تدابیر غذا خوردن در طب سنتی

پیامبر اکرم(ص) و امام صادق(ع) می فرمایند معده، خانه همه دردها و پرهیز، ریشه همه درمان‌ها است.

به جرأت می‌توان گفت که عمده طب در همین حدیث درخشان است، زیرا اگر معده سالم نباشد، نمی‌توان انتظار سالم بودن داشت و اگر معده سالم باشد، ولی فرد پرهیز نداشته باشد (یعنی خوردنی ها و نوشیدنی هایی که برایش مضر است را مصرف نماید)، در این صورت هم فرد به بیماری مبتلا خواهد شد.

تجربه نشان داده تا زمانی که مشکلات گوارشی بیماران مراجعه کننده (از قبیل رفلاکس، یبوست، سنگینی معده، مشکلات هضم و …) برطرف نشود، سلامتی خود را باز نخواهند یافت و بیمار باقی می‌مانند و در برابر درمان مقاومت نشان می‌‌دهند.

یک مرد هندی که ادعای طب می‌کرد، از امام صادق(ع) پرسید: ای ابوعبدا…، آیا می‌خواهی از آنچه دارم به تو بیاموزم؟

امام فرمودند: من برتر از آنچه تو داری را دارم.

مرد هندی پرسید: آن چیست؟

امام فرمود: گرم را به سرد درمان می‌کنم و سرد را به گرم. خشک را به تر و تر را به خشک و کار را یکسره به خداوند باز می‌گردانم و آنچه را پیامبر اکرم(ص) فرموده است به کار می‌گیرم و می‌دانم که معده، خانه همه دردها و پرهیز، یگانه درمان است و بدن را بر هر آنچه بدان خو گرفته، وا می‌‌دارم.

مرد هندی می‌گوید: آیا طب جز این است؟ (شما همه طب را با همین چند جمله، بیان فرمودید.)

با توجه به این احادیث، اهمیت غذا، هضم، پرهیز و معده و همچنین اهمیت سردی و گرمی (مزاج ها، به عنوان روح و اساس طب سنتی) مشخص می‌شود، بنابراین قبل از ارائه مطالبی در خصوص غذا از دیدگاه طب سنتی، حتماً باید مفاهیم گرمی، سردی، خشکی و تری را تعریف نماییم.

سعی ما بر آن است که به افراد از نظر طب سنتی دیدگاهی بدهیم که حتی در صورت آگاهی نداشتن در مورد یک ماده خوراکی خاص، خودشان بتوانند حدس بزنند که آیا آن ماده خاص برایشان مفید است یا مضر.

برای مثال، اگر شخصی بداند که مزاجش گرم است، در فصل تابستان که مزاج آن گرم و خشک است، خواهد دانست که نباید در این فصل در مصرف اکثر خوردنی‌های تند مزه و یا غذاهای حاوی ادویه زیاد (که مزاج آنها هم گرم است) زیاده‌روی کند و در صورت خوردن این قبیل غذاها، دچار عوارض آن مانند جوش، خارش پوست، زرد شدن رنگ و رو، کم شدن خواب، عصبانیت، خشکی پوست و … می شود.

نکته مهم دیگر، در مورد آداب و تدابیر و شرایط کلی غذا و خوردن غذا از دیدگاه طب سنتی است. نکاتی در مورد مقدار غذای مصرفی، زمان غذا خوردن، نوع غذا و تنوع غذا، مکان غذا خوردن، اشتهای حقیقی و کاذب و اینکه معده‌ها با هم از نظر خصوصیات حرارتی، قدرت هضم و … تفاوت دارند، رابطه غذا و ورزش و فاصله بین آنها، رابطه غذا خوردن با استحمام، غذاهای مناسب سنین مختلف (اطفال، جوانان، افراد مسن، زنان باردار و …)، غذاهای مناسب شغل‌های مختلف نیز در این مقوله بسیار مهم هستند که در این مطلب و سایر مطالب در مورد آنها توضیح خواهیم داد.

