بیماری های کبد از دید ابو‌علی سینا

جایگاه و تشریح عملکرد کبد

کبد اندامی است که می‌توان آن را کارخانه شیمیایى عظیم، آشپزخانه، پالایشگاه، محل صدور ارواح طبیعى و دبیرخانه بهداشتى‏ درمانى پیکر انسان، کارخانه خونسازی و تصفیه خون و توزیع کننده مشتقات و متعلقاتی که از خون به وجود می‌آید دانست. کبد پیچیده ترین عضو بعد از مغز، کارخانه شیمیایی عظیم بدن و تنظیم کننده بدن است.

کبد در یک چهارم سمت راست بالایی شکم و زیر پرده دیافراگم، بالای روده، کلیه و راست روده واقع شده است. کبد در قسمت گود خود بر معده سوار است و از قسمت کوژى خود با حجاب همسایه است.

در کبد شبکه عصبى وجود ندارد، اما کبد در پرده نازک غشایى پیچیده شده و عصبى ریز از آن پرده که پى‏ آلود است به داخل کبد نفوذ کرده و نوعى احساس در آن بوجود آورده است. شکل قرار گرفتن کبد از لحاظ تبادل حرارتى نیز در نظر گرفته شده است تا قسمتى از حرارت آن بوسیله پرده حجاب و هواى خنک تنفس شده بوسیله ریه از میان برود و کبد خنک شود.

کنش و واکنش‏ هاى کبد آن‏چنان پیچیده، دقیق و در عین حال منطقى و مدبرانه است که می توان گفت موجودى مستقل است در کالبد انسان و مانند انسان صاحب تدبیر و اندیشه است. اطلاعات بدست ‏آمده از عملکرد بسیار پیچیده کبد گرچه بسیار زیاد است، اما هنوز مانده تا اسرار این عضو عجیب بطور کامل کشف گردد.

بخشى از غذاها پس از وارد شدن به ماساریقا (روده‏ بند) تحت تأثیر هضمى ویژه قرار گرفته و به نوعى مبدل گردیده و از طریق ورید باب وارد کبد مى‏ شود تا در آنجا نیز با هضمى دیگر مواجه و از طریق رگ ‏هاى خروجى کبد به اندام ‏ها ریخته شود.

کبد گوشتى است قرمزرنگ که از غذاى وارد شده مقدارى را براى خود هضم کرده تا از آن نیرو بگیرد و بیشتر غذاى وارده را براى استفاده اندام‏ هاى بدن آماده مى‏ سازد. کبد جنسش از گوشت است و عصب ندارد و مملو از رگ‌های ورودی و خروجی است.

کنش و واکنش ‏هاى شیمیائى که در کبد صورت مى‏ گیرد، آن‏ چنان عظیم است که به گفته یک پرفسور غربى اگر بخواهیم کارخانه‏ هایى روى سطح زمین بسازیم که بتواند همان فرآورده ‏هاى کبد را بسازد، به زمینى به وسعتى فراتر از شهر نیویورک نیاز داریم درحالى‏ که این همه امکانات در یک جثه گوشتى کوچک جمع‏ آورى گردیده است.

کبد به علت داشتن رگ‌های باب که به آن ها ماساریقا (روده بند) گفته می‌‎شود، از قسمت مقعر (گودى) کبد گوهر غذایى را از معده و روده‌ها مى‏ مکد، می پزد و فرآوری می‌کند و آن را به چهار بخش تبدیل می‌کند:

1.  خون صاف و بی آلایش.
2.  آبی که از پالایش خون تولید می‌‎شود.
3.  کف خون (صفرا) که به رنگ زرد است‏.
4.  خون ته نشین شده یا همان سودا.

کبد بعد از پالایش خون، خون را به نقاط مختلف بدن می‌فرستد:

• قسمت صاف و بی‌آلایش خون از طریق رگ‏ هاى توخالى از قسمت کوژى کبد (محدب) به سمت بدن می ‎رود.
• آب تولید شده از عمل پالایش از راه یکى از شعبه رگ‏ هاى روئیده از کوژى کبد به سمت دو کلیه فرستاده می شود.
• صفرای ایجاد شده از یکى دیگر از رگ‏ هاى روئیده ‏شده از گودى کبد به کیسه صفرا یا کیسه زهره فرستاده می‌شود.
• ماده ته نشین خون یا همان سودا از راه یکى از شعب همین رگ که بر باب قرار گرفته و از گودى کبد منشأ دارد، وارد طحال می‌شود.

