آمله؛ گیاه تقویت کننده کل اعضای بدن

آمله با نام علمی embelica Phyllanthus از خانواده Euphorbiacea است. این گیاه به طـور گسـترده در طب سنتی هندوستان و ايران برای درمان بيماری‌های مختلف از جمله بيماری‌های گوارشی، بيماری‌های مغز و اعصاب، بیماری‌های چشم، قلـب و… و تقویت مو استفاده می‌شود. اين گياه با نام آملج، بارها و بارها در كتب منبع طب سنتی ايران تكرار شده است و به هندى نيز به آن «آملا » و «اونلا» گويند. میوه آمله بخش مورد مصرف آن است. علاوه بر اين در بسياری از داروهـای مركبـه از جملـه اطريفل‌هـا همراه با ساير داروها در درمان بسياری از بيماری‌ها كاربرد دارد.

ریخت‌شناسی و مشخصات ظاهری گیاه آمله

آمله درختی است برگ‌ريـز بـا ميـوه كروی، زرد مايل به سبز، برگ‌هايش شبيه پر و گل‌ها سبز كـم رنگ است. در كتاب مخزن الادويه عقيلی خراسانی آمله، با نـام اَملج آمده است و آن را ميوه درختی هندی با طعم ترش، گسی بسيار و حداكثر به بزرگی گردو معرفی كرده است.

مشخصات گياه

درختچه‌اى كوچک و داراى برگ‌هايى بـا برگچه‌هاى ريز و انبوه است.

• پوست خاكسترى رنگ درختچه قطعه قطعه از ساقه جدا می‌شود.
• گل‌هاى آن زرد خاكسترى و ميوه آن كروى، گوشت‌دار است.
• درختچه داراى چوب سختى نظير چوب گردو است.
• ميوه اين درخت، طعم تلخ، ترش، گس و پوست نازک شبيه آلوچه و از نظر ابعاد در حدود يک گـردو و گاهی كوچک‌تر تا يـک نخـود دارد. نـوع خـوب آن بزرگتـر، سنگين و زردرنگ است.

طبیعت آمله از دیدگاه طب سنتی

درمورد طبيعت آمله اختلاف نظرهايی وجـود داشـته اسـت؛ برخی آن را گرم دانسته‌اند، اما بيشتر حكما مزاج آن را سرد در درجه دوم گفته‌اند. ابن سينا اعتقاد به سردی آن در آخر درجه اول داشته است، اما درمورد خشكی آن اختلافی وجود نداشـته و آن را دوم تا سوم خشک دانسته‌اند.

ابن سينا معتقد است كـه برودت اين دارو با مقدار كمی از تركيبات گرم اصلاح می‌شـود و به دليل خشكی دارای قبض و تقويت‌كننده است. لذا آن را از بهترين داروهای تقويت كننده كل اعضای بدن می‌‌دانـد؛ به‌خصوص اعضايی كه دارای رطوبات زيادی هستند، از جملـه (مغز و اعصاب، رحم، چشم و معده). افعال آن را به هليلـه كابلى و سياه نزديک دانسته‌اند، البته ابن سينا آن را از هليلـه‌هـا بهتر می‌داند.

تأثيرات و كاربردهای آمله در منابع طب سنتی ايران

در اخلاط

گرمایی خلط خون را فرو می‌نشـاند و لذا از عصبانيت نيز جلوگيری می‌‌كند. مانع فساد اخلاط و خارج‌كننده سودای غيرطبيعی از بدن است. مانع مخلـوط شـدن ســودا و بخــارات ســوداوی و صــفراوی ســوخته بــه روح‌ می‌شود.

در مغز و اعصاب

مسهل سـودا و بلغـم رقيـق از مغز و اعصاب است. از آنجايی كه برطرف كننده رطوبـات زايد و مانع صعود بخارات به مغـز اسـت، از داروهـای بسـيار مؤثر در بهبود كارايی مغز و تيزذهنی و حافظـه در نظـر گرفتـه می‌شود. به شدت مقوی عصب و بافت‌های عصبی است. در نسـيان، فـالج، اسـترخاء، لقـوه و وسـواس سـوداوی بـه كـار می‌رود.

در مو

آمله مانع ريزش موها می‌‌شود، زيرا دهانـه مو را تقويت و محكم می‌كند. همچنين رنگ مـو را سـياه كرده و مانع بروز پيری مـی‌شـود، زيـرا رطوبـت‌هـای بلغمـی سفيدكننده مو را از بين می‌بـرد و مـانع تكـرج مـی‌شـود. روغن آمله مو را سياه و بلند می‌كند.

