خواب و اثرات آن بر سلامتی از دیدگاه طب ایرانی

چکیده

سابقه و هدف

در منابع طب ایرانی، خواب از  اولویت های مهم در حفظ سلامتی و درمان بیماری هاست. از دیدگاه طب نوین نیز هرگونه اختلال در ریتم شبانه روزی بدن سبب دگرگونی در نوسانات طبیعی سیستم اندوکرین خواهد شد. این مطالعه به مشخصات یک خواب خوب و تأثیر آن بر پیشگیری از بروز بیماری ها از نگاه طب سنتی و طب مدرن پرداخته است.

مواد و  روش ها

در این مطالعه که یک بررسی مروری است، منابع مهم طب ایرانی مانند قانون که در دانشکده های طب ایرانی نیز تدریس می شوند و همچنین نرم افزار نور  و پایگاه های اطلاعاتی الکترونیک چون ^{Google Scholar, SID, PubMed} مورد مطالعه قرار گرفتند.

یافته ها

خواب یکی از شش اصل مهم حفظ سلامتی از دیدگاه طب ایرانی است که در منابع این مکتب به جزئی ترین اصول خواب مناسب برای افراد مختلف پرداخته شده است؛ مثلاً کودکان بیشتر از جوانان و زنان بیشتر از مردان به خواب نیاز دارند و نیز در تابستان بیشتر از زمستان نیاز به خوابیدن است. همچنین به تأثیرات خواب کم و بدموقع نیز اشاره شده است. امروزه نیز در دنیا مطالعات ارزشمندی انجام شده که ارتباط بین مشکلات خواب با بیماری های مختلف جسمی و روحی چون فشار خون، مشکلات کلیوی، اضطراب و افسردگی و حتی ناباروری را نشان می دهد.

نتیجه گیری

با بررسی دستاوردهای طبی جدید در زمینه خواب و نیز اطلاعات طب ایرانی می توان ارتباطی بسیار نزدیک بین این دو دیدگاه پیدا کرد. هر دو توجه  ویژه ای به زمان بندی خواب دارند و نیز مقدار خواب هر فرد را با توجه به تفاوت های فردی متفاوت می دانند و قائل به اثر خواب بر بهبود ترمیم فیزیکی و روان شناختی انسان هستند. هرچند در بعضی موارد چون خصوصیات خواب مناسب، طب سنتی دقیق تر بحث می کند.

مقدمه

طب سنتی ایران مکتبی پویاست که در طول سالیان متمادی، به اعتراف دانشمندان قدیم و جدید، جایگاه ارزشمند خود را تثبیت کرده و با دیدگاه سلامت محور خود همواره پیشگیری را بر درمان ارجح دانسته است. از دیدگاه طب سنتی ایران، سلامتی بر شش اصل استوار است که به آن «شش اصل ضروری یا سته ضروریه» گویند و شامل مدیریت هوای سالم، تغذیه درست، فعالیت کافی، استراحت و خواب به اندازه و تعادل حالات روحی ـ  روانی است. گفتنی است که از نگاه حکیم برجسته ابن سینا در کتاب قانون، سه اصل بزرگ و مهم در حفظ سلامتی در ابتدا فعالیت بدنی، در رتبه دوم تغذیه و در رتبه سوم مدیریت خواب است.

خواب از دیدگاه طب ایرانی عبارت است از انتقال بخارهای حاصل از هضم غذا که از سیستم گوارشی  به سمت مغز متصاعد می شوند تا آن  که اعصاب و نورون ها سست و مسیرهایی که در زمان بیداری فرد فعال هستند دستخوش تغییر می شوند. در طب ایرانی، خواب را شبیه ترین حالت به حالت سکون دانسته اند که این سکون در زمان مناسب باعث تقویت همه نیروهای طبیعت انسان است و بی خوابی باعث افت نیرو و انرژی می شود و به مغز آسیب می رساند.