مزاج‌ها و اخلاط؛ روح طب سنتی

اگر فردی با مزاج (گرمی و سردی) آشنایی نداشته باشد، از طب سنتی چیزی متوجه نخواهد شد. بحث اخلاط نیز بسیار مهم است و با موضوع غذا تناسب زیادی دارد. منظور از اخلاط، ۴  ماده تحت عناوین سودا، بلغم، خون و صفرا است. این ۴ خلط، موادی هستند که به دنبال غذا خوردن و هضم، در دستگاه گوارش در بدن شکل می‌گیرند.

اخلاط، در واقع، غذای اعضا و سلول‌های بدن ما هستند. از آنجایی که اعضای بدن به طور مستقیم نمی‌توانند از غذاهای موجود در طبیعت استفاده کنند، فرد باید غذای خوب بخورد و خوب غذا بخورد تا اخلاط خوب و طبیعی (همان ۴ خلط ذکر شده) حاصل شوند.

این اخلاط مورد استفاده اعضای بدن قرار می‌گیرند و به این ترتیب، بدن سالم خواهد ماند و شاهد بیماری‌های مختلف در اعضای بدن (مانند ریزش مو، لکه‌های پوستی، افسردگی، استرس، تپش قلب، مشکلات کلیوی و گوارشی و …) نخواهیم بود، بنابراین دو موضوع مهم در طب سنتی، مزاج‌ها و اخلاط می‌باشند که مبانی اصلی طب سنتی هستند.

جایگاه و اهمیت غذا و تغذیه در طب سنتی

مبحث خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها (اطعمه و اشربه) یکی از ۶ اصل ضروری سالم ماندن از دیدگاه طب سنتی است. در طب سنتی، عبارتی با عنوان «سته ضروریه» یعنی «۶ اصل ضروری برای سالم ماندن» وجود دارد و صرفا وقتی شخص سالم خواهد بود که هر شش مورد در وضعیت خوب و طبیعی باشند. این ۶ اصل در کنار هم، سبک زندگی را رقم می‌زنند که عبارتند از:

شرایط محیطی (فصول، اقلیم‌ها، شهرها، آب و هواها و …)

فعالیت‌های بدنی (ورزش‌ها، ماساژ‌ها و …)

رخدادها و رویدادهای روانی (شادی، غم، استرس، افسردگی و …)

خواب و بیداری و خصوصایت خواب و اهمیت آن در سلامتی

توقف و خروج مواد از بدن، به عبارت دیگر چه موادی برای بدن لازم است و باید در بدن بماند و چه موادی زائد است و باید به عنوان مواد دفعی از بدن دفع شوند (مانند ادرار، عرق، مدفوع و …).

خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها که بسیار مفصل است و هم توصیه‌های طبی و هم احادیث طبی در این خصوص فراوان ذکر شده است.

در این مقاله بیشتر به اصل ششم خواهیم پرداخت. منشأ اخلاط در بدن، غذا است. اینکه فرد چه غذایی بخورد، چقدر بخورد، در چه زمانی بخورد و چگونه بخورد، مهم است.

در صورت اصلاح عادات و آداب غذایی افراد طبق آموزه‌های طبی سنتی ایرانی بسیاری از بیماری‌ها اصلاً بروز نخواهند کرد و اگر بروز نمایند، سریع‌تر بهبود می‌یابند.

اهمیت پرهیز از پرخوری

پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: مادر همه داروها کم‌خوری است. و در جایی دیگر نیز می فرمایند کم‌خوری باعث شادابی چهره می‌شود.

در حدیثی دیگر حضرت علی (ع) می فرمایند: کم‌خوری مانع بسیاری از بیماری‌های جسم می‌شود و هر کس در خوردن به کم بسنده کند، سلامتش بیشتر شده و اندیشه‌اش به سامان می‌رسد.

