ارونه گیاهی دارویی که درمنابع گذشته ایران این گیاه را برای تقویت قلب تجویز می‌کرده‌اند. امروز در این پست قصد داریم به معرفی این گیاه و خواص آن به از منظر طب سنتی بپردازیم.
نام‌شناسی
- نام گیاه در منابع طب سنتی: خزامی
- نام علمی گیاه: سالویا هیدرانژا (Salvia hydrangea)
- اسم محلی گیاه: گل ارونه
- اسامی دیگر فارسی: خيرى دشتی، و گل اروانه (به شیرازی).
مشخصات ظاهری (گیاه شناسی)
- از خانواده نعناعیان است كه ظاهری بسيار شبيه به گونه‌های Hymenocrater دارد.
- در ايران، 9 گونه Hymenocrater از تيرة نعنائيان می‌رويد كه به همه اين گياهان «گل اروانه» گفته شده است. همچنين اين گياهان در بازار گياهان دارويی به نام «بادرنجبويه» عرضه می‌شوند، درحالیكه اساساً نه گل اَروانه هستند و نه بادرنجبويه!
- ظاهری با بوته های پر شاخ و برگ دارد، که در زمان گل دهی دارای جلوه زیبایی می‌شود.
- پهنک برگ گیاه اروانه به صورت تخم مرغی و از لحاظ اطراف برگ دندانه دار است.
- همچنین گل ارونه کاسه‌ای لوله ای _ استوانه ای شکل دارد که با زوایای برجسته مشخص می‌گردد؛ در داخل دارای حلقه ای از کرک است.
- کاسبرگ‌ها ۵ عدد و جام گل از کاسه گل خارج شده است
- گل ارونه معمولاً چهار عدد پرچم دارد، که خامه گیاه به کلاله دو قسمتی قطع و تمام می‌شود.
- از گل و برگ آن در طب گیاهی به صورت دمنوش استفاده می‌شود.
علت نامگذاری به اروانه یا ارونه
اَروانه واژه‌ای است برگرفته از اَروَنِه (بر وزن دَرمَنِه) كه به معنی شتر ماده است. در منطقی حدفاصل آباده و سميرم، دشتی به نام دشت اَروانه وجود دارد كه جمعيت‌های انبوهی از گل اَروانه در آن می‌رويد. اين دشت در زمان گلدهی گياه، منظره‌ای سرخ‌فام به خود می‌گيرد. شتر ماده علاقه فراوانی به خوردن سرشاخه‌های گل‌دار اين گياه دارد و به باور اهالی محل، با خوردن آن به لحاظ جنسی برانگيخته می‌شود و به همين علت اين گياه را گل اَروانه می‌نامند.
نکته:
- در منابع طب ایرانی در ماهيت این گیاه اختلاف است که در ادامه مفصل‌تر توضیح داده شده است، اما عمدتاً گل ارونه را گياهى بسيار خوشبو می‌دانند که کمی شبیه بنفشه است و معمولاً در کوهستان‌ها و در کنار رودخانه‌ها و در ماه بهار مىرويد.
- اگر چه گل آن به بنفشه شبیه است ولی رنگ آن مایل به كبودى و لاجوردى است.
- بوی گل اروانه به بوی گل نسرين نزدیک است.
تفاوت گل ارونه با گونه‌های Hymenocrater
نام علمی گل اَروانه Salvia hydrangea است. اين گياه، از تيره نعنائيان است كه ظاهری بسيار شبيه به گونه‌های Hymenocrater دارد. از ديدگاه گياه‌شناسی، Salvia hydrangea دارای برگ‌های مركّب و كاسه گل استكانی و غشاييِ دولبه، با رنگ‌های صورتی پُررنگ تا ارغوانی است كه لبه بالايی، تخم‌مرغی بدون دندانه و لبه پايينی، با دو دندانه سرنيزه‌ای دارای رگه‌های مشبک است.
