اصل مزاج یکی از محوری‌ترین مبانی طب سنتی ایران می‌باشد. بسیاری از تشخیص‌ها و درمان‌های حکمای طب سنتی ایران بر اساس وضعیت مزاج سلامت و بیماری افراد استوار بوده است. در حوزه بهداشت و حفظ سلامتی نیز بکارگیری بسیاری از تدابیر بهداشتی که به نام تدابیر حفظ الصحه معروفند مبتنی بر مزاج افراد می‌باشد. در این مقاله، ۱۰ روش ساده برای تشخیص مزاج معرفی شده است.
تفاوت مزاج، طبع و خلط
- مزاج همان طبع است و نباید آن را با خلط اشتباه گرفت. مزاج از ترکیب چهار رکن آتش (گرم و خشک)، هوا (گرم و تر)، آب (سرد و تر) و خاک (سرد و خشک) ایجاد می‌شود.
- هر غذایی که می‌خوریم، هنگامی که وارد بدن می‌شود هضم آن در معده آغاز می‌شود. به کبد می‌رود و در کبد چهار خلط یا مایع تولید می‌شود: خلط دم، صفرا، بلغم و سودا. جایگاه ذخیره سودا در طحال، صفرا در کیسه صفرا و دم و بلغم، عروق خونی است. وجود هر چهار خلط در بدن انسان ضروری است اما در حد خاص و معین. کمبود یا فزونی هر یک از آنها باعث سوء مزاج یا غلبه اخلاط می‌شود.
مزاج هر فرد از طریق موارد زیر تشخیص داده می‌شود:
1. ملمس (لمس دستان)
فرد باید مزاجی معتدل داشته باشد تا بتواند مزاج فرد دیگری را تشخیص دهد. اگر این فرد هنگام لمس، پوست فرد را:
- گرم احساس کند، این فرد گرم مزاج است.
- سرد احساس کند، این فرد سرد مزاج است.
- نرم‌تر از حد طبیعی یابد، دلالت بر رطوبت مزاج می‌کند.
- صلب‌تر یابد، دلالت بر خشکی مزاج دارد.
2. گوشت و چربی
- اگر در بدن فرد گوشت زیاد باشد، دلالت بر گرمی و تری دارد.
- اگر چربی بدن بیشتر از گوشت باشد، دلالت بر سردی و تری دارد.
- اگر گوشت زیاد باشد و چربی کم، دلالت بر گرمی و خشکی دارد.
- اگر گوشت و چربی کم باشد دلالت بر سردی و خشکی دارد.
3. رنگ پوست بدن
یکی از راه‌های تشخیص مزاج توجه به رنگ پوست بدن است.
- سفیدی پوست بدن، نشانه کم‌خونی و مزاج کمی مایل به سردی می‌باشد.
- رنگ زرد کمی مایل به قرمزی، نشانه وجود خون غیرطبیعی در بدن است.
- قرمزی پوست بدن، نشان از گرمی و پرخونی دارد.
- تیرگی پوست، نشانه صفرا است (گرمی و خشکی)
- رنگ بادمجانی، نشانه خشکی و سردی است (سودا)
- رنگ گچی، نشانه سردی و تری مزاج است (بلغم)
4. سرعت رشد، حجم، ضخامت و رنگ مو
- اگر سرعت رشد مو خیلی سریع باشد، نشانه گرمی و خشکی مزاج است.
- اگر سرعت رشد مو زیاد باشد نشانه گرمی مزاج است.
- اگر سرعت رشد مو کم باشد نشانه سردی مزاج است.
- پرمویی بدن نشانه گرمی مزاج است.
- کم مویی دلیل بر سردی مزاج است.
- نازکی مو نشان از سردی و تری مزاج است.
- صخامت زیاد آن نشانه گرمی و خشکی مزاج است.
- موی سیاه، دلیل بر گرمی مزاج است.
- موی سرخ مایل به زرد، دلیل بر سردی مزاج است.
- موی طلایی و سرخ، دلیل بر اعتدال مزاج است.
- موی سپید یا روشن دلیل بر سردی و رطوبت است همچنان که در پیران صادق است.
5. هیئت و شکل اعضاء
- قفسه سینه پهن و بزرگ، اندام‌های بزرگ، عروق برجسته، نبض قوی و عضلات بزرگ، نشانه گرمی مزاج است.
- داشتن اندام‌های کوچک دلالت بر مزاج سرد دارد.
- چهره لاغر و پوست به استخوان چسبیده، مفاصل قابل مشاهده و برجسته و غضروف‌های حنجره و بینی برجسته، نشان از خشکی مزاج است.
6. سرعت انفعال اعضاء
اگر عضوی در برخورد با گرما، سرما، خشکی و رطوبت، زودتر از آن اثر پذیرد، دلیل بر غلبه آن مزاج است. مثلا اگر در گرما زود گرم شود، دلیل بر گرمی مزاج است.
7. خواب و بیداری
تاثیر مزاج بر روی کیفیت خواب- خواب زیاد دلالت بر سردی مزاج دارد.
- خواب کم و بیداری زیاد نشانه خشکی و گرمی مزاج است.
- خواب و بیداری معتدل نشان از اعتدال مزاج است.
8. کلیه افعال بدن
- اگر افعالی نظیر سرعت رشد، رویش دندان، بلوغ، افعال مربوط به کبد، قلب و مغز و … سریع‌تر از حد طبیعی خود صورت گیرد، دلیل بر گرمی مزاج است.
- اگر کندتر صورت گیرد، دلیل بر سردی مزاج می‌باشد.
9. کیفیت دفع فضولات بدن
کیفیت دفع فضولات بدن نیز یکی از راه‌های تشخیص مزاج است. فضولات بدن شامل ادرار، مدفوع، عرق، مو، ناخن، خون حیض، مایع منی و… می‌باشد.
- اگر این مواد زاید دارای بوی تند باشد دلیل بر گرمی مزاج است.
- بی رنگ بودن یا کم بودن فضولات و عدم رایحه آن، دلالت بر سردی مزاج است.
10. انفعالات نفسانی
- قوت، سرعت و کثرت افعال مربوط به روح و اعصاب، نشانه‌ی گرمی است.
- مثلا گرم مزاجان پرحرف هستند و با سرعت بیشتری صحبت می‌کنند.
- در حالی که سرد مزاجان آهسته، آرام و شمرده صحبت می‌کنند و کم‌حرف هستند.
- قدرت حافظه و یادگیری در گرم مزاج‌ها بهتر است. سردی مایه‌ی ترس و گرمی مایه‌ی شجاعت است.
مهدی
درود بر شما. ممنون بابت مطلب خوب‌تون. یه سوال دارم، آیا میشه یک نفر طبع خودش عوض کنه؟ مثلاً از سرد و تر به گرم و خشک و یا بل‌عکس؟
امیر
سلام ممنون
این کار مرسوم نیست و اصلا توصیه نمیشه
درست اینه که اگر شما از حالت تعادل مزاجیتون خارج شدید اقدامات اصلاحی رو انجام بدید