ریتم شبانه روزی بدن انسان وابسته به محدوده وسیعی از عوامل از جمله زمان و طول خواب است که هورمون ملاتونین یک فاکتور کلیدی در تنظیم آن است. در انسان ترشح این هورمون بعد از غروب خورشید آغاز و بین ساعت 2 تا 4 بامداد به حداکثر  می رسد و پس از آن به تدریج کاهش  می یابد. زمانی که سیکل و چرخه خواب وبیداری انسان با این ریتم هماهنگ نباشد، تغییرات و نوسانات طبیعی در سیستم اندوکرین دچار دگرگونی می شوند و این مسئله آثار زیان باری برای سلامتی در پی خواهد داشت.

در این مطالعه سعی شده با توجه به نقش مهم خواب در سلامتی از دیدگاه هر دو مکتب طب سنتی و طب جدید، به مقوله مکانیسم خواب، مشخصات یک خواب خوب و تأثیر آن بر پیشگیری و نیز بروز  بیماری ها (به خصوص چهار گروه بیماری های ناباروری،  روانشناختی، فشار خون و کلیوی) پرداخته شود تا علاوه بر  نشان دادن اهمیت خواب خوب در سلامتی، از هزینه های مادی و معنوی وارده بر خانواده ها که ناشی از عدم توجه کافی به این مقوله است، کاسته شود.

مواد و  روش ها

این مطالعه یک مطالعه مروری (گردآوری) بوده و در آن از منابع مهم طب سنتی ایران که در دانشکده های طب ایرانی نیز تدریس می شوند چون « قانون » شیخ الرئیس ابوعلی سینا، « ذخیره خوارزمشاهی » سید اسماعیل جرجانی و « مفرح القلوب » حکیم ارزانی و نرم افزار نور استفاده شده است.

همچنین پایگاه های اطلاعاتی الکترونیک چون^{SID, PubMed, Google Scholar}  با استفاده از کلیدواژه هایی مثل خواب، بیماری ها و…، مطالب در طب نوین مورد جست و جو قرار گرفت و نهایتاً سعی شد ارتباط نزدیکی بین این دو مکتب درباره نقش خواب در حفظ سلامتی و پیشگیری  از بیمار ی ها برقرار شود.

با توجه به اهمیت خواب در متون طب سنتی ایران، در ابتدا به نقش خواب در سلامتی براساس متون طب سنتی اشاره می شود و در ادامه به مطالعات طب نوین در این حوزه پرداخته خواهد شد.

یافته ها

1- نتایج مطالعات طب سنتی

همان طور که پیش تر ذکر شد طبق نظر شیخ الرئیس ابن سینا پزشک ایرانی، امر درمان  بیماری ها با سه چیز کامل  می شود که اولین و مهم ترین مرحله آن تدبیر و مدیریت امور جاری در عادات زندگی است که رعایت اصول خواب نیز یکی از همین امور است. خواب اگرچه در اصول حفظ سلامتی نسبت به ورزش و تغذیه در رتبه سوم جای دارد، اما در درمان قبل از دارو و اعمال یداوی قرار می گیرد که این اهمیت پرداختن به حفظ اصول خواب در درمان بیماری ها را می رساند.

درحقیقت خواب تمام نیروهای طبیعی را که شامل هضم، متابولیسم و دفع سموم و قوای مغزی می شود، تقویت می کند و حتی باعث ترمیم  بافت های صدمه دیده بدن  می شود.

به نظر می رسد پیش از آنکه به بحث درمان اختلالات خواب در حوزه های طبی پرداخته شود، ضروری است تا ویژگی های یک خواب مناسب از دیدگاه طب سنتی مورد واکاوی قرار گیرد و این تدابیر در دستور  آموزش های حوزه سلامت وارد شود. خواب مناسب از دیدگاه طب سنتی خوابی است که معتدل باشد.