اين در حالی است كه در گونه‌های Hymenocrater، برگ‌ها ساده و كاسه گل استوانه‌ای يا قيفی با لوله كوتاه است كه در آن، دندانه‌ها مساوی و بسيار بزرگ‌تر از لوله بوده و به‌صورت غشايی، مشبک و رنگين می‌باشد كه به رنگ‌های صورتی، ارغوانی و قرمز تا بنفش يا سبز ديده می‌شود. بنابراين ويژگی‌های برگ و كاسه گل، صفات مميزه بين آن‌ها می‌باشد.
تفاوت بادرنجبویه با گونه‌های Hymenocrater
از طرف ديگر، در بازار گياهان دارويی ايران، غالباً برگ‌ها و سرشاخه‌های گُل‌دار گونه‌های Hymenocrater را به اسم «بادرنجبويه» عرضه می‌كنند، درحالیكه بادرنجبويه واقعی، گياه ديگری است كه نام علمی آن Melissa officinalis و از تيره نعنائيان می‌باشد. اين گياه دارويی برگ‌های معطری دارد كه با كف‌مال‌كردنِ خشک‌شده آن، بويی شبيه به بالنگ يا بادرنگ (Citrus medica) و يا ليمو، از آن به مشام می‌رسد و به همين علت، بادرنجبويه (معرّب بادرنگبويه) ناميده شده است؛ درحالي‌كه برگ‌های Hymenocrater چنين ويژگی را ندارد.
Melissa officinalis دارای گل‌های كوچکتر به رنگ صورتی‌كم‌رنگ تا سفيد است و كاسه گل آن هم كوچک، علفی و سبزرنگ می‌باشد. بنابراين نام علمی گل اَروانه، Salvia hydrangea و بادرنجبويه، Melissa officinalis است و كاربرد اين اسامی برای گونه‌های Hymenocrater نادرست می‌باشد.
گاهی در برخی منابع به گياه Dracocephalum moldavica از تيره نعنائيان هم بادرنجبويه اطلاق شده است كه برگ‌های آن فاقد بوی بالنگ يا ليمو است؛ بنابراين نمی‌تواند بادرنجبويه باشد. اين گياه را به نام بادرشبی يا بادرشبو و در خراسان به نام بادرنج می‌شناسند كه همراه با ديگر سبزی‌خوردن‌ها مورد استفاده قرار می‌گيرد. در برخی مناطق كشور سرشاخه‌های گُل‌دار اين گياه را خشک كرده و اشتباهاً به نام بادرنجبويه عرضه می‌كنند.
طبيعت و مزاج گیاه ارونه
گیاه اروانه طبیعت گرم و خشک دارد. اگرچه عده‌ای آن را گرم و تر می‌دانند. البته لازم به ذکر است که گل آن گرم‌تر از گياه آن است.
افعال و خواص گل اروانه
- ملطف
- گرم‌کننده بدن
- مفتح سده دماغ
- تقویت کننده مغز و اعصاب
- برطرف کننده سردرد (در افراد گرم مزاج گل ارونه می‌تواند باعث سر درد شود)
- جاذب رطوبات زكامى (بخور و خوردن دم کرده یا جوشانده آرام آن برای زکام و سینوزیت و گرفتگی بینی مفید است)
- بادشکن و ضد نفخ
- آرامبخش و مقوى قلب
- بازکننده و مقوی کبد (برای کبدچرب موثر است)
- ادرار آور و دفع کننده مواد زاید دفعی
- خوشبو کننده عرق
- ضدتشنج، محرک معده و ضداسپاسم
موارد احتیاط و منع مصرف
- در حالت کلی در مصرف هیچ یک از گیاهان دارویی نباید افراط کرد و بهتر است میزان و نحوه مصرف زیر نظر و تجویز پزشک باشد.
- افراد گرم مزاج به ویژه دارای مزاج گرم و خشک در مصرف آن احتیاط کنند.
- بانوان باردار و شیرده هم از مصرف گیاهان دارویی خودداری کنند.
منبع
- برگرفته از سایت مزاج
- برگرفته از سایت پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد
- کتاب مخزن الادویه
