تاتوره یا داتورا ؛ گیاه داروئی پرخاصیت اما سمی!

تاتوره که در نقاط مختلف به صورت پرورشی و گیاهی زینتی در پارک‌ها و باغات مشاهده می‌شود، یک گیاه به‌شدت سمی ولی در عین حال با خواص دارویی زیاد است که در این پست قصد داریم شما را بیشتر با این گیاه و نحوه استفاده آن آشنا نماییم.

گیاه شناسی تاتوره (داتورا)

• تاتوره (Datura stramonium L) یا داتوره، گیاهی علفی و از تیره سیب زمینی است.
• این گیاه، یک ‌ساله بوده و ارتفاع آن به 50 تا200 سانتی‌متر می‌رسد و در حال حاضر در همه‌ی دنیا یافت می‌شود.
• در مناطق بایر و کنار جاده‌ها و در ارتفاعات کم و متوسط می‌روید.
• خاک مناسب برای آن خاک غنی شنی یا خاک آهکی با منطقه‌ای باز و آفتابی است.
• ساقه‌های این گیاه شاخه‌زنی فراوان دارد.
• برگ‌های آن بیضی شکل، دندانه‌دار و بدبو هستند که به صورت متناوب روی شاخه آرایش می‌یابند.
• گل تاتوره سفید رنگ، قیفی شکل و بزرگ است.
• هنگام چیدن و تماس با گیاه تاتوره باید احتیاط زیادی کرد چون سمی است.
• پس از دست زدن به آن، دست خود را کاملا بشویید. از تماس این ترکیب با پوست سر کودکان بپرهیزید.

• میوه‌ی آن به کپسولی بزرگ شبیه است که با شکافی از جهت طول باز می‌شود و روی آن تیغ‌های زیادی وجود دارد و درونش دانه‌هایی سیاه رنگ دیده می‌شود.
• اگر کمی از برگ تازه‌ی آن را له کنید، بویی تهوع آور و بد از آن بر خواهد خاست.
• قسمت‌های مورد استفاده‌ی آن عبارت از برگ‌ها و دانه‌های آن هستند.
• برگ و گل گیاه و دانه گیاه حاوی الکالوئیدهای هیوسیامین، آتروپین و اسکوپولامین است این مواد اسپاسمولیتیک یا آرام کننده تشنج هستند.
• این گیاه از خرداد تا مهر گل می‌دهد.
• طعم تلخ و شوری دارد.
• ماده آتروپین از این گیاه حاصل می‌شود و به همین خاطر خاصیت ضد سم دارد.

تاتوره به چه نام‌های دیگری نیز شناخته می‌شود؟

نام‌های دیگر تاتوره در کتب طب گیاهان ایران عبارتند از:

• تاتوله، بقم، طلانور، جوزرق، جوز ماثم و جوز ماثا
• و به عربی صفیرالسلطان نیز نامیده شده است.
• نوعی از آن در ایران وجود دارد که به نام‌های تاتوله، جوزماش، نبات اهریمنی و علف شیطان نیز موسوم است.

نام علمی: Datura stramonium

نام انگلیسی:Jimsonweed

پراکنش جغرافیائی

اطراف تهران، کرج، ری، راه تهران به فیروزکوه، نواحی غیر مزروع اراک، آذربایجان، قره داغ، ارومیه، بلوچستان، گیلان، امامزاده هاشم، راه بندرانزلی به چوکام، چند کیلومتری نزدیک غازیان، گرگان: بندرگز، خراسان: شوکت آباد و نزدیک بیرجند، بینالود، کرمان در ارتفاعات ۱۷۰۰ متری، سیستان.

نام لاتین این گیاه برگرفته از نام فارسی تاتوره است؛ زیرا این گیاه اصلا بومی ایران بوده است. منشا اصلی تاتوره در هندوستان و سواحل دریای خزر بوده است ولی امروزه این گیاه درغالب نواحی امریکا، اروپا و مخصوصا کشور فرانسه، آسیا و ایران پراکندگی دارد. عده ای از دانشمندان نیز برعکس آن را گیاه قاره آمریکا می‌دانند و عقیده دارند که از آنجا ابتدا به اروپا و بعدا به نواحی دیگر انتقال یافته است. در بعضی نواحی نیز اقدام به پرورش این گیاه می‌گردد.

از مزاج تاخواص تاتوره

مزاج تاتوره سرد و حشک است.

فرآورده های دارویی تاتوره از خواص زیر برخوردارند:

• ضد درد، مسکن
• ماده آتروپین موجود در آن باعث گشاد شدن مردمک چشم شده و بزاق دهان را کاهش می‌دهد.
• دفع ادرار را کنترل کرده و نفخ معده را نیز می‌کاهد.
• رای قطع عرق زیاد بدن و تسکین حملات آسم مفید است.
• عصاره دارویی دانه و میوه آن برای رفع شوره سر و جلوگیری از ریزش مو بسیار مفید.
• ضماد آن برای زخم‌ها و سوختگی‌ها موثر است.

آتروپین یکی از داروهای استراتژیک است که از تاتوره به دست می آید. اثرات گزارش شده برای آن عبارت است از:

• شامل ضد درد
• بی حس کننده
• ضد آسم، ضد التهاب، ضد اسپاسم
• ضد پارکینسون
• ضدعفونی کننده
• افزایش دهنده قوای جنسی
• ضدترشح بزاق، مسکن سیستم عصبی مرکزی، محرک آن،
• بازکننده ی برونش ها، روانگردان، خواب آور و مخدر است.

