شیرخشت مـانی (ترشحات قندی گیاهان که در اثر فعالیت حشرات بر روی آن‌ها ایجاد می شود) اسـت کـه از گونـه‌هـای کوتوناســـتر (spp Cotoneaster) از خانواده گل سرخ به‌دست می‌آید که از دیرباز در درمان برخی از بیماری‌ها به کار رفته است. در این پست بعد از معرفی کلی شیرخشت و خصوصـیات گیاه‌شناسی آن، ابتدا بررسی شیرخشت از دیدگاه حکمای طب سنتی و سپس خـواص دارویی شیرخشت و اهمیت درمـانی ایـن محصـول گیـاهی در زردی نوزادان بیان می‌شود.
شیرخشت چیست؟
- ماده‌ای سفیدرنگ کمی مایـل بـه زرد و شـیرین اسـت، بـه فارسی «شیرخشت» و «شیر خاشاک» می‌گویند.
- بـه فرانسـوی «ماناپورگــاتی» و بــه انگلیسی «پورگاتیومانــا» (Purgative manna) می‌نامند.
- شیرخشت جزء انگبین‌های دارویی است و با انگبین‌های غذایی گز انگبین و گز علفی متفاوت می‌باشد و فرق آن بیشتر در خاصیت مسهلی آن‌هاست. زیرا به مقدار زیاد خاصیت اسهالی دارد، ولی اسهال شیرخشت بدون اذیت و اضطراب است و پس از آنکه معده را پاک کرد، تولید یبوست نمی‌نماید.
- شیرخشت دارای انواع مختلفی اسـت، کـه از چندین نوع گیاه گرفته می‌شود کـه از نظـر خـواص مسهلی و سایر خواص کم و بیش شبیه هستند.
- برادرانش بید خشت، ترنجبین، ون انگبین، شکر گز و شکر تیغال و بیست انگبین دیگر می‌باشند.
- بهترین شیرخشت تکه های بزرگ سفید و شیرین خالصی است که با گذاشتن در دهان، به سرعت حل شده و زبان را بسیار شیرین و سرد می‌کند.
- شیرینی شیرخشت با عسل و شکر تفاوت دارد.
شیرخشت در بازار بـه سه صورت عرضه می‌شود:
- نوع اول اشکی نام دارد که بـه صـورت قطعات متبلور، سوراخدار و اشکی شکل به قطر یـک انگشـت بوده و خالص‌تر از سایر اقسام است. ایـن نـوع شیرخشـت در بازار بین‌المللی به شیرخشت سیسیلی معروف است و رنـگ آن سفید با طعـم شـیرین و خیلی کـم تهـوع آور اسـت.
- نـوع دوم شیرخشت تخته‌ای یا تکه‌ای یا کروی بـا رنـگ زرد تیـره، غیرخـالص که طعم آن شیرین بوده، ولی خیلی نامطبوع‌تـر از نـوع اول اسـت.
- نـوع سـوم شیرخشـت چـرب اسـت کـه ناخـالص‌تـرین نـوع شیرخشت بوده که در جریان فاسد شدن است و طبعاً ارزان‌تـر و کم خاصیت‌تر از سایر اقسام است.
گیاه شناسی شیرخشت
شیرخشت مانی است که از گیـاه کوتوناسـتر از خـانواده رزاسه یا گلسرخیان گرفته می‌شود این گیاه دارای گونه‌های مختلفـی در مناطق گوناگون ایران است که با نام‌های محلی متعـدد شـناخته می‌شود، از جمله:
- در منجیل و قوشخانه «رازقی و ایرقی»
- در ارسباران «چالته و چالگو»، در کتول «کرچوب»
- در پلزنگولـه و سیاه بیشه «خرپنو و وجرد»
- در آمل و کجـور «وجـل»
- در شیرین سر قزوین «شویر و آرهجـوره»
- در رودبـار «بجـا»
- در مریوان «ارغوان»
- در عمارلو « وشور و راشگر»
- در دره کـرج «شیرخشت»
- در آذربایجان غربی «داغ هیواسی و دارگیزیگ”
- و در سردشت «بوق»
کوتوناستر درختچه‌ای به ارتفاع 1 تا 5/1 متر، با شاخه‌های جوان باریک، قهوه‌ای تیره متمایل به سیاه است.
