اعراض نفسانی (وضعیت روحی – روانی)
اعراض نفسانی یا حالات روحی و روانی مانند خشم، نگرانی، غم، خجالت و ترس جزء اعمال طبیعی بدن هستند. بروز هر یک از این حالات موجب تعادل در مزاج اصلی انسان می‌گردد و سلامتی و سعادت بشر را به ارمغان می‌آورد. افزایش و کاهش این حالات که مستقیم و غیرمستقیم روی متابولیسم، گردش خون، تنفس، ترشحات دستگاه گوارش و غدد داخلی و عضلات تأثیر دارند می‌توانند معضلات و مشکلات پیچیده جسم و روان را برای انسان به وجود بیاورند. بنابر اصل استفراغ نباید با بروز طبیعی و منطقی این حالات روانی مقابله نمود و البته افراط و تفریط در این حالات روانی نیز پسندیده نیست.
اعراض نفسانی یا رویدادهای روانی اثر بسیار سریع و قدرتمندی بر جسم انسان پدید می‌آورند و در نگهداری تندرستی یا پدید آوردن بیماری سبب بسیار مهمی به شمار می‌آیند. اموری که بر نفس انسان عارض می‌گردند به وساطت ارواح، که بخش بخار گونه، بسیار لطیف و سیال اخلاط هستند قوا و به دنبال آن افعال را به سرعت تمام تحت تاثیر قرار می‌دهند.
اثر یک عرض نفسانی ناخوشایند بر بدن از اثر خوراکی‌های ناگوار و ناسالم و هوای آلوده، و خستگی و تعب جسمانی و دیگر سبب‌های بیماری‌زای دیگر سریع‌تر ظاهر می‌شود و می‌تواند پیامدهای ناگوارتری به دنبال داشته باشد.
جکیم سید اسماعیل گرگانی در کتاب الاغراض الطبیه چنین می‌گوید:
«اعراض نفسانی شادی است و غم و خشم و لذت و ایمنی و ترس و خجلی و اندیشه کارهای مهم و عمل‌های باریک و امید و نومیدی و هر یک را اندر تن مردم اثری ظاهر است. فزون از اثر طعام و شراب و غیر آن، از بهر آنکه طعام و شراب و دیگر اسباب بدان زودی اثر نکند که اعراض نفسانی، نبینی که اثر سخن یا چیزی خوش و ناخوش که مردم بشنود و اندیشه که بر خاطر بگذرد چگونه بی هیچ مهلت زود به رنگ و روی پدید آید و حرکت و آواز مردم بگردد؟ و این حال نشان آن است که اثر اعراض نفسانی قوی‌تر از دیگر سبب‌هاست .»
سته نفسانیه
اعراض نفسانی مهم در بیان حکما شش نوع‌اند : خشم، شادی، ترس، هم، غم، خجلت
همه اعراض نفسانی با حرکت روح حیوانی همراه هستند. این حرکت یا از درون به بیرون است یا از بیرون به درون، یا مرکب از هر دو حرکت و یا ناگهانی است یا اندک اندک و تدریجی:
- در خشم و نیز در شادی مفرط، روح حیوانی به طور ناگهانی به سوی بیرون و ظاهر بدن حرکت می‌کند.
- در شادی معتدل، روح با حرکتی اندک اندک و ملایم به سوی بیرون و ظاهر بدن حرکت می‌کند.
- در ترس شدید، روح به طور ناگهانی به سوی درون بدن می‌گریزد.
- در غم و اندوه، روح اندک اندک به درون بدن حرکت می‌کند.
- در هم ( که در بردارنده هم بیم و هم امید است ) و در خجلت (که در بر دارنده هم ترس و هم شادی است) روح در هر دو سو، باری به درون و باری به بیرون حرکت می‌کند.
- نکته مهم: در حرکت روح به درون یا بیرون بدن، خون و حرارت غریزی نیز با آن همراهی و حرکت می‌کنند.
تعریف هم و غم و تفاوت آن
- هم: کیفیتی است که به سبب آن روح هم به سوی درون و هم به سوی بیرون از بدن حرکت می‌کند. هم مرکب از دو حالت ترس و امید است و هر کدام که بیشتر بر فکر شخص غلبه داشته باشد نفس نیز به جانب آن می‌گراید اگر امید به نیکویی کار بیشتر باشد، روح به سمت بیرون حرکت می‌کند و اگر بیم از بدی سرانجام بیشتر باشد روح به سوی درون متمایل می‌شود. از این رو هم می‌تواند به خشم یا اندوه نیز منجر گردد.