روش های تشخیص کبد سالم

برای دانستن این موضوع که کبد سالم داریم یا ناسالم، چندین راه وجود دارد از جمله:

• با دست لمس کردن کبد. دست بر کبد بگذاریم و حال آن را تشخیص دهیم.
• قسمت هایی که روی کبد‌ وجود دارند و حالت ورم کرده دارند ممکن است به علت ورم کبد، بالا آمده باشند.
• ممکن است از اندام‌هایی که با کبد در ارتباطند و در نزدیکی کبد قرار دارند حال کبد را بتوان دریافت، مانند کیسه صفرا، معده، روده و کلیه.
• از رنگ چهره، شکل و لمس پوست می‌توان پی به سلامت کبد برد.
• ممکن است از موهایی که روی پوست بدن در نواحی که کبد قرار دارد، به حال کبد پی برد.
• با توجه به وریدهایی که از کبد بیرون می‌آیند.

معاینه از طریق لمس

• اگر هنگام لمس ناحیه کبد، آن ناحیه گرم باشد دلیل بر سوء مزاج گرم است و اگر سرد باشد دلیل بر سوء مزاج سرد است.
• اگر احساس سفتی کردید به علت ایجاد ورم سفت و سخت در کبد است.
• اگر احساس بادکردگی کردی بدان که کبد ورم کرده است.

بیماری‌های کبد

 کبد می‌تواند به مشکلات زیر مبتلا شود:

• بیماری‌هایی که مختص خود کبد است که همان بیماری های مزاجی است.
• کبد دچار بیماری‌های ترکیبی شده است.
• کبد به ورم مبتلا شده است.
• کبد سوراخ شده است. کبد نسبت به سایر اندام‌های دیگر بیشتر استعداد سوراخ شدن دارد. اگر سوراخ شدن به همراه ورم در کبد باشد بسیار خطرناک است.
• کبد چرب.

درد کبد

گاهی انسان به درد کبد مبتلا می‌شود که چندین سبب می‌تواند داشته باشد.

1. کبد در اطراف پرده پوششی با سوء مزاج روبرو است.
2. درد به علت ورم است.
3. درد به علت انسداد در کبد است.
4. کبد خود به خود ناتوان است و از پردازش مواد غذایی و تحویل آن عاجز است.

اگر درد کبد شدید و بدون تب باشد علت درد ورم است اما اگر درد به همراه تب باشد ورم کبد بهبود نیابد.

نشانه‌های سوء مزاج کبد

• تشنگی شدید که هر‌‌چه آب بخورند سیراب نمی‌شوند و تشنگی برطرف نمی‌شود.
• کم شدن اشتها.
• التهاب و احساس حرارت درونی.
• زرد شدن زیاد ادرار.
• داشتن نبض سریع و تند.
•  تب خفیف.
• گرم شدن شدید خون و ماهیچه‌ها.
•  از گرما فراری بودن.

نشانه‌های کبد بیمار

رنگ چهره

شخصی که کبدش بیمار است اکثرا رنگ رخسارش مخلوطی از زردی و سپیدی است. گاهی امکان دارد که رنگ چهره مایل به سبز و یا سیاه مایل به زرد باشد. اگر کسی که رنگ چهره‌اش در منتهای سلامت و کاملا طبیعی است بدان که کبدش سالم است.

ادرار و مدفوع

هرگاه رنگ ادرار و مدفوع کمی به قرمزی بزند می‌تواند دلیل بر این باشد که کبد از عهده تصفیه خون بر نمی‌آید.

موارد مضر برای کبد

عواملی که به کبد زیان می‌رسانند و باید انسان از آن ها دوری کند به ترتیب زیرند:

• ‌ خوردن در حالت سیری و یا اینکه ترتیب نوع خوراک را رعایت نکند به عنوان مثال ابتدا خوراک دیر‌هضم بخورد و بعد از آن خوراکی زود‌هضم.
• در حالت ناشتا و یا اینکه بلافاصله بعد از حمام، نزدیکی، ورزش و خستگی، آب سرد نوشیدن. نوشیدن آب سرد در این اوقات به علت اینکه کبد ملتهب و گرم است باعث می‌شود که کبد آب سرد را با سرعت زیاد جذب کند که ممکن است منجر به بیماری استسقا ( پر‌نوشی) گردد.

