تدابیر و بایدها و نبایدهای مصرف ماهی در طب سنتی

حتماً بارها شنیده‌اید که برخی می‌گویند ماهی سرشار از امگا 3، پروتئین و حافظ سلامتی است و بهتر است همه هفته‌ای دوبار ماهی را در برنامه غذاییشان داشته باشند و یا برخی می‌گویند ماهی طبع سردی دارد و بهتر است اصلاً مصرف نشود، در حالی که چنین نیست و این گفته‌ها در همه افراد صدق نمی‌کند.

آنچه که در مصرف ماهی اهمیت دارد این است که در چه افراد با چه مزاج و سنی مصرف شود؟ بهترین مصلح اون چیه؟ و شیوه پخت و آماده سازی اون باید به چه صورت باشه؟

پس برای یافتن پاسخ این سوالات، در ادامه با ما همراه باشید:

ویژگی‌های یک ماهی خوب چیست؟

یک ماهی خوب که گوشت با کیفیت تری داشته باشد، باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:

• بهترین ماهی، ماهی آب شیرین است.
• اگر ماهی از رودخانه صید ‎‌شود، آب رودخانه باید جاری و زلال باشد.
• اگر ماهی از دریا صید شود، ماهی نزدیک سواحل بهتر،نازک تر و لذيذتر از از عمق دریا هستند.
• بهتر است اندازه ماهی از نظر کوچکی و بزرگی، متوسط و میانه باشد.
• بخش‌های نزدیک به دم و باله ماهی گوشت لطیف‌تر و زودهضم‌تری دارد.
• حرکت زیاد ماهی و داشتن فلس زیاد، از نشانه‌های ماهی خوب است.
• ماهی خوب آن است که تازه و ترجیحاً همان روز صید شده و تناول گردد و بوی بد نیز نداشته باشد (گوشت ماهی لطيف است و سریعاً دچار عفونت می‌گردد).
• بدترین نوع مصرف ماهی، ماهی نمک سود شده است که مدت زیادی از آن گذشته باشد.
• بدترین ماهی، ماهی قنات و گودال و چشمه‌های کوچک و زمین‌های پست و آب‌های کثیف بدبو است، خصوصاً اگر آب آن‌ها راکد هم باشد (به علت آلودگی، عفونت، تحرک کم ماهی، تغذیه از مواد نامناسب مانند لجن و …).

توجه: متاسفانه در شرایط فعلی، دسترسی به ماهی غیرپرورشی دشوار است، بنابراین اگر دسترسی به ماهی با ویژگی‎‌های فوق ندارید، می‌توانید گهگاهی از ماهی‌های پرورشی که در آب غیر راکد پرورش یافته‌اند استفاده کنید، اما زیاده روی ننمایید.

بهترین ماهی از دیدگاه طب سنتی

بهترین ماهی (سمک) از دیدگاه حکیمان طب ایرانی ماهی رَضراضی است که در آب‌های سرد و خوشگوار سنگدار صید می‎‌شود و دارای فلس بسیار است.

• این نوع ماهی، کوچک است ولی نسبت به جثه اش استخوان بزرگی دارد و شکمش سفید و پشتش دارای نقاط یا خطوط سیاه رنگ یا سیاه مایل به سبز است.
• این خصوصیات شبیه ماهی قزل آلا در ایران است.
• همچنین در دریای خزر، ماهی کولی احتمالاً شبیه این ماهی است و خواص مشابه دارد.
• گوشت ماهی تازه، از لطیف ترین غذاها، صالح الغذا و رطوبت بخش و موافق گرم مزاجان است.

ماهی چه مزاج و طبعی دارد؟

• مزاج ماهی سرد و تر است.
• ماهی‌های دریای شور و ماهی‌های خیلی کوچک که جنب و جوش زیادی دارند، سردی و رطوبت آن‌ها کمتر و گرمتر هستند و برای مزاج‌های سرد و افراد میانسال و سالمند مناسب تر است.
• ماهی نمک سود نیز گرم و خشک است.

ماهی رو چطور بپزیم و مصرف کنیم؟

• ماهی خصوصاً نوع کبابی آن، لذیذ، زودهضم و چاق کننده است.
• ماهی شکم پر با سبزیجات معطر توصیه شده و کبابی بهترین نوع مصرف ماهی است.
• چنانچه تمایل به سرخ کردن ماهی دارید، ماهی نسبتاً کوچک انتخاب نموده و ابتدا آن را در ادویه‌های گرم و خشک (زنجفیل، دارچین، فلفل، زردچوبه و زیره سبز و ..) مزه دار کنید و در روغن کنجد با حرارت ملایم سرخ کنید.
• مصرف ماهی‌های کوچک کبابی یا سرخ شده در روغن کنجد می‌تواند در رژیک غذایی شما قرار بگیرد و به کاهش وزن کمک کند و با ایجاد رطوبت مناسب در فصول گرم سال از عوارض ناشی از خشکی مزاج پیشگیری کند.
• الان که در فصل تابستان هستیم ماهی قزل آلا و کولی (کیلیکا) گزینه‌های بهتری هستند.
• اگر ماهی همراه برنج مصرف شود، بهتر است سبزی پلو باشد.
• ماهی را در وعده نهار با مصلحات میل کنید یا بعد از خوردن آن 1 تا 2 عدد خرما میل کنید.