- غم (حزن یا اندوه): هرگاه چیزی ضروری از دست برود یا دستیابی به آن ممکن نشود یا امر ناخوشایندی روی دهد که جلوگیری یا جبران آن ممکن نباشد در نفس حالتی به وجود می آید که آن راغم می‌نامند.
- تفاوت هم و غم: غم درباره مطلوبی است که یا از دست رفته و دیگر نمی‌شود آن را به دست آورد یا درباره مطلوبی است که تا کنون به دست نیامده و در آینده نیز به دست نخواهد آمد، اما هم درباره مطلوبی است که اگر چه به دشواری، ولی سرانجام دست یافتنی است.
راه کارهای تغذیه ای برای کنترل حالات روحی
در متون طب سنتی ایران گاه به اشاره و گاه به تفصیل در مورد تاثیر خوراکی‌ها، رنگ‌ها و منظرها، بوها، آواها و نغمه‌ها بر تعدیل اعراض نفسانی و کاهش حزن، ایجاد سرور، کاستن از خشم سخن رفته است. آنچه در پی می‌آید به گوشه ای از تدابیر غذایی برای افراد زود خشم و اندوه زده می‌پردازد.
1. برخی از غذاهایی که برای افراد زود خشم مناسب نیستند:
- ادویه بسیار گرم مانند زنجبیل و دارچین و فلفل و خردل
- خوراکی‌های بسیار گرم مانند عسل کهنه، خرمای خشک، مغزیات، سیر و پیاز تند
- نوشیدنی‌های داغ و تند به خصوص چای و قهوه و نسکافه
- خوراکی‌های گرم و چرب و شیرین مانند سوهان و حلوا ارده، شیرینی‌ها و سرخ کردنی‌ها
2. برخی از خوراکی ها و نوشیدنی هایی که برای افراد زود خشم مناسب هستند:
- خیار،کدو، کاهو، گشنیز، هندوانه و مرکبات
- شربت سکنجبین، شربت به لیمو، شربت آلبالو (همه شربت ها کم شیرین باشند) آب انار ترش و شیرین، ماء الشعیر طبی، آبغوره و سرکه و آبلیموی طبیعی، دوغ و ماست و پنیر تازه
- سوپ جو و آش رشته
3. برخی از خوراک هایی که برای افرا مبتلا به غم و اندوه شدید، افسردگی و وسواس نامناسب هستند:
- بادنجان، عدرس، کلم، قارچ، گوشت گاو و گوشت های صنعتی (مانند کالباس، سوسیس و همبرگر که برای همه افراد اکیداً منع می گردند)
- ادویه بسیار گرم مانند زنجبیل، دارچین، فلفل و خردل
- خوراکی های بسیار گرم مانند عسل کهنه، خرمای خشک، مغزیات، سیر و پیاز تند
4. برخی از خوراک‌هایی که برای افراد مبتلا به غم و اندوه شدید، افسردگی و وسواس مناسب هستند:
- گوشت گوسفند، زرده تخم مرغ نیم برشت (عسلی)، شیر، فرنی، شیر برنج، مسقطی، سوپ جو و آش رشته
- مخلوط شیر گاو (یک لیوان) و بادام درختی ایرانی پوست گر فته (12 عدد) با نبات یا شکر سرخ، انجیر و انگور
- دمنوش به، دمنوش گیاه به لیمو (ورون)، شربت گلاب با اندکی زعفران
5. برخی مفرحات سودمند که روح حیوانی و نفسانی و حرکاتشان را تعدیل می‌کنند:
- بوییدن و نوشیدن گلاب
- بوییدن و خوردن سیب به ویژه سیب گلاب
- دمنوش به
- شربت تخم بالنگو با گلاب و زعفران
- بوییدن اسطوخدوس و نوشیدن دم‌کرده آن ( برای سرد مزاجان )
- بویین پرتقال و نوشیدن آب تازه آن ( برای گرم مزاجان )
گرد آوری و بازنویسی: دکتر مجید انوشیروانی
برای دیدن سایر اصول شش گانه (ستّه ضروریه) طب سنتی روی لینک‌های زیر کلیک کنید
- اصل اول سته ضروریه – استفراغ و احتباس
- اصل سوم سته ضروریه – هوا
- اصل چهارم سته ضروریه – حرکت و سکون
- اصل پنجم سته ضروریه – خواب و بیداری
- اصل ششم سته ضروریه – خوردن و آشامیدن