مواد مؤثر دارویی تاتوره

در کتاب «گزیده‌ی گیاهان دارویی»  تألیف «دکتر سید هادی صمصام شریعت» مواد مؤثرِ داروییِ تاتوره به این شرح نوشته شده است:

«هیوسیامین (آتروپین)، هیوسین (اسکوپولامین)، املاح معدنی و مقدار کمی اسانس، تانن، داتوجنین، داتوجن»

هشدار در مصرف 

• مصرف گیاه خام یا فرآورده های غیر استاندارد آن به هیچ وجه توصیه نمی شود.
• به‌هیچ‌عنوان نباید از آن بدون دستور پزشک استفاده کرد چون:

تاتوره از جمله گیاهان سمی است که استفاده از آن به صورت فرآوری در صنایع داروسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد و مصرف این گیاه به دلیل سمی بودن و به صورت معمول و به شکل دمنوش و جوشانده و … جایز نیست.

امروزه دارو های چندی از آلکالوئید های این گیاه تهیه می‌شوند (مثل هیوسین ان بوتیل بروماید که برای اسپاسم‌های دستگاه گوارش به کار می رود) ولی باید توجه داشت که دز داروی به کار رفته در این داروها معین و در حد درمانی و کمتر از حد سمی است.

در مورد دوز مصرفی در منابع علمی جهانی نوشته شده که دستور خاصی برای آن وجود ندارد و باید پزشک  متخصص و پزشک داروساز نسبت به شرایط فیزیکی و موارد فرد، میزان آن را تعیین کند.

نظر ابن سینا راجع به تاتوره

در کتاب قانون ابن‌سینا راجع به تاتوره چنین آمده است: مخدر است و به گردو می‌ماند. خارهای کوتاه و ستبر دارد و به گردوی قی آور (جوز القیء) شباهت دارد و دانه‌اش چون دانه‌ی ترنج است. خواب‌ آور و با مغز ناسازگار است و یک‌ دانگش مستی می‌آورد. دشمن دل است و یک‌ درهم آن در یک روز قلب را از کار می‌اندازد.

عوارض سوء مصرف گیاه تاتوره

عوارض جانبی زیر در اثر سوء مصرف این گیاه که خاصیت آنتی کولینرژیک دارد، گزارش شده است:

• خود این گیاه سمی می‌باشد، آب موجود در آوندهای این گیاه اگر در چشم ریخته شود یا با چشم تماس پیدا کند باعث بازماندن مردمک چشم می‌شود (داروی هماتروپین که مشتق همین ترکیبات است در چشم پزشکی استفاده دارویی-تشخیصی دارد)
• اگر جوشانده این گیاه به کسی خورانده شود، اعصاب ارادی انسان برای مدتی غیر ارادی می‌شود.
• مصرف 20 عدد دانه تاتوره در کودکان باعث مرگ می‌شود.
• خشکی دهان و گلو
• تپش قلب، تنگی نفس و استفراغ

• حبس ادرار
• گیجی، مشکلات بینایی، تاری دید، سرخوشی بیش از حد
• تاخیر در احساس ها
• مصرف بیش از حد آن باعث زوال عقل و جنون می شود.
• با توجه به گلهای زیبای گیاه ممکن است گاهی کودکان با آن بازی کنند و در صورت مصرف دچار مسمومیت شوند. بنابراین باید مراقب نزدیک شدن کودکان به این گیاه بسیار سمی باشیم.
• خشکی دهان

اگر فردی بدون آگاهی و خودسرانه این گیاه یا فرآورده دارویی آن را مصرف کند چه باید کرد؟

باید به پزشک متخصص مراجعه و برای نجات مسموم سم وارد شده به معده را با استفاده از داروی قی آور خارج نمود، زیرا حالت استفراغ غالباً خود به خود ایجاد نمی‌شود و معمولاً از ضد سم‌هائی نظیر مورفین یا پیلوکارپین یا فیزوستیگمین استفاده می‌شود.

• چنانچه مقدار کمی از آن خورده شده باشد با خوراندن رازیانه ی کوبیده یا فلفل سیاه نرم از ضرر آن تا حدودی کاسته می‌شود.
• شیرین بیان هم به عنوان دیگر پادزهر گیاه نام برده شده است.
• خوراندن قهوه غلیظ هم تا حدودی مفید است.
• (در صورت مسمومیت با تاتوره بلافاصله با پزشک مشورت کنید.)

موارد منع مصرف

افراد زیر نباید حتی از فرآورده های دارویی این گیاه نیز بهره ببرند مگر به تجویز پزشک:

• کودکان
• زنان شیرده و باردار
• دارندگان ناراحتی‌های قلبی
• افراد مبتلا به ناراحتی‌های گوارشی، یبوست، تب و ناراحتی مری
• مبتلایان به انواع فتق
• افراد دارای برخی ناراحتی‌های چشم
• و مبتلایان به احتباس ادرار

منبع مطالب

• کتاب اطلس مصور گیاهان دارویی
• کتاب دایره المعارف گیاهان دارویی