عمده مشکلات و بیماری‌های جسمی و همچنین تا حدودی روانی، مستقیم یا غیر مستقیم به پرخوری و یا بدخوری مرتبط می‌شود، ولی کم‌خوری این مشکلات را در پی ندارد. مردم عصر امروز اکثرا سیستم گوارش ضعیفی دارند و از یک طرف قوای هاضمه (هضم غذا)، جاذبه (جذب غذا) و دافعه (دفع مواد زائد حاصل از هضم) در خیلی از افراد ضعیف‌تر از  قدیم است،  اما از طرف دیگر متاسفانه حجم و تنوع غذاها در یک وعده و همچنین بدخوری، امروزه خیلی بیشتر از  گذشته می‌باشد.

 پس دوعامل منفی در وضعیت تغذیه‌ای افراد وجود دارد که این امر باعث افزایش بروز بیماری‌ها شده است. در حالی که کم‌خوری این امکان را به بدن می‌دهد که حتی اگر شخص ضعیف است و گوارش هاضمه ضعیفی دارد؛ بتواند غذا را هضم کرده و از آن مواد قابل استفاده سلول‌ها و انرژی تولید کند.

مانند ظرفی که روی اجاق است و برای پخت، شعله خیلی کم در اختیار داریم مسلم است که اگر حجم کمی از مواد غذایی خام را داخل ظرف بریزیم، احتمال پخت آن خیلی بیشتر از زمانی است که حجم زیادی در آن  ریخته شود. پس تقریبا هیچ وقت از کم‌خوری آسیب نمی‌بینیم، مگر اینکه در این زمینه افراط شود و بدن به نیازهای اولیه خود نرسد و دچار ضعف شود.

تعریف و طبقه ‌بندی غذا از دیدگاه طب سنتی

هر خوردنی و هر آنچه ما می‌توانیم بخوریم، غذا نیست.

غذای خوب و سالم برای انسان محدود است. گاهی اوقات مرز بین غذا و دارو بسیار باریک است. بعضی از خوردنی‌هایی که افراد امروزه میل می‌کنند، از دیدگاه طب سنتی غذا نیست، بلکه دوا است، (از جمله ادویه‌جات، فلفل، بعضی از سبزیجات مانند پیاز و …) یا مطلقاً دوا هستند و یا تا حدودی غذا ولی بیشتر دوا می‌باشند.

موادی مانند نان، برنج، گوشت خوب، میوه‌هایی مانند انجیر و انگور در مقوله غذا قرار می‌گیرند. باید توجه داشت که بسیاری از موادی که خورده یا آشامیده می‌شوند، حدواسط غذا و دوا هستند، یعنی هم غذائیت و هم دوائیت دارند.

غذاها از نظر هضم و هضم پذیری با هم تفاوت دارند. هضم بعضی راحت و هضم بعضی دیگر سخت است.

غذاها از نظر میزان غذائیت با هم فرق دارند، یعنی بعضی از غذاها غذائیت بالایی دارند و انرژی زیادی تولید می‌کنند و باعث می‌شوند انسان عضله بیاورد و رشد کند و بعضی دیگر این طور نیستند.

غذاها از لحاظ نوع اخلاطی که از غذا در بدن تولید می‌شود نیز با هم متفاوتند، مثلاً از بعضی از غذاها مثل نان برشته شده از گندم مرغوب یا گوشت بره تازه، اخلاط صالح و سالم تولید می‌شود و منجر به سلامتی می‌شوند، اما از برخی غذاها، مانند فست فودها و غذاهای حاضری اخلاط فاسد یا ناسالم تولید می‌شود.

باید دانست که طعم‌های مختلف مزاج‌های مختلف دارند. موادی که شیرین هستند، احتمالاً مزاج گرم‌ و تر دارند یا مواد ترش، احتمالاً مزاج سرد و خشک دارند.

بحث مهم دیگر در مورد مصلح‌ها است و اینکه چه غذاهایی باید با هم خورده شوند یا نباید با هم خورده شوند.

