انواع سوء مزاج کبد در طب سنتی

تعریف سوء مزاج

در اصطلاح طب سنتی خارج شدن از حالت تعادل مزاجی بدن یا غلبه یکی از اخلاط چهارگانه بر مزاج اصلی عضوی از اعضاء یا اکثر یا کل بدن را سوء مزاج می گویند. البته خود سوء مزاج به دو حالت کلی ساده (ساذج) و مادی تقسیم می شود.

در نوع ساده عامل خلطی وجود ندارد و عواملی مانند تغییرات آب و هوایی، علل شغلی (مثلا در ماهیگیران که سوء مزاج سرد و تر پیدا می‌کنند و علل روانی (خشم زیاد، استرس‌ و ..) سبب بروز سوء مزاج‌اند و در طی آن فقط یک کیفیت تغییر می‌کند؛ مثلا گرمای معده مقداری بیش از حد تعادل می رود که با مصرف اندکی مبردات (سردکننده ها) به حالت طبیعی بازمی گردد.

اما در سوء مزاج مادی، سبب سوء مزاج، اخلاط هستند و در طی آن یک یا چند تا از اخلاط اربعه (صفرا، دم، بلغم و سودا) در اندامی یا اندام هایی دچار تغییر از لحاظ کمیت یا کیفیت می شوند. بنابراین درمان آن نیز دشوارتر بوده و نیاز به اصلاح آن خلط و خروج از بدن هست.

تعریف اجمالی مزاج ها

غذا در بدن انسان در اولین مرحله تبدیل به 4 خلط می گردد که جسمی است تر و روان. بدن انسان توسط این 4 خلط تغذیه می گردد که به آن ها اَخلاط اَربعه گفته می شود.

این 4 خلط به ترتیب از سبکی به سنگین بدین شرح اند: صفرا، دَم، بلغم و سودا. دوتای این ها گرم و دوتای دیگر سرد هستند. صفرا گرم و خشک، دَم گرم و تر، بلغم سرد و تر و سوداسرد و خشک است.

از فعل و انفعال این اخلاط، کیفیتی متوسط بین حرارت (گرمی) و برودت (سردی)، رطوبت (تری) و یبوست (خشکی) ایجاد می شود که به آن مزاج می گویند.

این نسبت ها در افراد مختلف، متفاوت است و بطور کلی از 9 حالت خارج نیست:

1. معتدل (معتدل در همه چهار کیفیت).
2. گرم (یعنی در تری و خشکی معتدل است و گرمی بر سردی غلبه دارد).
3. سرد (یعنی در تری و خشکی معتدل است و سردی بر گرمی غلبه دارد).
4. تر (یعنی در گرمی و سردی معتدل است و تری بر خشکی غلبه دارد).
5. خشک (یعنی در گرمی و سردی معتدل است و خشکی بر تری غلبه دارد).
6. گرم و خشک (گرمی بر سردی و خشکی بر تری غلبه دارد، اصطلاحاً صفراوی).
7. گرم و تر (گرمی بر سردی و تری بر خشکی غلبه دارد، اصطلاحاً دموی).
8. سرد و تر (سردی بر گرمی و تری بر خشکی غلبه دارد، اصطلاحاً بلغمی).
9. سرد و خشک (سردی بر گرمی و خشکی بر تری غلبه دارد، اصطلاحاً سوداوی).

البته با دید جزئی باید گفت که تعداد مزاج ها به تعداد انسان هاست.

چرا سوء مزاج عارض می شود؟

سوء مزاج گرم

عواملی که منجر به گرمتر شدن مزاج (گرمی کردن) می شوند.

بسیار دیده می‌شود که افراد پس از شناسایی مزاج متوجه می‌شوند مزاج اولیه‌شان به سمت گرمی بیشتر از قبل متمایل شده است. اصطلاحا گفته می شود شخص گرمی اش کرده است. در اینجا تعدادی از عوامل حرکت مزاج‌های مختلف به سمت گرمی و یا سوء مزاج گرم را ذکر می‌کنیم:

• فعالیت و ورزش‌های سنگین و ماساژهای بدنی مداوم.
• خشم و شادی بیش‌ازحد.
• قرار گرفتن در معرض آفتاب یا آتش به مدت طولانی (حرارت بالفعل).
• مصرف خوراکی‌های به اصلاح گرم مانند خرما، آویشن، فلفل، … (حرارت بالقوه).
• بسته شدن منافذ پوستی (مَسامات) و درنتیجه کاهش تعرق.
• عفونت‌ها و بیماری‌های عفونی که منجر به تب و بالا رفتن حرارت بدن می‌شود.
• استعداد مزاجی افراد، به این معنا که افرادی که دارای مزاج گرم هستند با قرارگیری کوتاه در محیط های گرم یا مصرف کمی مواد خوراکی گرم خیلی سریع‌تر از افراد سردمزاج علائم گرمی کردن را بروز می دهند. مثلا حرارت بدنشان بالا می رود، ضربان قلب تند می شود، مشکلاتی همچون جوش، آفت، کم‌خوابی شبانه و… پیدا می کنند.