معنای خواب معتدل خوابی است که در هضم غذا یاریگر باشد و انرژی هایی را که فرد در طول یک روز کاری از دست داده به او برگرداند، زیرا  خواب  معتدل (نه کم و نه زیاد) نیروى طبیعى بدن را برای انجام بهتر کارها بازمی گرداند. اثری که خواب معتدل بر روی بدن خواهد داشت افزایش رطوبت و حرارت مزاج است. از آنجایی که با افزایش سن مزاج به سمت سردی و خشکی می گراید، می تواند برای افراد سالمند بسیار مفید باشد، زیرا رطوبت را در بدن  آن ها حفظ می کند. در مورد افراد سالم نیز توصیه شده که خواب به اعتدال و در وقت معین داشته باشند.

بهترین خواب، خواب عمیق است و از فضایل خواب شب، کامل بودن، استمرار و عمیق بودن آن است. همچنین نباید مقدار خواب کمتر از شش ساعت و زیادتر از ده ساعت باشد. بهترین ساعت خواب دو ساعت پس از مغرب تا اذان صبح است. معیار اعتدال خواب، احساس سبکی و نشاط پس از بیدارشدن و نیز آمادگی ذهنی مناسب در طی روزمی باشد.

نیاز به خواب بر حسب سن و مزاج فرد فرق  می کند. چنانکه کودکان بیشتر از جوانان و جوانان بیشتر از پیران و زنان بیشتر از مردان به خواب نیاز دارند. همچنین نیاز به خواب در تابستان بیشتر از زمستان است. لذا منفعت خواب به قدر نیاز فرد است و نباید از آن تجاوز کرد؛ چراکه ضعف حواس و سستی بدن و بیماری های دیگر را به دنبال خواهد داشت.

همان طور که گفته شد در خواب نباید  زیاده روی کرد و از شب بیداری نیز باید پرهیز کرد؛ زیرا برای مغز و همه قوای بدن مضر است. چه بسا در شب بیداری زیاد، غش کردن و افت انرژی رخ دهد. در قرآن کریم نیز به مقوله خواب و زمان آن که شب هنگام است اشاره شده: « و خوابتان را مایه آرامش و استراحت و شب را پوششی قرار دادیم و روز را وسیله معاش مقرر کردیم ».

بیدارى مفرط بدن را خشک  می کند و رطوبات آن را از بین می برد و مزاج مغز را فاسد مى کند و اگر در آن افراط شود درنهایت، فرد مبتلا به جنون  می شود. در روز نیز، طولانی خوابیدن شدیداً منع شده است؛ زیرا مسبب بسیاری از بیماری هاست و خواب روز هیچ گاه جایگزین خواب شب نیست و منافع آن را در پی ندارد.

در راستای این نوع دیدگاه حکمای قدیم، امروزه نیز مطالعات ارزشمندی در دنیا انجام شده که همگی به نحوی ارتباط بین مشکلات خواب و  بیماری های روحی و جسمی مختلفی را می رساند که در ادامه به بیان آن ها خواهیم پرداخت.

2- نتایج مطالعات طب نوین

در مورد تأثیر خواب بر باروری و هورمون های مؤثر بر آن جالب است بدانیم هورمون ملاتونین که پیش تر ذکر شد، یک فاکتور کلیدی در تنظیم ریتم  شبانه روزی بدن و یک عامل مهم برای تولید اسپرم و فولیکول است که البته در تماس با نور ساپرس می شود. دیده شده بیماران کاندید ^IVF مبتلا به اختلالات خواب از تجویز ملاتونین در بهبود تخمک و کیفیت رویان بهره مند می شوند.