در دهان و دندان

لثه‌ها را تقويت كرده و سسـتی زبان و لوزه‌های بزرگ و آويزان را از بين می‌برد.

در چشم

از آنجايی كه چشم نيز دارای رطوبـات فراوان است بـا برطـرف كـردن رطوبـات زايـد و منـع رسـيدن بخارات زايد از معده به چشم به شدت باعـث تقويـت بينـايی می‌شود.

در قلب

آملـه دارای خاصـيت تقويـت و تفـريح قلب است كه وجود قبض بـه ايـن خاصـيت كمـک مـی‌كنـد، همچنين پاک كننـده قلـب نيـز هسـت. در كتـاب ادويـه قلبيـه، به عنوان يكی از داروهای اختصاصی قلب از آن ياد شده است. ابـن سينا معتقد است تأثير آن در تقويت قلب بيشـتر از تـاثيرش در درمان توحش است. تنها در انواعی از توحش به‌كـار مـی‌رود كه در نتيجه رقت، قلت و سـرعت تحليـل خـون ايجـاد شـده باشند.
البته در كتاب الشامل مصرف آن در توحش سوداوی نيز توصيه شده است، زيرا با كاهش حرارت دم مانع احتـراق آن و مانع توليد سودای غيرطبيعی می‌شود. اين مفـرده همچنـين بـه شدت تقويت كننده جرم قلب اسـت و از تـرس و خفقـان نيـز جلوگيری می‌كند.

در معده و امعاء

آمله معده و امعا را نيز مانند ساير اعضا تقويـت كـرده و روده‌هـا را از فضـولات پـاک مـی‌كنـد. همچنين قبض آن مانع ريختن مواد به معده و امعـا شـده و بـا دفع رطوبت‌های سست كننده معده و دباغی پرزهـای آن باعـث رفع بی‌اشتهايی به غذا شده و قوت هضـم را بـه شـدت بهبـود می‌بخشد.

• مصرف خوراكی و ضمادكردن آن برطرف كننـده حالت دل بهم خوردگی و استفراغ است.
• رفع كننده عطش بوده و آشاميدن نقوع (خيسانده) آن مانع صعود ابخره از معده به سوی سر می‌شـود.
• در كنـار داروهـای مناسـب، بندآورنـده اسهال، به ويژه از نوع بلغمی و سـوداوی اسـت.
• از طرفـی مربای آن ملين است.
• به دليل قوت قبض، مقعد سست شده و بيرون زده را اصـلاح مـی‌كنـد. بـرای بواسـير سـود داشـته و مـانع خونريزی آن است.

 در دستگاه تناسلی

نيروی جنسی را تقويت كـرده و (در شرايطي) توليد منـی را افـزايش مـی‌دهـد، زيـرا جلـوي حرارت بيش از حد خون را گرفته و امكان تبديل آن به منی را فراهم می‌كند. همچنـين بـه دليـل قبضش تقويـت كننـده آلات تناسلی (كه بافت‌های رطوبی هستند) است.

اشكال مختلف مصرف آمله

در كتب مختلف تركيبات بسـيار گسـترده‌ای از آملـه ذكـر شده است كه هر يک كـاربردی دارد و بـرای بيمـاری ويـژه‌ای اختصاصی است كه به برخی از مهم‌ترين آن‌ها اشاره می‌شود:

1) اطریفل

اختلافات جزئی درمـورد اصـل و ريشـه ايـن دارو وجـود دارد، برخی از جملـه محمـود سـنجرى گفتـه كـه اطریفل 5 جزء است و آن هليله كابلى و هليله زرد و هليله سياه و بليله و آمله است و بعضـى اطبا معتقدند كه اطريفل يعنى سه ميوه كه هليله و بليله و آمله باشند.

2) شيرآمله

بيشـتر اطبـا شـيرآمله را آملـه مقشـر (پوست کنده) و بی‌دانه‌ای می‌دانند كه به جهت كاهش قوه قـبض و اصـلاح آن دو تا سه مرتبه در شـير گـاو خيسـانده و در نهايـت شسـته و خشک شـده اسـت. آن را آملـه پـرورده نيـز می‌نامند. شير آمله بيشتر در مفرحـات استفاده می‌شود و آمله غيرپرورده در شير در اطريفلات كـاربرد بيشتری دارد.

