شيرخشت مـانی (ترشحات قندی گیاهان که در اثر فعالیت حشرات بر روی آن‌ها ایجاد می شود) اسـت كـه از گونـه‌هـای كوتوناســـتر (spp Cotoneaster) از خانواده گل سرخ به‌دست می‌آيد كه از ديرباز در درمان برخی از بيماری‌ها به كار رفته است. در اين پست بعد از معرفی كلی شيرخشت و خصوصـيات گياه‌شناسی آن، ابتدا بررسی شيرخشت از ديدگاه حكماي طب سنتي و سپس خـواص دارويی شيرخشت و اهميت درمـانی ايـن محصـول گيـاهی در زردی نوزادان بيان می‌شود.
شیرخشت چیست؟
- ماده‌ای سفيدرنگ كمی مايـل بـه زرد و شـيرين اسـت، بـه فارسی «شيرخشت» و «شير خاشاک» می‌گويند.
- بـه فرانسـوی «ماناپورگــاتی» و بــه انگليسی «پورگاتيومانــا» (Purgative manna) می‌نامند.
- شیرخشت جزء انگبین‌های دارویی است و با انگبین‌های غذایی گز انگبین و گز علفی متفاوت می‌باشد و فرق آن بیشتر در خاصیت مسهلی آن‌هاست. زیرا به مقدار زیاد خاصیت اسهالی دارد، ولی اسهال شیرخشت بدون اذیت و اضطراب است و پس از آنکه معده را پاک کرد، تولید یبوست نمی‌نماید.
- شيرخشت دارای انواع مختلفی اسـت، كـه از چندين نوع گياه گرفته می‌شود كـه از نظـر خـواص مسهلی و ساير خواص كم و بيش شبيه هستند.
- برادرانش بید خشت، ترنجبین، ون انگبین، شکر گز و شکر تیغال و بیست انگبین دیگر می‌باشند.
- بهترین شیرخشت تکه های بزرگ سفید و شیرین خالصی است که با گذاشتن در دهان، به سرعت حل شده و زبان را بسیار شیرین و سرد می‌کند.
- شیرینی شیرخشت با عسل و شکر تفاوت دارد.
شيرخشت در بازار بـه سه صورت عرضه می‌شود:
- نوع اول اشكی نام دارد كه بـه صـورت قطعات متبلور، سوراخدار و اشكی شكل به قطر يـک انگشـت بوده و خالص‌تر از ساير اقسام است. ايـن نـوع شيرخشـت در بازار بين‌المللی به شيرخشت سيسيلی معروف است و رنـگ آن سفيد با طعـم شـيرين و خيلی كـم تهـوع آور اسـت.
- نـوع دوم شيرخشت تخته‌ای يا تكه‌ای یا کروی بـا رنـگ زرد تيـره، غيرخـالص که طعم آن شيرين بوده، ولی خیلی نامطبوع‌تـر از نـوع اول اسـت.
- نـوع سـوم شيرخشـت چـرب اسـت كـه ناخـالص‌تـرين نـوع شيرخشت بوده كه در جريان فاسد شدن است و طبعاً ارزان‌تـر و كم خاصيت‌تر از ساير اقسام است.
گیاه شناسی شیرخشت
شيرخشت مانی است كه از گيـاه كوتوناسـتر از خـانواده رزاسه یا گلسرخیان گرفته می‌شود اين گياه دارای گونه‌های مختلفـی در مناطق گوناگون ايران است كه با نام‌های محلی متعـدد شـناخته می‌شود، از جمله:
- در منجيل و قوشخانه «رازقی و ايرقی»
- در ارسباران «چالته و چالگو»، در كتول «كرچوب»
- در پلزنگولـه و سياه بيشه «خرپنو و وجرد»
- در آمل و كجـور «وجـل»
- در شيرين سر قزوين «شوير و آرهجـوره»
- در رودبـار «بجـا»
- در مريوان «ارغوان»
- در عمارلو « وشور و راشگر»
- در دره كـرج «شيرخشت»
- در آذربايجان غربی «داغ هيواسی و دارگيزيگ”
- و در سردشت «بوق»
كوتوناستر درختچه‌ای به ارتفاع 1 تا 5/1 متر، با شاخه‌های جوان باريک، قهوه‌ای تيره متمايل به سياه است.