محرومیت از خواب علاوه بر کاهش وزن باعث کاهش واضح در هورمون هایی همچون تستوسترون، استرادیول، پرولاکتین و  ^TSH خواهد شد. حتی در شرایط نداشتن خواب طبیعی مثل آپنه انسدادی خواب، با تغییرات اندوکرین مثل تغییر ترشح پرولاکتین سرم روبه رو هستیم که بعضا عنوان شده مشکلات قلبی ناشی از این نوع اختلال خوابً روی ارگان های انتهایی و ایجاد ناباروری در مردان مؤثر است و با درمان این نوع اختلال خواب و بهبود روند طبیعی خواب علاوه بر بهبود سطح هورمون های گنادال، مقدار و حرکت اسپرم ها نیز افزایش می یابد.

اختلال خواب با بروز بیماری های روان شناختی نیز مرتبط است. به خصوص در بروز افسردگی؛ چراکه افسردگی عموماً با علائم بی خوابی رخ می دهد که اگرچه مکانیسم آن به خوبی شناخته شده نیست، اما به درستی می توان گفت بی خوابی پیشگوی رخداد افسردگی در آینده است که این امر لزوم توجه به اصلاح خواب در دستورالعمل های درمانی بیماران مبتلا به افسردگی را می رساند.

همچنین خواب ناکافی می تواند سبب افزایش میزان شیوع اضطراب در افراد شود. چنانکه کودکان با مشکلات خواب، مشکلاتی مانند افسردگی، اضطراب، اختلال شناختی، ناتوانی در یادگیری و اختلال در رشد ذهنی را تجربه می کنند. در مطالعه ای آینده نگر عنوان شد ارتباطی مثبت و معنادار بین مشکلات شدید خواب در کودکی و افزایش ریسک افسردگی در بزرگسالی وجود دارد.

اختلالات خواب در کودکان موجب مشکلات بعدی آن ها در 18 تا 32 سالگی از جمله اضطراب، افسردگی و رفتار خشونت آمیز می شود و دیده شده کودکانی که نسبت به سایرین خواب طولانی تری دارند و کابوس های شبانه ندارند، مشکلات بعدی را تجربه نمی کنند. همین طور در مطالعه ای عنوان شد بین تأخیر رشد و صحبت کردن در کودک نوپا و بی نظمی خواب ارتباط وجود دارد.

مشکلات خواب و پس از آن خواب آلودگی روزانه، اغلب سبب بروز کاهش توجه فردی و پرخاشگری افراد می شود. در کل اختلالات خواب علاوه بر تأثیر بر علائم سوماتیک و جسمی، سلامت روان و کیفیت زندگی افراد را نیز تحت تأثیر خود قرار می دهد.

از میان بیماری ها، شیوع فشار خون بالا با اختلالات خواب ارتباط معناداری دارد و ریسک مرگ و میر در افراد دارای فشار خون بالا با طول خواب کوتاه تر، افزایش پیدا می کند؛ چنانکه کوتاه  بودن مدت زمان خواب، یک ریسک فاکتور برای ابتلا به فشار خون بالاست و نیز خواب منقطع در بروز فشار خون بالا و چاقی مؤثر است و البته کیفیت خواب نسبت به طول مدت زمان خواب تأثیر بیشتری بر شیوع فشار خون بالا دارد.

خواب کوتاه موجب افزایش قطر شریان براکیال می شود و در بروز دیابت و فشار خون مؤثر است. طول خواب با قطر این شریان ارتباط قوی تری دارد تا سایر عوامل دیگر مثل سن بالای 65 سال و سیگاری بودن. البته برخی از مطالعات هم حاکی از آن هستند که خواب کوتاه مدت و  ناکافی به تنهایی در شیوع فشارخون بالا تأثیری ندارد مگر اینکه هم زمان کیفیت ضعیف خواب هم وجود داشته باشد.

در مورد ارتباط اختلالات خواب و مشکلات کلیوی نیز باید گفت خواب کوتاه باعث کاهش سریع و زیاد میزان فیلتراسیون گلومرولی در بیماران مزمن کلیوی  می شود. در کسانی که صبح خیلی زود بیدار می شوند و طول مدت خواب آن ها در طی شبانه روز کمتر از 6 ساعت است، کاهش فیلتراسیون گلومرولی مشاهده شده است.