- شاخه‌های سال قبل قهوه‌ای تیره متمایل به خاکستری است.
- برگ‌ها نیمه چرمی بیضی کشیده تا بیضی، به طول 4 تا 18 و عرض 5 تا 13 میلی‌متر با قاعده باریک، نـوک تیـز یـا گـرد بـا منقـارک غضـروفی کوچک است.
- سطح زیر برگ با کرک‌هـای مخملـی – نمـدی، خوابیده خاکستری پوشیده شده است.
- گل کوچک به قطر تـا 7 میلی‌متر یا کاسبرگ‌های سه گوش، قرمز رنگ یا سبز در حاشیه قرمز دیده می‌شود. فصل گلدهی اوایل بهار است.
- نکته قابل توجهی که وجود دارد این است که درخت شیرخشت چنانچه در شرایط مساعد اقلیمی باشد رشد خوبی کرده و شیره فراوانی از آن خارج می شود ولی در صورتی که شرایط اقلیمی آن نامناسب باشد شاید رشد کند ولی شیره مطلوبی از خود تولید نمی‌کند.
- با ایجاد شکافی در دیواره‌ی این درخت توسط کشاورزان شیره‌ای از آن استخراج می‌شود.
شیرخشت از دیدگاه حکمای طب سنتی ایران
ابوبکر محمدبن زکریای رازی در کتـاب الحاوی خـواص شیرخشت را بدین صورت مطرح می‌کند:
- طعم آن شیرین و در آخر تلخ است. به مقدار 15-10 گرم به عنـوان ملـین و 60-40 گرم به عنوان مسهل در طب استعمال می‌شـود.
- در طـب قـدیم به‌عنوان ملین، مسهل صـفرا، مقـوی جگـر و معـده و احشـاء شناخته شده و آن را بهترین مسهل برای بیمـاران تـبدار مـی‌دانسته‌اند.
- چنانچه از شواهد طـب سنتی مکتـوب برمی‌آید شیرخشت به لحاظ مزاج معتـدل دارو، بـرای نـوزادان تجویز می‌شود.
- در طب سنتی شفاهی مردم که ناشی از تجارب و عقاید طبی در مناطق مختلف کشورمان است از جمله اسـتان فارس، خراسان و کردستان نیز شیرخشت به عنوان دارویی بـی‌ضرر جهت زردی نوزادان تجـویز مـی‌شـود.
حکیم عقیلی خراسانی در مـورد نـام شیرخشـت بحثـی را مطرح می‌کند و چنین توضیح می‌دهد که:
- از نظـر لغـوی،«خشت»، در زبان گفتـاری مـردم نـواحی خراسـان بـه معنـی صمغی است که روی درختی به نام “کشـیرو” پیـدا مـی‌شـود.
- پس شیرخشت در واقع به مفهوم خشت یـا صـمغی اسـت کـه روی درخت “کشیرو” است و “کشیرو” در طی زمان با حذف کاف و واو به «شیر» تبدیل شده است.
- همچنین شیرخشـت را به فارسی شیرخشک نیز می‌نامند یعنی لبن منجمد.
خصوصیت ظاهری شیرخشت در کتاب مخزن الادویه چنین توضـیح می‌دهد:
- «بهترین آن حبه‌ای بزرگ سفید شیرین خـالص آنسـت که چون در دهان گذارند زود گداختـه شـود و کـام و زبـان را بسیار شیرین و سرد کند و با جلا و تقطیعـی باشـد و شـیرینی طعم آن شیرینی خاص اسـت ورای شـیرینی شـکر و عسـل»
- طبیعت آن، در آخر اول گرم و در رطوبت و یبوست معتـدل.
خواص شیر خشت از منظر طب سنتی
ابن سینا در جلد دوم کتـاب قـانون، و عقیلی خراسانی در مخزن الادویه، خـواص و مزاج شیرخشـت را چنین بیان کرده‌اند که:
- از نظر مزاج معتدل بوده و باعـث اسـهال و سایر اثرات ترنجبین است، ولـی از تـرنجبین قـوی‌تـر اسـت.