علاج سوء مزاج کبد

اگر کسی سوء مزاج گرم در کبد دارد؛ برای درمان موارد زیر را بکار برد:

• از مصرف رطوبت بخش‌ها خودداری کنند.
• سردی بخش‎های غلیظ استفاده نشود.
• از مسکن های خیلی قوی استفاده نشود.

داروهایی که تجویز می‌شود باید تا اندازه‌ای خاصیت قبوضیت و تا اندازه‌ای نیرو بخش باشند. کاسنی برای این مورد بهترین است زیرا مزاج کاسنی زیاد سرد نیست و قبوضیت آن در حد اعتدال است.
اگر بیماری که کبد گرم مزاجی دارد کاسنی مصرف کند بسیار فایده دارد و اگر کاسنی را با سرکه مصرف کند بسیار مفید است.
علاوه بر این ها مصرف زرشک و تمر هندی اثرات عجیبی دارد.

اگر احساس کردی گرفتگی در کبد داری زرشک و تمبر هندی را با کرفس قاطی کن و بخور.

چیزهایی که با کبد سازگارند

به طور کلی چیزهایی که با کبد سازگارند و با آن سر دوستی دارند عبارتند از:

1. هر تلخی که باز‌کنندگی و نیروی گیرندگی بالا داشته باشد و در عین حال خوشبو نیز باشد،  مانند دارچین، شکوفه گورگیاه(گیاهی از تیره گندمیان) و امثال آن.
2. هر آنچه که خاصیت تصفیه‌کنندگی و پاک‌کنندگی داشته باشد.
3. هر ماده غذایی که خاصیت نرم‌کنندگی، جذب‌کنندگی و نیرو‌ بخشی داشته باشد، مانند زعفران.
4. پسته بوی خوشی دارد و از پاکسازی کننده‌های کبدی است و بسیار مفید برای کبد اما بسیار گرمی بخش است.
5. فندق برای هر کبدی و در هر حالی بسیار سازگار و مفید است و حرارت زیادی تولید نمی‌کند.

کبد چرب

یکی از درمان‌های ساده برای کبد چرب، طبق دستورات ابن سینا، مصرف روزانه “شربت سکنجبین” است البته باید توجه داشت که درمان‌های طب سنتی نمی‌تواند درمانی تک بعدی و صرفا با مصرف یک ترکیب دارویی باشد، بلکه برای درمان و حصول نتیجه حتما باید پرهیزات و تدابیر توصیه شده نیز دقیق اجرا شود. مثلا برای درمان کبد چرب در کنار مصرف شربت سکنجبین، حتما باید از مصرف آب یخ نیز پرهیز کرد و هر لقمه غذا حدود ۲۰ مرتبه جویده شود.

ابن‌سینا طرز تهیه شربت سکنجبین را به‌صورت ساده در کتاب قانون خود به این صورت آورده است:

مواد مورد نیاز:

• سرکه یک واحد
• عسل ۲ واحد
• آب ۸ واحد

طرز تهیه:

سرکه، عسل و آب را با هم ترکیب می‌کنیم و بر روی حرارت قرار می‌دهیم تا با شعله ملایم بجوشد تا یک سوم آب آن بخار شود؛ حین جوشیدن کف آن را جدا کنید و می‌توانید یک دسته نعناع هم برای رنگ و طعم بهتر حین جوشیدن به آن اضافه کنید.

در هر وعده، یک سوم لیوان از این شربت با دو سوم لیوان آب مخلوط و مصرف شود.

زمان مصرف:

ترجیحا با شکم خالی یا یک ساعت بعد از غذا. این کار را به شکل روزانه و در یک بازه زمانی دو ماهه انجام دهید.

بادرنجبویه: یکی دیگر از توصیه های ابن سینا در درمان کبد چرب استفاده از گیاه بادرنجبویه (بادرنج بویه) است. این گیاه با طبع گرم و خشک، داروی سنتی مورد علاقه ابوعلی سینا بوده که با تنظیم کردن فشار خون و افزایش برخی از بیومارکر‌ها موجب بهبودی سلامت قلب و عروق، کبد و انبساط روح تجویز می‌شود.