همچنین در مطالعه ای دیگر عنوان شده افرادی که خواب کمتر از 6 ساعت یا بیشتر از 10 ساعت و  خواب طولانی مدت در طی روز داشته باشند، با افزایش ریسک هایپرفیلتریشن کلیوی در میانسالی مواجه خواهند بود. البته این اثر هیچ ربط یا وابستگی ای به دیابت، فشار خون و چاقی یا کیفیت ضعیف خواب ندارد. در بیمارانی که دچار بیماری مزمن کلیه بوده و در مرحله پیش از دیالیز هستند، کیفیت خواب با عوامل خطر ایجاد آترواسکلروز ارتباط دارد. در کل هرچه کیفیت خواب بدتر باشد، احتمال اینکه فرد در ریسک ابتلا به بیماری مزمن کلیوی و پروتئینوری قرار گیرد در حد بالا و خیلی بالاست.

بحث و نتیجه گیری

یافته های این پژوهش نشان داد که در هر دو مکتب طب سنتی و طب نوین، خواب نقش مهمی در حفظ سلامتی دارد و بی خوابی و مشکلات خواب برای بدن آسیب رسان خواهد بود. به طور کلی مشترکات زیادی بین این دو مکتب در این موضوع وجود دارد؛ به عنوان مثال در طب نوین نیز توجه به زمان بندی خواب شده و بین دیر خوابیدن و بروز  بیماری ها ارتباط برقرار شده است.

هرچند طب ایرانی به این مقوله، همان طور که پیش تر ذکر شد، بسیار جزئی تر پرداخته است. از موارد مشترک دیگر ذکر این نکته است که از دیدگاه هر دو مکتب، خواب در بقای انرژی و نیز بهبود ترمیم فیزیکی و  روانشناختی انسان نقش مهمی دارد.

مطالعات جدید، نیاز خوابی یک انسان بالغ 18 تا 60 سال را برای ارتقای سلامتی، حداقل 7 ساعت می داند که عنوان شده بسته به میزان تفاوت های فردی از نظر ژنتیک، رفتار و عوامل محیطی و پزشکی متفاوت است. این مطلب اهمیت یافته های مکتب طب ایرانی را می رساند که دانشمندان  آن قرن ها قبل نیز به ذکر این نکته به نحوی دیگر پرداخته اند و نیاز خواب هر فرد را بسته به سن، جنسیت و مزاج او تعریف کرده اند و حتی مواردی دیگر چون منطقه جغرافیایی را نیز لحاظ کرده اند.

در مواردی مثل خصوصیات یک خواب مناسب، طب سنتی بسیار جزئی تر و دقیق تر بحث می کند که این مطلب لزوم انجام مطالعات بیشتر مبتنی بر اصول این مکتب را می رساند.

با توجه به مطالب بیان شده بر لزوم حفظ اصول خواب در حفظ سلامتی و نیز پیشگیری از بروز بیماری ها، چه در منابع طب سنتی ایرانی و چه منابع و مقالات طب نوین، بایسته است که آموزش رعایت اصول خواب به همه اقشار مردم در جهت حفظ سلامتی و حتی درمان بیماری ها در سیاست های بهداشتی هر کشوری قرار گیرد تا نهایتاً به ایجاد یک جامعه  سالمتر منتهی شود.

برای دسترسی به مجموعه جزوات و کتاب های مربوط به طب سنتی به لینک “جزوات آموزشی و کتب تخصصی طب سنتی” و همچنین برای شرکت در کلاس های آنلاین و اطلاع از محتوای کلاس های برگزار شده به لینک ” آکادمی طب سنتی طبایع – آموزش  طب  سنتی ایران ” مراجعه فرمایید.

منبع: مجلّه طب سنّتی اسلام و ایران، سال  دوازدهم، شماره چهارم، زمستان     1400 و تیم تولید محتوای طبایع