نبض بدن یکی دیگر از راه‌های شناخت مزاج افراد است، اما تنها راه کافی نیست، معیارهای مختلفی بر تعیین مزاج دلالت دارند، که نبض تنها یکی از اوناست. پس در ادامه با ما همراه باشید تا بفهمید چگونه از طریق نبض می‌توان به نوع مزاج افراد دست یافت، البته نبض گرفتن و دریافت مفاهیم حاصل از آن بسیار پیچیده است که در این مبحث نمی‌گنجد.
منظور از نبض و موج نبض چیست؟
نبض به حالتی گفته می‌شود که بر روی شریان‌ها لمس می‌شود و ایجاد این نبض به واسطه انقباض و انبساط منظم قلب و پرتاب خون بداخل شریان‌ها ایجاد می‌گردد. خون پمپاژ شده از سوی قلب در داخل شریان‌ها ایجاد حرکت موج مانندی می‌کند که با فشار آرام انگشتان بر روی شریان‌ها قابل لمس است که آن را حرکت و موج نبض می‌نامند.
تعریف نبض از منظر طب قدیم (سنتی)
نبض به اصطلاح طب سنتی، عبارت از حرکت وضعی اوعیه روح است که مؤلّف از انقباض و انبساط برای جذب نسیم باد و ترویح روح قلبی و دفع بخار حارّ دخانی می‌باشد. محرک نبض قوه حیوانیه است که در قلب وجود دارد و شرائینی خادم آنند.
مزاج شناسی از طریق نبض
مزاج گرم و تر: وقتی در فردی، ظاهر رگ‌ها قوی و بزرگ و از سطح پوست دست و پا براحتی قابل رویت باشه و نبض پر و با قدرت بزنه و به عبارتی نبض از نظر طول، عرض، ارتفاع (عمق) قوی باشه و محل نبض در لمس گرم باشه نشان از مزاج گرم و تر (اصطلاحا دموی) داره.
مزاج گرم و خشک:نبض در افراد با مزاج گرم و خشک (صفراوی)، نسبتاً پرقدرت اما تا حدودی ظریف‌تر از گرم و ترهاست. نبضی که از نظر ارتفاع و عمق مانند نبض دموی مزاجان قوی اما از نظر عرض و طول از آنان ضعیف‌تر است و درلمس محل نبض گرمی و خشکی نمایان است.
مزاج سرد و تر: افرادی که نبض نسبتاً ضعیف و اصطلاحاَ کوتاه و کند دارند، در واقع نبض بلغمی مزاجان از نظر طول وارتفاع ضعیف و عرض آن نسبتاً قوی است و در محل لمس نبض سردی و نرمی یافت می‌شود.
مزاج سرد و خشک: افرادی که نبض باریک و دیواره رگ سخت (صلب) دارند؛ نبض سوداوی مزاجان از نظر طول و عرض و ارتفاع ضعیف و گاهاً یافتن نبض سخت‌تر از مزاج‌های دیگر است و در محل لمس نبض خشکی و سردی یافت می‌شود.
موارد قابل بررسی در هنگام گرفتن نبض
در ارزیابی و بررسی نبض باید به موارد زیر توجه کرد.
- مقدار نبض که خود شامل طول و عرض و ارتفاع نبض می گردد.
- سرعت حرکت نبض (Rate)
- ریتم حرکت نبض (Rhythm) که در طب سنتی تحت عنوان وزن حرکت، اختلاف نبض و نظم نبض بررسی می گردد. یا به عبارتی سه فاکتور مهم بررسی نبض در طب سنتی در مقوله ریتم نبض خلاصه می شود و معادل آن است.
- قوام آلت نبض (قوام دیواره ی نبض) یا فشار دیواره‌ی شریانی.
- میزان انسدادپذیری رگ یا رطوبت یا إمتلاء نبض در طب سنتی
- قدرت برخورد نبض به نوک انگشتان که در طب سنتی ایران بنام قرع (تلنگر) نبض خوانده می‌شود.
- شکل و موج حرکت نبض
- کیفیت شریان لمس شده که از نظر گرمی یا سردی یا اعتدال بررسی می گردد که این فاکتور فقط در طب سنتی ایران آمده است و در طب جدید یا طب چینی معادلی ندارد.
معنی اصطلاحات طول، عرض و ارتفاع در مبحث مزاج شناسی
این اصطلاحات مربوط به مقدار انبساط هر نبض می‌شود و مقدار حرکت نبض در سه جهت طولی، عرضی و عمقی بررسی می گردد.
طول نبض
برحسب طول متوسط چهار سر انگشت طبیب میانه اندام؛ در حالت نرمال باید حرکت نبض در زیر چهار انگشت حس گردد اگر بیش از چهار انگشت حس گردد به آن نبض طویل و اگر در کمتر از سه انگشت حس گردد به آن نبض قصیر (کوتاه) گویند:
طول نبض بر چه چیزی دلالت دارد؟
افزایش (بیش از طول چهار سر انگشت در کنار هم قرارگرفته طبیب) و کاهش (کمتر از طول چهار سر انگشت در کنار هم قرار گرفته طبیب) آن به ترتیب نشانه زیاد یا کم بودن حرارت و قوت است.
عرض نبض
بر حسب عرض متوسط سر انگشتان طبیب میانه اندام. در حالت طبیعی باید حرکت نبض با تمام سطح نوک انگشتان لمس شود.
در هنگام معاینه نوک انگشتان را روی نبض به جلو و عقب چرخانده؛ اگر در قسمت خارجی نوک انگشتان نبض لمس شود بنام نبض پهن (عریض) خوانده می شود و اگر در سطح کمتر از نوک انگشتان لمس گردد نبض نازک ( ضیّق ) می‌نامند.
