شده را رعایت کرد و به این ترتیب اخلاط خوبی در بدن تولید خواهند شد که در نتیجه تمام اعضای بدن (عضله، کبد، قلب، استخوان و…) غذای مناسبی دریافت خواهند کرد و ماحصل آن درست کار کردن اعضا و کل بدن است که به آن سلامتی می‌گویند.

بعد از مطالعه خصوصیات اخلاط در مورد پرسش های زیر فکر کنید و پاسخ خود را در قسمت کامنت ها بنویسید.

1. مغز عضوی سرد و تر است، کدام خلط برای تغذیه آن مناسب است؟
2. وقتی خون بخواهد از مجاری باریک (مثلا مویرگ ها) عبور کند، کدام خلط برای سهولت جریان خون لازم است؟
3. صورت سفید و پف کرده یک شخص بیانگر چه چیزی است؟
4. اگر با لمس بدن یک فرد متوجه شوید که بدن او سرد است چه نتیچه ای می توانید بگیرید؟