غذا چیست؟

بعضی از  خوردنی‌ها که هر روز و حتی به مقدار زیاد خورده می‌شوند غذا نیستند، بلکه از دیدگاه طب سنتی دوا هستند. غذای مطلق که برای بدن انسان بسیار مفید است و باعث رشد و نمو می‌شود، ماده‌ای است که وقتی انسان می‌خورد و وارد بدن می‌شود و مراحل هضم در معده، روده و کبد بر روی آن صورت می‌گیرد، می‌تواند به مصرف اعضا و سلول‌های بدن برسد بدون اینکه مزاج انسان را تغییر دهد و در اعتدال و سلامتی بدن اختلال ایجاد کند. پس به عبارت دیگر، بدن بر روی آن اثر می‌گذارد و نه آن ماده بر روی بدن که به این ماده غذای مطلق گفته می‌شود.

غذای انسان محدود به چند نوع ماده است که اصلی‌ترین آن ها گندم و فرآورده‌های آن (از همه مهم‌تر نان) بوده و سپس برنج  در این فهرست قرار دارد. از سایر غذاهای اصلی انسان می‌توان به برخی از گوشت‌ها شامل گوشت گوسفندی، گوساله، بزغاله و یا گوشت پرندگان کوچک مانند مرغ یا جوجه‌مرغ (مرغ جوان) اشاره نمود، البته به شرط اینکه در مصرف آن‌ها زیاده‌روی نشود.

به طور کلی غذاهای اصلی انسان زمینه طعم شیرین دارند یعنی یا خود شیرین هستند و یا بعد از قرار گرفتن در دهان طعم شیرین ایجاد می‌کنند بعضی از میوه‌جات مانند انجیر (که در قرآن هم ذکر شده) و انگور نیز جزو غذاهای انسان قرار گرفته‌اند.

پس غذای انسان محدود به این  خوردنی‌ها است و انسان می‌تواند با مصرف یک یا چند  مورد از مواد گفته شده سالیان سال سالم زندگی کند.

غیر از موارد ذکر شده، سایر موادی که ما به عنوان غذا استفاده می‌کنیم، از بهترین غذای (غذای اصلی) انسان فاصله دارند؛ یا اصلاً غذا نیستند و در مقوله دارو قرار دارند و یا عارضه آنها بیشتر از نفع‌شان است.

دوا چیست؟

دوا ماده‌‌ای است که خورده می‌شود ولی بدن نمی‌تواند روی آن اثر بگذارد، بلکه برعکس آن ماده روی بدن تاثیر می‌گذارد و باعث می‌شود خصوصیات بدن یا مزاج تغییر کند (مثلاً گرم‌تر، سردتر، خشک‌تر، مرطوب‌تر یا برعکس شود) که به این مواد، داوی مطلق گفته می‌شود.

بعضی از موادی که امروز به طور معمول استفاده می‌شوند، جزء دواها هستند، مثل اکثر ادویه‌جات که به غذاها اضافه می‌شوند (مانند فلفل، نمک، دارچین، زنجبیل و…) که کلمه ادویه جمع دوا است و معنی آن آشکار است یا افزودنی های به غذا و یا برخی موادی که با غذا مصرف می‌شوند (مانند سیر، پیاز، تره و …).

پس باید توجه داشت که در مصرف این‌گونه مواد که جزء دواها هستند نباید زیاده‌روی  شده و نباید به همه غذاها به طور عادتی و عادی افزوده شوند.

همچنین در همه فصول  و زمان ها نیز میزان استفاده از این مواد یکسان نیست، به طوری که در فصول گرم و مخصوصا تابستان حتی‌المقدور نباید از آن‌ها استفاده کرد یا به کم بسنده نمود، زیرا اکثر این مواد طبع گرم و خشک دارند و باعث می‌شود مزاج انسان در تابستان به سمت گرمی و خشکی برود.