عرض نبض بر چه چیزی دلالت دارد؟
نشانه مقدار رطوبت بدن می‌باشد و هرچه عرض بیشتر باشد (مقدار بسیاری از عرض سر انگشتان را می‌گیرد) رطوبت بیشتر است.
نکته مهم:
پهنای نبض بیانگر مقدار خون و مایعات بدن است ( یعنی عرض رگ رطوبت بدن رامی سنجد ولی طول نبض حرارت بدن را می‌سنجد و به عبارتی هر چه نبض عریض‌تر باشد دلیل بر تری مزاج و هر چه نبض طویل باشد دلیل بر گرمی مزاج دارد).
عمق نبض
بنابر میزان احساس ارتفاع یا عمق نبض تعریف می‌شود؛ بطور طبیعی در ارزیابی عمق یا ارتفاع نبض سه ناحیه سطحی، میانی و عمقی بررسی می‌گردد.
نبض سطحی = شاهق = بلند
انگشتان را بدون هیچ‌گونه فشاری روی محل نبض قرار می‌دهیم و اگر نبض حس شد نبض سطحی خوانده می‌شود که بر کثرت حرارت دلالت دارد.
نبض عمقی= منخفّض (پست)
ابتداء انگشتان را روی نبض رادیال (زند زیرین؛ در امتداد انگشت شست) گذاشته و نبض به استخوان فشار می‌دهیم تا مسدود گردد و دیگر نبض زیر انگشتان حس نگردد و سپس به آهستگی فشار انگشتان را کم می‌کنیم تا مجدداً ضربان نبض را حس کنیم به این نبض حس شده نبض عمیق گویند که بر کمی حرارت دلالت دارد.
نبض میانی= ( معتدل)
انگشتان راروی نبض رادیال گذاشته و فشار متوسط به آن وارد می‌کنیم ( نه در حدی که نبض مسدود گردد) یعنی بین نبض سطحی و عمقی، نبض میانی قرار دارد.
نکته مهم: بطور طبیعی یک نبض نرمال در هر سه عمق حس می‌گردد و معمولاً در ناحیه سطحی و میانی قوی حس شده و در ناحیه عمیق ضعیف تر از لایه میانی حس می‌گردد.
عمق یا ارتفاع نبض بر چه چیزی دلالت دارد؟
افزایش (بلندی نبض به حدی است که گویا به سر انگشتان طبیب فرو می رود) یا کاهش (بلندی نبض به حدی است که فقط سر انگشتان طبیب را لمس می‌کند) آن نشانه ای از میزان حرارت بدن است.
عوامل تغییر دهنده نبض در هنگام تشخیص مزاج
عوامل زیادی می‌توانند سبب تغییر نبض در بیمار یا اختلال در دریافت و تشخیص پزشک از نبض شوند که بی‌توجهی یا در نظر نگرفتن آن‌ها ممکن است باعث تشخیص اشتباه گردد. برخی از این عوامل عبارتند از:
- خشم و غضب
- غم و اندوه
- شادی و هیجان بیش از حد
- پراکندگی خاطر و آشفتگی افکار
- اضطراب و نگرانی
- ورزش
- تشنگی، سیری یا گرسنگی مفرط
- بررسی نبض با فاصله اندک از استحمام
- سردی یا گرمی بیش از حد هوا
- بعضی بیماری‌ها مانند تب
- برخی داروها
شرایط بررسی صحیح نبض
برای این نبض به درستی گرفته شود، باید پزشک یا فرد نباض، موارد زیر را مدنظر قرار دهد.
- با انگشت شست نباید نبض لمس گردد.
- محل معاینه دمای معتدل داشته، از هرگونه سر و صدا عاری باشد.
- بیمار در هنگام معاینه، آرامش خود را حفظ نموده و دچار استرس و اضطراب و خشم، عصبانیت، شادی و هیجان زیاد و … نباشد.
- پزشک و بیمار مستقیم و روبروی هم قرار بگیرند.
- بررسی نبض بلافاصله بعد از استحمام یا در حالت تشنگی، سیری و گشنگی مفرط نباشد.
- هنگام بررسی نبض نباید بازو و کمر شخص محکم بسته باشد و نیز نباید چیزی را در دست گرفته باشد.
- هنگام گرفتن نبض باید پزشک و بیمار هردو ساکت باشند و از خیره شدن و نگاه مستقیم به یکدیگر پرهیز کنند.
- بهتر است نبّاض چشم‌ها را ببندد تا ورودی حواس دیگر کمتر شود و تمرکز بیشتری ایجاد گردد.
- نباض نیز باید در شرایط جسمی و روانی مناسب و معتدل قرار داشته باشد
- برای قضاوت بالینی دقیق‌تر و صحیح تر، باید انگشتان نبّاض از نظر گرمی و سردی، نرمی و سختی، لطافت و غلظت در اعتدال باشد.
حرف و نکته پایانی…
نبض یکی از راه های شناخت مزاج افراد است و بطور کلی نبض گرم مزاجان قوی‌تر از نبض سردمزاجان می‌باشد. در سردمزاجان، قلب نیز حرارت و تحرک نسبتاً کمتر و ضعیف‌تری دارد و این عامل روی عروق و نبض اثر می‌گذارد ضمن این که سردی مزاج باعث ضعف و سستی رگ‌ها می‌شود.
البته فراموش نکنید که گرفتن نبض، کار هر شخصی نیست و حتما باید توسط پزشک و فرد تخصص دیده انجام گیرد.
