ارونه گیاهی دارویی که درمنابع گذشته ایران این گیاه را برای تقویت قلب تجویز میکردهاند. امروز در این پست قصد داریم به معرفی این گیاه و خواص آن به از منظر طب سنتی بپردازیم.
نامشناسی
- نام گیاه در منابع طب سنتی: خزامی
- نام علمی گیاه: سالویا هیدرانژا (Salvia hydrangea)
- اسم محلی گیاه: گل ارونه
- اسامی دیگر فارسی: خیرى دشتی، و گل اروانه (به شیرازی).
مشخصات ظاهری (گیاه شناسی)
- از خانواده نعناعیان است که ظاهری بسیار شبیه به گونههای Hymenocrater دارد.
- در ایران، 9 گونه Hymenocrater از تیره نعنائیان میروید که به همه این گیاهان «گل اروانه» گفته شده است. همچنین این گیاهان در بازار گیاهان دارویی به نام «بادرنجبویه» عرضه میشوند، درحالیکه اساساً نه گل اَروانه هستند و نه بادرنجبویه!
- ظاهری با بوته های پر شاخ و برگ دارد، که در زمان گل دهی دارای جلوه زیبایی میشود.
- پهنک برگ گیاه اروانه به صورت تخم مرغی و از لحاظ اطراف برگ دندانه دار است.
- همچنین گل ارونه کاسهای لوله ای _ استوانه ای شکل دارد که با زوایای برجسته مشخص میگردد؛ در داخل دارای حلقه ای از کرک است.
- کاسبرگها ۵ عدد و جام گل از کاسه گل خارج شده است
- گل ارونه معمولاً چهار عدد پرچم دارد، که خامه گیاه به کلاله دو قسمتی قطع و تمام میشود.
- از گل و برگ آن در طب گیاهی به صورت دمنوش استفاده میشود.
علت نامگذاری به اروانه یا ارونه
اَروانه واژهای است برگرفته از اَروَنِه (بر وزن دَرمَنِه) که به معنی شتر ماده است. در منطقی حدفاصل آباده و سمیرم، دشتی به نام دشت اَروانه وجود دارد که جمعیتهای انبوهی از گل اَروانه در آن میروید. این دشت در زمان گلدهی گیاه، منظرهای سرخفام به خود میگیرد. شتر ماده علاقه فراوانی به خوردن سرشاخههای گلدار این گیاه دارد و به باور اهالی محل، با خوردن آن به لحاظ جنسی برانگیخته میشود و به همین علت این گیاه را گل اَروانه مینامند.
نکته:
- در منابع طب ایرانی در ماهیت این گیاه اختلاف است که در ادامه مفصلتر توضیح داده شده است، اما عمدتاً گل ارونه را گیاهى بسیار خوشبو میدانند که کمی شبیه بنفشه است و معمولاً در کوهستانها و در کنار رودخانهها و در ماه بهار مىروید.
- اگر چه گل آن به بنفشه شبیه است ولی رنگ آن مایل به کبودى و لاجوردى است.
- بوی گل اروانه به بوی گل نسرین نزدیک است.
تفاوت گل ارونه با گونههای Hymenocrater
نام علمی گل اَروانه Salvia hydrangea است. این گیاه، از تیره نعنائیان است که ظاهری بسیار شبیه به گونههای Hymenocrater دارد. از دیدگاه گیاهشناسی، Salvia hydrangea دارای برگهای مرکّب و کاسه گل استکانی و غشاییِ دولبه، با رنگهای صورتی پُررنگ تا ارغوانی است که لبه بالایی، تخممرغی بدون دندانه و لبه پایینی، با دو دندانه سرنیزهای دارای رگههای مشبک است.
این در حالی است که در گونههای Hymenocrater، برگها ساده و کاسه گل استوانهای یا قیفی با لوله کوتاه است که در آن، دندانهها مساوی و بسیار بزرگتر از لوله بوده و بهصورت غشایی، مشبک و رنگین میباشد که به رنگهای صورتی، ارغوانی و قرمز تا بنفش یا سبز دیده میشود. بنابراین ویژگیهای برگ و کاسه گل، صفات ممیزه بین آنها میباشد.
تفاوت بادرنجبویه با گونههای Hymenocrater
از طرف دیگر، در بازار گیاهان دارویی ایران، غالباً برگها و سرشاخههای گُلدار گونههای Hymenocrater را به اسم «بادرنجبویه» عرضه میکنند، درحالیکه بادرنجبویه واقعی، گیاه دیگری است که نام علمی آن Melissa officinalis و از تیره نعنائیان میباشد. این گیاه دارویی برگهای معطری دارد که با کفمالکردنِ خشکشده آن، بویی شبیه به بالنگ یا بادرنگ (Citrus medica) و یا لیمو، از آن به مشام میرسد و به همین علت، بادرنجبویه (معرّب بادرنگبویه) نامیده شده است؛ درحالیکه برگهای Hymenocrater چنین ویژگی را ندارد.
Melissa officinalis دارای گلهای کوچکتر به رنگ صورتیکمرنگ تا سفید است و کاسه گل آن هم کوچک، علفی و سبزرنگ میباشد. بنابراین نام علمی گل اَروانه، Salvia hydrangea و بادرنجبویه، Melissa officinalis است و کاربرد این اسامی برای گونههای Hymenocrater نادرست میباشد.
گاهی در برخی منابع به گیاه Dracocephalum moldavica از تیره نعنائیان هم بادرنجبویه اطلاق شده است که برگهای آن فاقد بوی بالنگ یا لیمو است؛ بنابراین نمیتواند بادرنجبویه باشد. این گیاه را به نام بادرشبی یا بادرشبو و در خراسان به نام بادرنج میشناسند که همراه با دیگر سبزیخوردنها مورد استفاده قرار میگیرد. در برخی مناطق کشور سرشاخههای گُلدار این گیاه را خشک کرده و اشتباهاً به نام بادرنجبویه عرضه میکنند.
طبیعت و مزاج گیاه ارونه
گیاه اروانه طبیعت گرم و خشک دارد. اگرچه عدهای آن را گرم و تر میدانند. البته لازم به ذکر است که گل آن گرمتر از گیاه آن است.
افعال و خواص گل اروانه
- ملطف
- گرمکننده بدن
- مفتح سده دماغ
- تقویت کننده مغز و اعصاب
- برطرف کننده سردرد (در افراد گرم مزاج گل ارونه میتواند باعث سر درد شود)
- جاذب رطوبات زکامى (بخور و خوردن دم کرده یا جوشانده آرام آن برای زکام و سینوزیت و گرفتگی بینی مفید است)
- بادشکن و ضد نفخ
- آرامبخش و مقوى قلب
- بازکننده و مقوی کبد (برای کبدچرب موثر است)
- ادرار آور و دفع کننده مواد زاید دفعی
- خوشبو کننده عرق
- ضدتشنج، محرک معده و ضداسپاسم
موارد احتیاط و منع مصرف
- در حالت کلی در مصرف هیچ یک از گیاهان دارویی نباید افراط کرد و بهتر است میزان و نحوه مصرف زیر نظر و تجویز پزشک باشد.
- افراد گرم مزاج به ویژه دارای مزاج گرم و خشک در مصرف آن احتیاط کنند.
- بانوان باردار و شیرده هم از مصرف گیاهان دارویی خودداری کنند.
منبع
- برگرفته از سایت مزاج
- برگرفته از سایت پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد
- کتاب مخزن الادویه