موادی که هم غذا هستند هم دوا

در دیدگاه طب سنتی مواد زیادی هم وجود دارند که بین غذا و دوا هستند  یعنی هم غذا و هم دوا می‌باشند. اگر خاصیت غذایی ماده‌ای بیشتر از خاصیت دوایی‌ آن باشد، به آن «غذای دوایی» گفته می‌شود، مانند کاهو، کدو، هندوانه، خربزه، برخی از گیاهان مانند شوید، بابونه، شلغم، چغندر، کلم، ماش، عدس و… پس این مواد نباید غذای دائم ما باشند، چون مقداری هم خاصیت دارویی دارند و ممکن است وضعیت بدن و مزاج انسان را تغییر  داده یا با مصرف زیاده از حد آنها در سلامت انسان اختلال ایجاد شود.

برخی از مواد هم وجود دارند که خاصیت دوایی آنها بیشتر از خاصیت غذایی‌شان است و به آنها «دوای غذایی» گفته می‌شود که در مصرف آنها باید بیشتر احتیاط نمود، مثل برخی سبزیجات از قبیل تره، نعنا، سیر، پیاز، تخم هندوانه، تخم خربزه و…

منظور از گرمی و سردی غذاها چیست؟

حکمای طب سنتی، تمام اجسام، مواد و حتی حالت‌ها و رویدادهایی که در هستی وجود دارد را از دیدگاه مزاجی طبقه‌بندی نموده‌اند؛ یعنی از نظر دو شاخصه حرارت و رطوبت، بنابراین بدن انسان و نیز حیوانات، گیاهان و جمادات که شامل غذاها و دواهای مورد مصرف بشر هم می شوند همه دارای مزاج هستند.

وقتی گفته می‌شود غذایی یا ماده‌ای گرم است (مزاج گرمی دارد یا جزو گرمی‌جات است)، منظور این است که به دنبال خوردن آن ماده و بعد از ورود آن ماده به بدن و یا حتی گاها وقتی که از آن به صورت موضعی استفاده می‌شود، در بدن علائمی ایجاد می‌شود که مهم ترین آن ها عبارتند از افزایش حرارت بدن و احساس داغی، افزایش جنب و جوش و حرکات بدنی، افزایش سرعت تکلم و یا تسریع فرآیندهای فکری و روانی.

از جمله غذاهای گرم می‌توان به فلفل، دارچین یا غذاهای تند و … اشاره نمود که با خوردن زیاد این مواد، ممکن است علائم گرمی در فرد ایجاد شود.

خوردن زیاد خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های با مزاج سرد (سردیجات) از قبیل ماست، دوغ، مواد ترش، کاهو و … نیز باعث ایجاد علائم سردی در بدن یا روان مانند سکون، رخوت، سنگینی، خواب‌آلودگی، خستگی، ‌ماندگی، عدم تحرک، در خود فرو رفتن، منگی، کاهش گیرایی و حافظه می‌شوند.

منظور از تری و خشکی غذاها  چیست؟

تری از دیدگاه طب سنتی به معنی حالت انعطاف‌پذیری است. مثلا وقتی مزاج شخصی تر و رطوبت بدن او زیاد است  به این معنی است که اعضای بدنش انعطاف‌پذیر  هستند، استعداد چاقی در این  فرد بیشتر است، کیفیت پوست بهتری دارد، موها انعطاف‌پذیرتر و نرم‌تر است و ممکن است حالت زیادی نگیرد و  ناخن‌ها نیز نرم‌تر است.

این انعطاف‌پذیری، حتی در روحیه این افراد هم خودش را نشان می‌دهد یعنی هم جسم و هم روان انعطاف‌پذیری دارند، به طوری که با مشکلات راحت‌تر کنار می‌آیند، موضوعات را بهتر قبول می‌کنند و حالت یکدندگی و ثبات در عقیده را نیز کمتر  بروز می دهند.

پس مفهوم تری در طب سنتی به معنی خیس بودن نیست. بعضی از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها مزاجشان تر است یعنی با زیاده‌روی در مصرف آنها، در انسان تری ایجاد  می‌شود. از جمله این مواد می‌توان به آب، کاهو، دوغ، ماست و کلا لبنیات، غذاهای رو به ترش و میوه‌هایی مثل مرکبات (پرتقال، لیموترش و …)، هندوانه و کلاً هر خوردنی و نوشیدنی که خصوصیاتی مانند آب داشته باشد یعنی بی‌رنگ و بی‌بو و بی‌طعم و شکل‌پذیر باشد اشاره نمود.

