«نیر اعظم» که در مبحث شناخت نبض و انواع آن، به زبان فارسی نگاشته شده، تالیف حکیم محمد اعظم خان، از مشاهیر و اکابر اطبای هندوستان است. مبحث نبض از مهم‌ترین و در عین حال مشکل‌ترین مباحث در طب سنتی است.
این کتاب که شامل یک مقدمه، دو تعلیم، و یک خاتمه است شامل موضوعات مهمی در شناخت نبض و انواع آن است که علیرغم نثر نسبتاً دشوارش، برای کسب اطلاعاتی موجز و در عین حال پربار درباره نبض بسیار راهگشاست.
هدف حکیم اعظم خان از نگارش کتاب
هدف نویسنده همانطور که خود در مقدمه تصریح کرده از نگارش این اثر چنین است:
- «خواستم که در آن رساله‌ای متضمّنِ فوایدی که از آن اکثرِ کتبِ طبّیه خالی است و سِیما از اقسامِ مرکباتِ غیر مشهورة نبض و اسبابِ او -که احدی از متقدّمینِ سلف و متأخّرینِ خلف مفصلاً به ذکر آن نپرداخته[اند]- بنویسم تا سایر اعزّه از مطالعة آن انتفاعِ کثیر حاصل نمایند».
بنابراین، جای شگفتی نیست اگر بخش عمده‌ای از این کتاب بر اساس آثار پیش از خود نوشته شده باشد. تا آنجا که خود حکیم اعظم خان اشاره کرده و تحقیق ما نیز آن را به روشنی اثبات می‌کند او در نگارش نیر اعظم چند منبع مهم در اختیار داشته است.
- این منابع عبارتند از: کتاب کامل الصناعه، قانون بوعلی، شرح علامه شیرازی بر قانون، شرح قانون حکیم گیلانی، شرح قانون حکیم آملی، مفرح القلوب حکیم ارزانی، خلاصه الحکمه عقیلی خراسانی، شرح موجز ابن حزم قرشی، شرح موجز اقسرایی، المأة ابوسهل مسیحی، جوامع اسکندرانیین جالینوس و … .
فهرست کتاب نیر اعظم
1. تعلیم اول، در بیان اجناس ده گانه ادله نبض و اسباب آنهاست. مؤلف در این قسمت، هر جنس از اجناس ده گانه را به صورت جداگانه معرفی کرده و توضیح می‌دهد.
2. تعلیم دوم، به بیان اقسام نبض مرکب اختصاص دارد. این بخش خود به دو قسم تحت عنوان مقاله تقسیم می‌شود:
- الف- مقاله اول، در بیان اقسام نبض مرکب به اعتبار عظم و صغر و ضعف و بطؤ و تواتر و سرعت و تفاوت و صلابت و لین و امتلاء و خلا حسب ترکیب ثنایی و ثلاثی و رباعی و خماسی و سداسی است. این مقاله، خود، مشتمل بر پنج فصل است و در هر فصل، اقسامی از نبض مرکب بیان می‌شود.
- ب- مقاله دوم، در بیان اقسام نبض مرکب مختلف است. در این مقاله، چهارده قسم نبض مورد بررسی قرار می‌گیرد.
3. خاتمه، مشتمل بر بیان تفاوت دیدگاه مؤلف با ابوعلی سینا و مؤلف «کامل الصناعة» در پرداختن به اقسام نبض امزجه و فصول و بلدان و سحنه و… است.در این بخش، مؤلف، با تنظیم جداولی جایگاه این اقسام از نبض را در کتاب مشخص کرده است.
ویژگی کتاب نیر اعظم
- چنان که در ابتدا گفتیم و مؤلف نیز در خطبه آغازین تصریح کرده، مبحث نبض از مهم‌ترین مباحث شناخت بیماری‌ها است.
- از سویی، گوناگونی مباحث و وجود اصطلاحات و تعابیر فراوان در این مبحث، باعث شده که نبض، از جمله مشکل‌ترین مباحث طب سنتی تلقی گردد، چنان که ابوعلی سینا نیز به این مطلب تصریح نموده است.
- با این حال، کتاب «نیر اعظم»، بسیاری از این سختی‌ها را هموار نموده است. حکیم محمداعظم خان، از سویی کوشیده که مهم‌ترین مباحث نبض را مطرح کند و چیزی را از قلم فروگذار ننماید و از سویی با ترتیب منطقی، هر مبحث را در محل خودش مطرح کرده و این باعث شده کسی که به این اثر مراجعه می‌کند دچار سردرگمی نشود.
- ویژگی دیگر این اثر، خلاصه بودن آن است. این اثر، بر خلاف دیگر آثار حکیم محمداعظم خان، خالی از نقل اقوال دیگر و مناقشه با پزشکان دیگر است و این کار، حجم کتاب را کمتر و یادگیری مطالب آن را آسان تر نموده است، البته مؤلف، هر از گاهی، به نقل قولی پرداخته، ولی این موارد بسیار کم است.
دانلود بخش هایی از کتاب
- مقدمه استاد اسماعیل ناظم
- در بیان نبض
- در انواع نبض مرکب ثنایی
- در انواع نبض مرکب ثلاثی
- در انواع نبض مرکب رباعی
- در انواع نبض مرکب خماسی
- در انواع نبض مرکب سداسی
نویسنده یا مترجم
- نویسنده: حکیم محمد اعظم خان
- تحشیه و تصحیح: اسماعیل ناظم
انتشارات
انتشارات طب سنتی ایران