3) مربای آمله

مقوى قلب و معده و دماغ است. مانع صعود بخارات از معده به سـر شـده، قـدرت يـادگيری را افزايش می‌دهد و ملين شكم است.

روش تهيـه:

• آملـه‌هـای رسيده و درشت را انتخاب كرده و آن را سوراخ سوراخ کرده و سپس آن را خـوب شسـته و در آب می‌‌پزند.
•  سپس آن را خشک كرده با شربت شكر سفيد يا عسل كه غليظ نباشد به قوام می‌آورند.
• پس از خنـک شـدن در ظروف چينی يا شيشه‌ای نگهداری می‌كننـد.
• پـس از يـک هفته اگر باز هم رطوبتی از آن‌ها خارج شده و باعـث رقيـق شـدن شيرابه شده باشد مجدد حرارت می‌دهند تا غليظ شود.
• قبـل از مصرف نيز 1 تا 2 عدد را با گلاب شسته به تنهـايی يـا در كنـار ادويه مناسب مثل طباشـير، مصـطكی، هـل و گشـنيز مصـرف می‌كنند.

4) جوارش آمله

جهت تقويت معده (رفع سوء هاضمه و رفلاکس) و كبـد و رفـع خفقان استفاده می‌شود و منافع بسيار دارد.

اجزاء فرآورده: ميوه آمله، گلسرخ، عسل

نحوه اثر دارو از ديد طب سنتی: قبض، تقويت معده و کبد و قلب، تليين، اخراج سودا، حفظ اخلاط از تعفن، عملکرد مسهل بلغم رقيق به عصر.

منع مصرف: انواع تب‌ها، قولنج (متناظر با انسدادهای روده)

دستور مصرف: براي جلوگيری از بخارات، پس از هر وعده غذا دو قاشق چاي‌خوری ميل شود. برای تقويت جهاز هاضمه پانزده تا سي دقيقه پيش از صبحانه و شب قبل خواب يک قاشق مرباخوری ميل شود.

تداخلات دارويی: به دليل تشديد لينت مزاج با داروهای شيميايی مسهل و ملين هم زمان مصرف نشود.

5) روغن آمله

موى را سـياه كنـد و قـوى بگردانـد؛ در «الابنیه» اشارت شده؛ «آمله، بن موی را سخت گرداند.» (ابومنصور هروی، ۱۳۴۶: ۱۶)

طرز تهيه:

آمله رسیده بی ریشه بدون دانه و پوست کنده، بـرگ مـورد و پوسـت ريشـه صـنوبر را مساوى كوبيده و در آب می‌پزند تا خوب پخته شود و صاف می‌كننـد و نصف آن روغن كنجد اضافه كرده و می‌جوشانند تـا روغـن بماند.

میزان مصرف آمله

در طب سنتی مصرف جـرم از نـه گـرم تـا پـانزده گـرم و جوشانده آن تا 30 گرم ذكر شده است. البته ممكن است تـأثير دارو و در نتيجه ميزان مصـرف آن در افـراد امـروزی متفـاوت باشد و همچنين بايد متناسب با خصوصيات مزاجی فرد تنظـيم شود.

• مطالعات بالينی برای پشتيبانی از دوز مصـرف وجـود ندارد.
• دوز 3 تا 6 گرم در روز پودر آمله از دوز 1 گرم در روز ويتــامين C تخمــين زده شــده اســت و در فارماكوپــه يونــانی دپارتمان آيوش هندوستان، ميزان مصرف 3 تا 5 گرم ذكر شـده  است.

عوارض جانبی

مصـرف زيـاد، خودسرانه و نابه جای آمله:

• مضـر طحـال و مصـلح آن عسـل و سـنبل اسـت.
• ايجادكننده قولنج و مصلح آن روغن بادام شيرين است.
•  در افراد سردمزاج بهتر است با عسل يا دارچـين يا مصطكی مصرف شود.
• اطلاعات کافی در زمینه بی‌خطری و اثرات در بارداری و شیردهی وجود ندارد و در این دوران بهتر است بااحتیاط و مشورت پزشک، صورت گیرد.

پس در مورد مصرف گیاهان دارویی، سه اصل:

• چه کسی؟
• چه وقتی؟
• و چه مقدار؟

را فراموش نکنیم…