سوء مزاج سرد

عواملی که منجر به سردتر شدن مزاج (سردی کردن) می شوند

افراد دارای مزاج سرد با اندکی عدم رعایت اعتدال در مصرف خوراکی‌های سرد، خیلی سریع دچار مشکلات انحراف به سمت مزاج سردی می‌شوند. بعضی عوامل باعث می‌شوند که مزاج افراد چه سرد و چه گرم به سمت سردی حرکت کند و دچار سوء مزاج سرد شوند عبارتند از:

سوء مزاج سرد کبد یا کبد سرد بر اثر رژیم غذایی نادرست، ، ساعت خواب غلط، یبوست و همچنین  به‌ وجود می‌آید

• عدم تحرک بدنی مناسب یا ورزش نکردن.
• رژیم غذایی نادرست.
• غم و اندوه زیاد و افکار آزاردهنده که منجر به تشویش و بی‌خوابی شود.
• داشتن اضطراب و استرس.
• فعالیت ذهنی و بدنی افراطی که ابتدا منجر به افزایش حرارت شده، ولی با تحلیل و کاهش ذخایر مفید و حرارت پایه بدن، مزاج به سمت سردی می رود.
• قرار گرفتن در محیط‌های سرد، مرطوب و کم‌نور (سردی بالفعل).
• استشمام هوای نامناسب و آلوده.
• مصرف طولانی و بدون رعایت اعتدال خوراکی‌ها، نوشیدنی‌ها و مالیدنی‌هایی که مزاج سرد دارند (سردی بالقوه).
• زیاده‌روی در استحمام که باعث باز شدن بیش‌ازحد منافذ پوست و درنتیجه تخلیه حرارت بدن می‌شود.
• کم خوری بیش‌ازحد و رژیم‌های لاغری غیراصولی.
• پرخوری زیاد که به علت عدم توانایی و کفایت هضم معده و کافی نبودن حرارت معده برای هضم غذا شده، انرژی غذا آنطور که باید آزاد نشده و بجای آن، مواد ناپخته و خام تولید می شوند که نتیجه این اتفاقات، سرد شدن بدن است.

سوء مزاج خشک

عواملی که منجر به خشک تر شدن مزاج می شوند

برخی از عوامل باعث می‌شوند مزاج افراد به سمت خشکی حرکت کند و دچار سوء مزاج خشک شوند. این عوامل عبارتند از:

• عوامل گرم کننده مزاج همچون هوای گرم، مجاورت با آتش، حرکت و فعالیت بدنی یا ورزش بسیار با افزایش حرارت و بدنبال آن، از بین بردن رطوبات طبیعی بدن.
• عوامل خشک کننده بالقوه مانند مصرف داخلی یا خارجی (موضعی) خشک کننده های رطوبت مثل سرکه، نمک، بادمجان.
• کم خوری مفرط به دلیل بازیابی نشدن رطوبات طبیعی بدن.
• استعداد مزاجی افراد لاغر با مزاج پایه خشک (گرم یا سرد).

سوء مزاج تر

عواملی که منجر به رطوبتی تر شدن مزاج می شوند

بعضی ازعواملی که باعث می‌شوند مزاج افراد به سمت تری حرکت کند و دچار سوء مزاج تر شوند عبارتند از:

• بی تحرکی زیاد و عدم ورزش به دلیل عدم تحلیل رفتن رطوبات زائد بدن.
• عوامل رطوبت بخش بالفعل مثل توقف طولانی در محل های مرطوب (حمام، استخر و …).
• عوامل رطوبت بخش بالقوه مثل مصرف داخلی یا خارجی (موضعی) لبنیات، ترشیی و سرکه، روغن بنفشه.
• پر خوری به دلیل عدم تکافوی حرارت معده برای هضم غذا و لذا شکل گیری رطوبات واخلاط تر زائد.
• کاهش دفعیات طبیعی بدن مثل ادرار، مدفوع، عرق،عادت ماهانه و … به دلیل تجمع رطوبت های زائد در بدن.
• استعداد مزاجی به این معنا که افراد چاق رطوبتی، بیشتر مستعد تجمع رطوبت در بدن هستند.

چطور از عارض شدن سوء مزاج ها جلوگیری کنیم؟

علائم کسانی که مزاج گرم و تر دارند، تقریبا شبیه کسانی است که غلبه خلط دم دارند، چون مزاج این خلط نیز گرم و تر است. به همین ترتیب، علائم کسانی که مزاج سرد و تر دارند، تقریبا شبیه کسانی است که غلبه خلط بلغم دارند، علائم کسانی که مزاج سرد و خشک دارند، تقریبا شبیه کسانی است که غلبه خلط سودا دارند؛ و علائم کسانی که مزاج گرم و خشک دارند، تقریبا شبیه کسانی است که غلبه خلط صفرا دارند.