گیاه بادرنجبویه در محافظت از قلب و کبد در برابر بیماری‌های معمول آن‌ها موثر است. بادرنجبویه خواص ضدباکتریایی و آنتی اکسیدانی و ضدالتهابی دارد که این ویژگی اجازه نمیدهد که بیماری‌ها در برابر دارو‌ها مقاومت کنند.

گیاه بادرنجبویه یا ملیسا به دفع سموم از کبد و حفظ سلامتی آن کمک می‌کنند. بهبود وضعیت کبد از دیگر خاصیت‌های این گیاه است که می‌تواند منجر به کاهش چربی‌های کبد شود. نتایج برخی تحقیقات نشان می‌دهد این گیاه ظرفیت چربی، کلسترول و تری گلیسرید را تنظیم می‌کند.

مصرف خاکشیر، زردچوبه، قاصدک، سرکه سیب، چای سبز، خار مریم نیز برای درمان کبد چرب مفید است.

درمان کبد چرب با حجامت

همانطور که اشاره کردیم کبد وظیفه دفع سموم و مواد زائد بدن را برعهده دارد، اما زمانی که کبد شما چرب شده باشد، نمی­‌تواند این وظیفه خود را به طور کامل و صحیح انجام دهد، به همین خاطر حجامت می­‌تواند راه حل بسیار مناسبی باشد تا بتواند به دفع خون کثیف و سموم اضافی بدن شما کمک کند.

حجامت به دو صورت خشک و تر انجام می‌‌شود. زمانی که مشکل کبدتان خیلی جدی نباشد می­‌توانید فقط با بادکش کردن خود را درمان کنید، اما در صورتی که وضعیت کبد شما در شرایط مناسبی قرار نداشته باشد، می‌­توانید از حجامت ‌تر که در آن خون کثیف را از بدن خارج می­‌کنند، استفاده کنید. توصیه ما برای شرایطی که آنزیم‌های کبدی دچار اختلال شده‌اند و یا چربی کبد مصرف داروهای گیاهی است.

پیشگیری از ابتلا به بیماری های کبد

در صورتی که دارای بیماری کبد چرب هستید یا به دنبال راه‌های پیشگیری از آن به نکات زیر توجه داشته باشید:

• بعد از ساعت 7 شب غذای سنگین نخورید.
• پرهیز از مصرف آب یخ، بخصوص به صورت ناشتا و بعد یا حین غذا خوردن.
• پرهیز از مصرف نوشیدنی­‌های گازدار و خیلی سرد.
• اجنتاب از مصرف غذاهای فست فودی، مواد کمپوتی و کنسروی و آماده.
• پرهیز از مصرف غذاهای سرد و لزج مانند ماکارونی صنعتی، لازانیا و پنیر پیتزا.
• اجتناب از مصرف گوشت­‌های غلیظ، مانند گوشت گاو، گوساله و شتر.
• اجتناب از پرخوری و درهم‌خوری.
• جویده جویده غذا خوردن و پرهیز از سریع خوردن.
• ورزش کردن روزانه و انجام فعالیت­‌های بدنی.
• پرهیز از مصرف آب یخ به‌ویژه در زمان‌هایی که دمای بدن بالاتر از حد طبیعی است مانند زمان خروج از حمام یا پس از فعالیت‌های سنگین ورزشی و بدنی.
• اجتناب از مصرف روغن‌های مایع تراریخته موجود در بازار و جایگزینی آن ها با روغن‌های سالم مانند روغن زیتون، روغن کنجد، روغن ارده کنجد، روغن شحم گاوی، روغن دنبه و روغن زرد.
• پرهیز از مصرف بی‌رویه بستنی‌ها به‌ویژه بستنی‌های صنعتی.
• اجتناب از مصرف مواد غذایی فراوری‌شده صنعتی حاوی مواد نگهدارنده‌‌ای مانند بنزوات سدیم.
• مزمزه مقداری نمک طبیعی (سنگ‌نمک آسیاب شده) در ابتدا و انتهای غذا.

منبع: کتاب قانون. جلد 4. (233-185) و تیم تولید محتوای طبایع