بدن افراد در سنین مختلف حالت‌های متفاوتی را به خودش می‌گیرد. این حالت‌ها به چهار دوران تقسیم می‌شوند و از نگاه طب سنتی هر دوره سنی، مزاج و طبع خاص خودش را دارد. در ادامه به هر یک از دوره‌ها و مزاج سن اشاره خواهیم کرد:
1. دوران رشد یا نمو
دوران رشد از ابتدای تولد تا 15 سالگی است. در این مدت، رشد بدن به حد کمال رسیده و حرارت و رطوبت بر بدن غلبه می‌کند. در حقیقت این دوره، مزاجش گرم و تر است. این به این معنی نیست که مثلاً فردی که بیست سال دارد مزاج شخصی یا جبلی‌اش گرم و تر است بلکه، به این معنی است که این مقطع سنی نسبت به مقاطع سنی قبل و بعدش گرمی و تری زیادتری دارد. هرچند ممکن است این شخص مزاج جبلی‌اش سرد باشد، مثل بلغمی‌ها، در حقیقت مزاج تیپ فرد مزاج جبلیه مولودیه یا مادرزادی گفته می‌شود ولی این مزاج را مزاج سن می‌گوییم.
البته ممکن است مزاج سن با یک مزاج عارضی مرضی یا مزاج بیماری تلفیق گردد، که اینها را باید از یکدیگر تفکیک کرد. بدین ترتیب که در هر فرد باید دانست که مزاج مادرزادی وی چیست؟ مزاج سنش چیست؟ مزاج بیماری که بر او عارض شده است، چیست؟ و … در دوران اول که دوران رشد و نمو است، حرارت نسبت به دوره‌های دیگر بالاتر است، رطوبت هم تا اندازه‌ای بالاتر است. این دوران، دورانی است که تقریباً خونسازی در بدن بیشتر انجام می‌شود.
2. دوران وقوف یا جوانی
از ابتدای ۱۵ سالگی الی ۳۰ یا نهایتاً ۴۰ سالگی را دوران وقوف می‌گویند. یعنی یک حالت توقف و رکود نسبی ایجاد شده و رشد و نمو نسبت به دوران اول کمتر می‌شود. در این دوران، کنترل روی رشد و نمو نیز قدری بیشتر است. این دوره، دوره غلبه حرارت و خشکی است، یعنی گرمی و خشکی در بدن افزایش پیدا می کند.
3. دوران بزرگسالی یا کهولت
دوران بزرگسالی از ۴۰ سالگی الی ۶۰ سالگی است. در این دوره رشد و نمو کاملاً متوقف شده و بدن آرام آرام رو به نقصان می‌گذارد. همچنین در این دوران قدرت‌های بدنی بتدریج کم می‌شود اما قوا کاملاً ضعیف نشده است. این دوره، دوران سردی و خشکی است، البته بین اطباء قدیم در این باب اختلاف نظر وجود دارد که این دوره، دوره سردی و خشکی است و سردی و تری.
4. دوره انحطاط یا پیری
دوره پیری از ۶۰ سالگی تا پایان عمر را شامل می‌شود. این دوره، دوره ضعف آشکار و شدید است. همچنین دوره‌ای است که سردی و رطوبت شدیداً غلبه می‌کند. نکته مهم در این جا این است که مزاج سنین در همه افراد این‌طور که گفته شد نیست. در حقیقت خود افراد متوجه می‌شوند که وقتی به سن ۳۳ـ۳۰ سالگی می‌رسند، افت شدید در بدنشان آشکار می‌شود، حتی حالت های روحیشان و بدنی‌شان تغییر پیدا می‌کند. بطور مثال هضم غذا تغییر می‌یابد، قدرت جست و خیز و بالا رفتن از موانع تحلیل می‌رود، ممکن است قدری فراموشی نیز ایجاد شود.
دو نکته مهم در مزاج سن
- مرحله ۶۰ سالگی قوای روحی و جسمی افراد یک پله پایین‌تر می‌رود، اما این سال‌ها سالهای دقیقی نیست که مثلاً بگوییم دقیقاً در ۳۰ سالگی شروع می‌شود یا در ۲۹ سالگی. ممکن است یک نفر در ۲۸ سالگی این افت را احساس کند و یک نفر هم تا ۳۵ سالگی‌ای افت را احساس نکند.
- نکته دیگر اینکه، اختلاف در تری و خشکی این سال‌ها مهم نیست بلکه سردی و گرمی این سال‌ها اهمیت دارد. در حقیقت مهم این است که تا ۴۰ سالگی گرمی بدن شروع به تحلیل رفتن می‌کند و شخص تغییرات جدی در بدنش احساس می‌کند. در هر صورت ما باید بتوانیم بین مزاج اصلی و مزاج سن فرق بگذاریم.
نتیجه گیری و کاربرد
کاربرد مطالب گفته شده در این است که مثلاً اگر شخصی مزاج سنش گرم باشد و مزاج جبلیش هم گرم باشد، حالت نامطلوبی برایش ایجاد می‌شود.
به همین دلیل معمولاً گرم مزاجان در ابتدای دوران عمرشان سختی‌های زیادتری را متحمل می‌شوند، چه از نظر روحی و چه از نظر جسمی. یعنی افراد صفراوی مزاج یا دموی مزاج را می‌بینیم که در دوران ابتدای عمرشان تا 20 الی 30 سالگی، تندخو هستند. به خاطر گرمی مزاج، مشکلات معده و بثورات پوستی ایجاد می‌شود همچنین این افراد بسیار تندمزاج و بداخلاق هستند. رشد فکری بعد از سنین گرمی آنها اتفاق می‌افتد. به عبارت دیگر بعد از 30 الی 40 سالگی تازه شروع به رشد فکری کرده و شکوفا می‌شوند. درحالی که تا آن سن حالت خمودی دارند.
سرد مزاجان برعکسند. یعنی در دوران ابتدای عمرشان، چون مزاج سن آنها گرم و مزاج مادرزادی‌شان سرد است، شکوفایی بهتری دارند. اما به محض اینکه به سن ۴۰ سالگی می‌رسند افت شدید در همه برنامه‌هایشان چه از نظر جسمی و چه از نظر فکری پیدا می‌کنند.