مروری بر چند مورد از خواص ماهی تازه

• ماهی تازه و کبابی، مولد شیر در زنان شیرده و تقویت کننده کبد است.
• ماهی تازه کبابی شده، سريع الهضم و صالح الكيموس و مرطب و چاق کننده و تولیدکننده منی در گرم مزاجان است.
• اما ماهی‌های عظیم الجثه و آنچه چند روز از صیدش گذشته باشد می‌تواند سبب گرفتگی عروق کبد و اعضای داخلی گردد و باید از آن برحذر کرد، پس حواستان به مصرف بیش از اندازه ماهی‌های تن باشد.
• ماهی به همراه پیاز تقویت کننده قوای جنسی در افراد گرم مزاج است.
• ماهی تازه و لطیف، در بیماری‌های ناشی از خشکی، مانند سرفه خشک و ورم‌های گرم و بیماری‌های روده‌ای خونریزی دهنده مفید است.

تذکرات مهم در مصرف ماهی

• مصرف ماهی با ماست، دوغ، شیر، تخم مرغ (فساد هضم و  اسهال) و گوشت سایر حیوانات مضر است..
• آشامیدن آب بعد از خوردن ماهی بسیار زیان آور است.
• به هیچ عنوان نباید بعد از خوردن ماهی (حداقل دو ساعت بعد از آن) مواردی مانند آب، دوغ، شیر، ماست، سالاد و میوه را مصرف کرد.( مشکلات هضم و زمینه ساز بروز قولنج، انواع فلج ها و حتی سكته مغزی یا قلبی).
• در صورت بروز عطش، آب فراوان ننوشید، کمی نان و سرکه رفع عطش می‌کند.
• اگر بعد خوردن ماهی دچار حالت تهوع شدید «آب به» یا «عرق زیره» استفاده کنید.
• مصرف مدام ماهی توصیه نمی‌شود چون باعث ضعف معده می‌گردد.

اوقات ممنوع مصرف ماهی

• خوردن ماهی شب‌ها ممنوع است: در وعده شام، به دلیل طبع سرد شب، بهتر است غذایی با طبع گرم میل شود.
• در فصول سرد و بارانی سال بهتر است مصرف ماهی محدود شود و حتی الامکان مصرف نگردد.(به دلیل افزایش بلغم و بروز خطر سکته)
• بعد از ورزش و بعد از هر عملی که گرم کننده معده است، بلافاصله غذاهایی که سریع در معده فاسد می‌شوند مانند ماهی میل نکنید.

مصرف گوشت ماهی برای چه کسانی مضر است؟

افراد زیر در مصرف ماهی زیاده روی نکنند، در صورت مصرف هم از ماهی با اندازه کوچک، در فصل گرم  و با مصلحات میل کنند:

• افراد دارای مزاج سرد و تر
• افراد با غلبه سردی و تری در مغز
• کسانی که معده بلغمی و ضعیف دارند
• افراد چاق
• افراد مبتلا به بیماری‌های پوستی (برص :دارای لکه‌های سفید)

ماهی برای سالمندان مضر است!

تصور غلطی در مورد سودمندی ماهی برای افراد مسن وجود دارد. در حالی که در طب سنتی این یک تجویز غلط محسوب می‌شود. در سنین بالا، به دلیل غلبه سردی، مصرف ماهی آثار زیان‌باری به همراه خواهد داشت، تا حدی که موجب تشدید بیماری‌های روماتیسم، مشکلات استخوانی، آلزایمر و افسردگی می‌شود.

• در این موارد، مصرف گهگاهی ماهی‌های کوچک و کبابی شده که سردی و رطوبت آن‌ها کمتر است و با ادویه گرم و خشک اصلاح شده‌اند، مناسب تر است.

مصرف مقادیر زیاد چاشنی‌‌هایی چون لیمو ترش و انواع ترشی‌ ها به همراه ماهی به دلیل آن که هر دو طبع سردی دارند بخصوص برای سرد مزاجان توصیه نمی‌ شود، چون ضمن این‌ که سبب بی‌حالی، ضعف و هضم سخت غذا می‌شود، تشدید‌کننده بیماری‌ های سرد همچون روماتیسم، آلزایمر، افسردگی و… است. پس با موارد زیر می‌توان عوارض ماهی را تا حد زیادی اصلاح کرد :

• پختن ماهی با روغن جوز (گردو)، کنجد، زیتون و بادام شیرین
• مصرف آن با زنجبیل پرورده در عسل، گلقند و صَعتَر (آویشن)، ترشی کبر
• مزه دار کردن آن با ادویه‌های گرم و خشک مانند زنجبیل، کمی فلفل، دارچین، زردچوبه و …
• مصرف یک یا دو عدد خرما بعد از آن، نه بیشتر.

گرم مزاجان نیز در صورت بالا بودن حرارت و گرمی معده می‌‎توانند ماهی را با کمی آبلیمو، سرکه میل کنند.

حرف پایانی

از دیدگاه طب ایرانی، خوردن ماهی با رعایت شرایط شخص مصرف کننده و شرایط پخت و آماده سازی، به صورت محدود و با پرهیز از عادت مداوم به خوردن آن، مورد تایید است.
اما در صورت عدم رعایت این شرایط و به ویژه در صورت مصرف زیاد و یا تداوم مصرف، مخصوصاً در مزاج های سرد می‌تواند آثار بسیار زیانباری از جمله ضعف معده، بیماری پوستی، خستگی، بی حالی داشته باشد.

منبع: مروری بر کلیات طب سنتی ایران ص۲۳۴، و با سپاس از دکتر الهام پارسا، دکتر محبوبه ابریشم کار، دکتر مینا محبی