- جلادهنده و ملین طبع
- مسهل صفرا و اخلاط سوخته
- مقوی جگر و معده و احشاء
- مسکن حرارت معده و قلب و جگر
- مفید جهت سرفه و خشـونت سـینه و حلق
- ایجاد برودتی مطبوع در دهان که از تشـنگی کاسته و رفع عطش می‌کند.
- ضماد آن برای روشن شدن پوست کاربرد دارد.
حیدریان در کتـاب طب سینا، خواص شیرخشت را چنین بیان کرده است:
- ملین
- تنظیم کننده گوارش
- مفید برای گرمازدگی
- تب‌بر و مفید برای حصبه، سرخک،برونشیت و نرمی استخوان
- خوردن و مالیدن شیرخشت برای رفع برفک دهان و از بین بردن تبخال لب و اطراف دهان
نکته:
در منابع اصلی طب سنتی، اشاره مستقیمی به نحوه مصرف این ماده نشده است، از این رو قبل از هر گونه مصرف خودسرانه، با پزشک خود در خصوص میزان و نحوه مصرف، مشورت نمایید.
شیر خشت چه عوارضی دارد؟
از عوارض شیرخشت میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تولید ریـاح و قراقـر در معده (نفخ و صدای شکم)
- رقیق کردن منی و افزایش سرعت انزال
مصلح شیرخشت
مصـلح شیر خشت، روغـن بـادام و رازیانــه اسـت. پس کاهش عوارض آن میتوان از روغن بادام و رازیانه و یـا از هم وزن آن ترنجبین استفاده کرد.
بررسی اثربخشی درمـانی شیرخشت در زردی نوزادان
از شیرخشت به طـور سـنتی در کشـورمان از جملـه در اسـتان فارس، خراسـان و کردسـتان، جهـت درمـان زردی نوزادان می‌برند؛ همچنین در سال‌های اخیر استفاده از شیرخشت در درمان زردی نوزادان توسط معدودی از متخصصان مورد بررسی‌هـای بـالینی قـرار گرفتـه اسـت.
اما برای استفاده از شیرخشت برای درمان زردی نوزادان همواره بایستی جانب احتیاط را رعایت نمود و زیر نظر پزشک یا متخصصان طب سنتی از آن استفاده شود، همچنین لازم است جهت استفاده از آن از فرآورده‌های مطمئن و استاندارد استفاده نمود.
علت استفاده از فرآورده‌های مطمئن
ترنجبین و شیرخشت از همان ابتدای ترشح خود که به تدریج روی ساقه گیاه روی هم انباشته می‌شود، بنا به مزه شیرین و خاصیت مغذی‌اش، انواع حشرات، قارچ‌ها و شته‌ها را به سوی خود جذب می‌کند و وقتی انواعی از این موجودات ریز و درشت روی آن چسبیدند، قادر به فرار نبوده و پیکر آلوده آنان در درون این ترشحات صمغی شکل مدفون می‌شود.
بعداز ترشح مقدار کافی این صمغ و خشک شدن آن، کشاورزان به سراغ برداشت آن‌ها می‌روند و برخی از آنان، بعد از جداسازی، آن‌ها را در مکان‌های غیربهداشتی و آلوده انبار می‌کنند.
متأسفانه عده‌ای از خانواده‌ها، بدون مشورت پزشک متخصص طب سنتی، به‌محض این که نوزاد از بیمارستان به منزل منتقل می‌شود، برای رفع هرنوع درد و مرض احتمالی، برای پاک کردن روده‌های نوزاد، این معجون همه‌کاره و اما مملو از آلودگی را به نوزاد می‌دهند.
پس در مورد مصرف شیرخشت و ترنجبین در نوزادان، به دلیل حساس بودن معده و روده این عزیزان؛ جوانب احتیاط را رعایت کنید.
برای تهیه این مطالب زحمت زیادی کشیده شده است، بنابراین، بازنشر این مطلب، تنها با ذکر منبع و نام و نشان سایت طبایع مجاز است.
فروغ
سلام
دوستم به تحم مرغ حساسیت دارد .
و از شکر تیغال به اندازه عدس خورده بود و علائم مشابه داشته .
حالش بد شده و انقباض مری و معده داشته که با حوردن آبلیمو یکساعت بعد حالش بهبود یافته .