بنابراین باید توجه داشت که زیاده‌روی در مصرف غذاها و نوشیدنی‌هایی که باعث غلبه هر یک از اخلاط می‌شوند، منجر به تشدید مزاج آن خلط در شخص هم می‌گردد، یعنی مثلا:

• زیاده‌روی در مصرف گرمی‌جات، سرخی‌کردنی‌ها، مواد غذایی تند، ضمن افزایش خلط صفرا، حرارت و خشکی بدن را هم افزایش می‌دهد.
• زیاده‌روی در مصرف خنکی‌جات و مواد رطوبتی مانند آب، لبنیات و یا میوه‌های خام بدون طعم و آبکی، ضمن افزایش خلط بلغم، علائم سردی و تری را هم در شخص افزایش می‌دهد.
• زیاده‌روی در مصرف غذاهای مانده، کنسروی، سس‌ها، گوشت‌های خشک و مانده، فست‌فودها و ترشی‌جات، ضمن افزایش خلط سودا و علائم مربوطه، سردی و خشکی بدن را هم افزایش می‌دهد.
• زیاده‌روی در مصرف گوشت‌های قرمز، نان، برنج، چربی‌ها و شیرینی‌‌ها، ضمن افزایش خلط دم (خون)، گرمی و تری را هم در بدن افزایش می‌دهد.
• نوشیدن مایعات در حالاتی از قبیل گرمای شدید و ورزش سنگین و تعریق زیاد و غذای چرب و سنگین می‌تواند مصیبت‌هایی را برای کبد و متعاقب آن برای معده و سایر اندام‌ها ببار آورد. خوردن شراب و هر نوع شربت حاوی الکل برای مبتلایان به سوء کبدی خطرناک است و ممکن است بیماری به سمت سیروز کبدی سوق داده شود.

به طور کلی راه پیشگیری از این وضعیت‌ها اصلاح سبک غذایی و زندگی و همچنین پرهیز از مصرف آنچه که برای مزاج اصلی فرد مضر است می‌باشد.

در این قسمت به تعریف سوء مزاج، تعریف مزاج ها، عوامل ابتلا به سوء مزاج های مختلف پرداختیم. در قسمت های بعدی به علائم و درمان انواع سوء مزاج کبد خواهیم پرداخت.

منابع

• سایت آقای دکتر سید مهدی میر غضنفری، تیم تولید محتوای طبایع. اسماعیل ناظم، طبیعت در پزشکی ایرانی، ویرایش محسن باغبانی، مجموعه آشنایی با روش ها و بینشهای پزشکی ایرانی(1)، انتشارات المعی.
• جعفری فرهاد، ظفرقندی نفیسه، علیزاده فاطمه، علیزاده مهدی، کریمی مهرداد، مرادی فاطمه، بررسی فراوانی علائم مثبت سوءمزاجها از دیدگاه طب سنتی ایران در بیماران با قطع یا کاهش خونریزی رحمی، دانشور پزشکی، دانشگاه شاهد، آبان 90، سال نوزدهم، شماره 95.
• مکبری نژاد روشنک، ظفرقندی نفیسه، ناصری محسن، دواتی علی، بیوس سودابه، تنساز مژگان، کمالی نژاد محمد، بررسی علل آناتومیک «آمنوره» از دیدگاه ابوعلی سینا و مقایسه آن با طب نوین، فصلنامه تاریخ پزشکی، سال سوم، شماره نهم، زمستان 1390.
• سودابه بیوس، ناباروری و منع باروری در پزشکی ایرانی، انتشارات اسماعیلیان، چاپ اوّل، زمستان 1389. حکیم محمداکبر ارزانی، طب اکبری، مؤسسه احیاء طب طبیعی. ناصری، محسن، رضایی زاده، حسین، چوپانی، رسول، انوشیروانی، مجید، مروری بر کلیات طب سنتی ایران، مؤسسه نشر شهر، ویرایش دوم، چاپ سوم، 1390.
• نفیس بن عوض کرمانی، شرح الأسباب و العلامات، مؤسسه احیاء طب طبیعی، چاپ اوّل، امتیازی، مجید، ناظم، اسماعیل، کشاورز، منصور، کمالی نژاد، محمد، گوشه گیر، سید اشرف الدین، هاشم دباغیان، فتانه، شهراد بجستانی، هادی، طب سینایی و افزایش چربی خون، مجله طب سنتی اسلام و ایران، سال دوم، شماره دوم، تابستان 1390، 159،155.