- شاخه‌های سال قبل قهوه‌ای تيره متمايل به خاكستری است.
- برگ‌ها نيمه چرمی بيضی كشيده تا بيضی، به طول 4 تا 18 و عرض 5 تا 13 ميلی‌متر با قاعده باريک، نـوک تيـز يـا گـرد بـا منقـارک غضـروفی كوچک است.
- سطح زير برگ با كرک‌هـای مخملـی – نمـدی، خوابيده خاكستری پوشيده شده است.
- گل كوچک به قطر تـا 7 ميلی‌متر يا كاسبرگ‌های سه گوش، قرمز رنگ يا سبز در حاشيه قرمز ديده می‌شود. فصل گلدهی اوايل بهار است.
- نکته قابل توجهی که وجود دارد این است که درخت شیرخشت چنانچه در شرایط مساعد اقلیمی باشد رشد خوبی کرده و شیره فراوانی از آن خارج می شود ولی در صورتی که شرایط اقلیمی آن نامناسب باشد شاید رشد کند ولی شیره مطلوبی از خود تولید نمی‌کند.
- با ایجاد شکافی در دیواره‌ی این درخت توسط کشاورزان شیره‌ای از آن استخراج می‌شود.
شيرخشت از ديدگاه حكمای طب سنتی ايران
ابوبكر محمدبن زكريای رازی در كتـاب الحاوی خـواص شيرخشت را بدين صورت مطرح می‌كند:
- طعم آن شيرين و در آخر تلخ است. به مقدار 15-10 گرم به عنـوان ملـين و 60-40 گرم به عنوان مسهل در طب استعمال می‌شـود.
- در طـب قـديم به‌عنوان ملين، مسهل صـفرا، مقـوی جگـر و معـده و احشـاء شناخته شده و آن را بهترين مسهل برای بيمـاران تـبدار مـی‌دانسته‌اند.
- چنانچه از شواهد طـب سنتی مكتـوب برمی‌آيد شيرخشت به لحاظ مزاج معتـدل دارو، بـرای نـوزادان تجويز می‌شود.
- در طب سنتی شفاهی مردم كه ناشی از تجارب و عقايد طبی در مناطق مختلف كشورمان است از جمله اسـتان فارس، خراسان و كردستان نيز شيرخشت به عنوان دارويی بـی‌ضرر جهت زردی نوزادان تجـويز مـی‌شـود.
حكيم عقيلی خراسانی در مـورد نـام شيرخشـت بحثـی را مطرح می‌كند و چنين توضيح می‌دهد كه:
- از نظـر لغـوی،«خشت»، در زبان گفتـاری مـردم نـواحی خراسـان بـه معنـی صمغی است كه روی درختی به نام “كشـيرو” پيـدا مـی‌شـود.
- پس شيرخشت در واقع به مفهوم خشت يـا صـمغی اسـت كـه روی درخت “كشيرو” است و “كشيرو” در طی زمان با حذف كاف و واو به «شير» تبديل شده است.
- همچنين شيرخشـت را به فارسی شيرخشک نيز می‌نامند يعنی لبن منجمد.
خصوصيت ظاهری شيرخشت در كتاب مخزن الادويه چنين توضـيح می‌دهد:
- «بهترين آن حبه‌ای بزرگ سفيد شيرين خـالص آنسـت كه چون در دهان گذارند زود گداختـه شـود و كـام و زبـان را بسيار شيرين و سرد كند و با جلا و تقطيعـی باشـد و شـيرينی طعم آن شيرينی خاص اسـت ورای شـيرينی شـكر و عسـل»
- طبيعت آن، در آخر اول گرم و در رطوبت و يبوست معتـدل.
خواص شیر خشت از منظر طب سنتی
ابن سينا در جلد دوم كتـاب قـانون، و عقیلی خراسانی در مخزن الادویه، خـواص و مزاج شيرخشـت را چنين بيان كرده‌اند كه:
- از نظر مزاج معتدل بوده و باعـث اسـهال و ساير اثرات ترنجبين است، ولـی از تـرنجبين قـوی‌تـر اسـت.