خشکی نیز در طب سنتی مفهومی در مقابل تری دارد یعنی ثبات، شکنندگی، انعطاف ناپذیری و حفظ حالت موجود. مواد خشک نیز موادی هستند که با خوردن زیاد یا استفاده موضعی از آنها، حالت خشکی در بدن ایجاد می‌شود.

مثلاً پوست یا مخاط‌ها (مانند بینی، پلک، دهان) خشک  شده و با ضربه یا فشار مختصری ممکن است دچار ترک یا خونریزی شوند، موها ممکن است خشک و بد حالت گردند، و ممکن است  حالت یبوست و اشکال دفع در شخص ایجاد گردد.

روان این افراد (افراد خشک مزاج) هم به همین  طریق دچار یبوست و خشکی بوده، و معمولا روحیات و اعتقادات ثابت و بدون انعطاف پذیری دارند.

تغذیه متناسب با مزاج

بدن انسان‌ها هم مانند سایر اجزای هستی (گیاهان، بدن حیوانات، جمادات و مواد معدنی) دارای مزاج است. در واقع مفهوم مزاج، یک طیف است و هر جسمی که در جهان هستی وجود دارد، از نظر میزان حرارت و رطوبت، در یک جایی از این طیف قراردارد، بنابراین مزاج یک مفهوم نسبی است. مثلاً ‌مزاج یک فرد ممکن است نسبت به دیگری گرم‌تر، خشک تر، سردتر و یا رطوبی‌تر باشد.

انسان‌ها هر مزاجی که داشته باشند، بهترین حالت سلامتی برایشان وقتی است که در مزاج خودشان متعادل باشند (چه گرم مزاج‌ها و چه سردمزاج‌ها).

یکی از راه‌‌های اصلی حفظ تعادل مزاج، رعایت خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها متناسب با مزاج خود است و معنی اعتدال مزاج، سالم بودن عملکرد‌های جسمانی و روانی او  می‌باشد.

مثلاً اگر افراد گرم مزاج گرمی‌جات زیاد بخورند، از تعادل مزاج خارج  شده، اصطلاحاً دچار گرمی و علائمی مانند تپش قلب، بی‌خوابی، یبوست، عصبانیت و پرخاشگری می‌شوند که این به معنای سوء مزاج و درجاتی از بیماری است که باید جلوی آن هرچه سریع‌تر گرفته شود و از مصرف زیاد گرمی‌جات پرهیز نماید.

این اتفاق ممکن است برای تمام افراد با هر مزاجی  رخ دهد. اگر فردی با مزاج گرم و خشک در مصرف سردی‌جات (ماست، دوغ، کاهو و…) هم زیاده‌روی کند، دچار سردی می‌شود.

البته ذکر این نکته ضروریست که افرادی که مزاج‌های گرم دارند، معمولا ‌معده‌ و هضم قوی هم دارند، به طوری که می ‌‌توانند غذاهای سنگین‌تر را راحت‌تر هضم کنند، اما افراد سرد مزاج مخصوصاً وقتی که سردی معده هم داشته باشند، قوه هاضمه و جاذبه آن ها  ضعیف است و در نتیجه باید حجم غذای کمتر و متناسب با مزاج شان بخورند و پرخوری برای این افراد بسیار زیانبار است.

شناخت مزاج افراد و مزاج خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های باعث می شود که فرد با مصرف خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های مناسب مزاج، در حداکثر سطح سلامتی زندگی نمایند.

تالیف سید مهدی میرغضنفری: دکتر سید مهدی میرغضنفری، پزشک، دکتری تخصصی فیزیولوژی، عضو هیئت علمی (دانشیار) دانشگاه و معاونت پژوهشی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ارتش و پژوهشگر طب سنتی ایرانی.