- جلادهنده و ملين طبع
- مسهل صفرا و اخلاط سوخته
- مقوی جگر و معده و احشاء
- مسكن حرارت معده و قلب و جگر
- مفید جهت سرفه و خشـونت سـينه و حلق
- ایجاد برودتی مطبوع در دهان که از تشـنگی کاسته و رفع عطش می‌کند.
- ضماد آن برای روشن شدن پوست کاربرد دارد.
حيدريان در كتـاب طب سينا، خواص شیرخشت را چنین بیان کرده است:
- ملين
- تنظيم كننده گوارش
- مفيد برای گرمازدگی
- تب‌بر و مفيد برای حصبه، سرخک،برونشيت و نرمی استخوان
- خوردن و ماليدن شيرخشت برای رفع برفک دهان و از بين بردن تبخال لب و اطراف دهان
نکته:
در منابع اصلی طب سنتی، اشاره مستقیمی به نحوه مصرف این ماده نشده است، از این رو قبل از هر گونه مصرف خودسرانه، با پزشک خود در خصوص میزان و نحوه مصرف، مشورت نمایید.
شیر خشت چه عوارضی دارد؟
از عوارض شيرخشت میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- توليد ريـاح و قراقـر در معده (نفخ و صدای شکم)
- رقیق کردن منی و افزايش سرعت انزال
مصلح شیرخشت
مصـلح شیر خشت، روغـن بـادام و رازيانــه اسـت. پس کاهش عوارض آن میتوان از روغن بادام و رازيانه و يـا از هم وزن آن ترنجبين استفاده كرد.
بررسی اثربخشی درمـانی شیرخشت در زردی نوزادان
از شيرخشت به طـور سـنتی در كشـورمان از جملـه در اسـتان فارس، خراسـان و كردسـتان، جهـت درمـان زردی نوزادان می‌برند؛ همچنين در سال‌های اخير استفاده از شيرخشت در درمان زردی نوزادان توسط معدودی از متخصصان مورد بررسی‌هـای بـالينی قـرار گرفتـه اسـت.
اما برای استفاده از شیرخشت برای درمان زردی نوزادان همواره بایستی جانب احتیاط را رعایت نمود و زیر نظر پزشک یا متخصصان طب سنتی از آن استفاده شود، همچنین لازم است جهت استفاده از آن از فرآورده‌های مطمئن و استاندارد استفاده نمود.
علت استفاده از فرآورده‌های مطمئن
ترنجبین و شیرخشت از همان ابتدای ترشح خود که به تدریج روی ساقه گیاه روی هم انباشته می‌شود، بنا به مزه شیرین و خاصیت مغذی‌اش، انواع حشرات، قارچ‌ها و شته‌ها را به سوی خود جذب می‌کند و وقتی انواعی از این موجودات ریز و درشت روی آن چسبیدند، قادر به فرار نبوده و پیکر آلوده آنان در درون این ترشحات صمغی شکل مدفون می‌شود.
بعداز ترشح مقدار کافی این صمغ و خشک شدن آن، کشاورزان به سراغ برداشت آن‌ها می‌روند و برخی از آنان، بعد از جداسازی، آن‌ها را در مکان‌های غیربهداشتی و آلوده انبار می‌کنند.
متأسفانه عده‌ای از خانواده‌ها، بدون مشورت پزشک متخصص طب سنتی، به‌محض این که نوزاد از بیمارستان به منزل منتقل می‌شود، برای رفع هرنوع درد و مرض احتمالی، برای پاک کردن روده‌های نوزاد، این معجون همه‌کاره و اما مملو از آلودگی را به نوزاد می‌دهند.
پس در مورد مصرف شیرخشت و ترنجبین در نوزادان، به دلیل حساس بودن معده و روده این عزیزان؛ جوانب احتیاط را رعایت کنید.
برای تهیه این مطالب زحمت زیادی کشیده شده است، بنابراین، بازنشر این مطلب، تنها با ذکر منبع و نام و نشان سایت طبایع مجاز است.
فروغ
سلام
دوستم به تحم مرغ حساسیت دارد .
و از شکر تیغال به اندازه عدس خورده بود و علائم مشابه داشته .
حالش بد شده و انقباض مری و معده داشته که با حوردن آبلیمو یکساعت بعد حالش بهبود یافته .