آمله با نام علمی embelica Phyllanthus از خانواده Euphorbiacea است. این گیاه به طـور گسـترده در طب سنتی هندوستان و ایران برای درمان بیماریهای مختلف از جمله بیماریهای گوارشی، بیماریهای مغز و اعصاب، بیماریهای چشم، قلـب و… و تقویت مو استفاده میشود. این گیاه با نام آملج، بارها و بارها در کتب منبع طب سنتی ایران تکرار شده است و به هندى نیز به آن «آملا » و «اونلا» گویند. میوه آمله بخش مورد مصرف آن است. علاوه بر این در بسیاری از داروهـای مرکبـه از جملـه اطریفلهـا همراه با سایر داروها در درمان بسیاری از بیماریها کاربرد دارد.
ریختشناسی و مشخصات ظاهری گیاه آمله
آمله درختی است برگریـز بـا میـوه کروی، زرد مایل به سبز، برگهایش شبیه پر و گلها سبز کـم رنگ است. در کتاب مخزن الادویه عقیلی خراسانی آمله، با نـام اَملج آمده است و آن را میوه درختی هندی با طعم ترش، گسی بسیار و حداکثر به بزرگی گردو معرفی کرده است.
مشخصات گیاه
درختچهاى کوچک و داراى برگهایى بـا برگچههاى ریز و انبوه است.
- پوست خاکسترى رنگ درختچه قطعه قطعه از ساقه جدا میشود.
- گلهاى آن زرد خاکسترى و میوه آن کروى، گوشتدار است.
- درختچه داراى چوب سختى نظیر چوب گردو است.
- میوه این درخت، طعم تلخ، ترش، گس و پوست نازک شبیه آلوچه و از نظر ابعاد در حدود یک گـردو و گاهی کوچکتر تا یـک نخـود دارد. نـوع خـوب آن بزرگتـر، سنگین و زردرنگ است.
طبیعت آمله از دیدگاه طب سنتی
درمورد طبیعت آمله اختلاف نظرهایی وجـود داشـته اسـت؛ برخی آن را گرم دانستهاند، اما بیشتر حکما مزاج آن را سرد در درجه دوم گفتهاند. ابن سینا اعتقاد به سردی آن در آخر درجه اول داشته است، اما درمورد خشکی آن اختلافی وجود نداشـته و آن را دوم تا سوم خشک دانستهاند.
ابن سینا معتقد است کـه برودت این دارو با مقدار کمی از ترکیبات گرم اصلاح میشـود و به دلیل خشکی دارای قبض و تقویتکننده است. لذا آن را از بهترین داروهای تقویت کننده کل اعضای بدن میدانـد؛ بهخصوص اعضایی که دارای رطوبات زیادی هستند، از جملـه (مغز و اعصاب، رحم، چشم و معده). افعال آن را به هلیلـه کابلى و سیاه نزدیک دانستهاند، البته ابن سینا آن را از هلیلـههـا بهتر میداند.
تأثیرات و کاربردهای آمله در منابع طب سنتی ایران
در اخلاط
گرمایی خلط خون را فرو مینشـاند و لذا از عصبانیت نیز جلوگیری میکند. مانع فساد اخلاط و خارجکننده سودای غیرطبیعی از بدن است. مانع مخلـوط شـدن ســودا و بخــارات ســوداوی و صــفراوی ســوخته بــه روح میشود.
در مغز و اعصاب
مسهل سـودا و بلغـم رقیـق از مغز و اعصاب است. از آنجایی که برطرف کننده رطوبـات زاید و مانع صعود بخارات به مغـز اسـت، از داروهـای بسـیار مؤثر در بهبود کارایی مغز و تیزذهنی و حافظـه در نظـر گرفتـه میشود. به شدت مقوی عصب و بافتهای عصبی است. در نسـیان، فـالج، اسـترخاء، لقـوه و وسـواس سـوداوی بـه کـار میرود.
در مو
آمله مانع ریزش موها میشود، زیرا دهانـه مو را تقویت و محکم میکند. همچنین رنگ مـو را سـیاه کرده و مانع بروز پیری مـیشـود، زیـرا رطوبـتهـای بلغمـی سفیدکننده مو را از بین میبـرد و مـانع تکـرج مـیشـود. روغن آمله مو را سیاه و بلند میکند.
در دهان و دندان
لثهها را تقویت کرده و سسـتی زبان و لوزههای بزرگ و آویزان را از بین میبرد.
در چشم
از آنجایی که چشم نیز دارای رطوبـات فراوان است بـا برطـرف کـردن رطوبـات زایـد و منـع رسـیدن بخارات زاید از معده به چشم به شدت باعـث تقویـت بینـایی میشود.
در قلب
آملـه دارای خاصـیت تقویـت و تفـریح قلب است که وجود قبض بـه ایـن خاصـیت کمـک مـیکنـد، همچنین پاک کننـده قلـب نیـز هسـت. در کتـاب ادویـه قلبیـه، به عنوان یکی از داروهای اختصاصی قلب از آن یاد شده است. ابـن سینا معتقد است تأثیر آن در تقویت قلب بیشـتر از تـاثیرش در درمان توحش است. تنها در انواعی از توحش بهکـار مـیرود که در نتیجه رقت، قلت و سـرعت تحلیـل خـون ایجـاد شـده باشند.
البته در کتاب الشامل مصرف آن در توحش سوداوی نیز توصیه شده است، زیرا با کاهش حرارت دم مانع احتـراق آن و مانع تولید سودای غیرطبیعی میشود. این مفـرده همچنـین بـه شدت تقویت کننده جرم قلب اسـت و از تـرس و خفقـان نیـز جلوگیری میکند.
در معده و امعاء
آمله معده و امعا را نیز مانند سایر اعضا تقویـت کـرده و رودههـا را از فضـولات پـاک مـیکنـد. همچنین قبض آن مانع ریختن مواد به معده و امعـا شـده و بـا دفع رطوبتهای سست کننده معده و دباغی پرزهـای آن باعـث رفع بیاشتهایی به غذا شده و قوت هضـم را بـه شـدت بهبـود میبخشد.
- مصرف خوراکی و ضمادکردن آن برطرف کننـده حالت دل بهم خوردگی و استفراغ است.
- رفع کننده عطش بوده و آشامیدن نقوع (خیسانده) آن مانع صعود ابخره از معده به سوی سر میشـود.
- در کنـار داروهـای مناسـب، بندآورنـده اسهال، به ویژه از نوع بلغمی و سـوداوی اسـت.
- از طرفـی مربای آن ملین است.
- به دلیل قوت قبض، مقعد سست شده و بیرون زده را اصـلاح مـیکنـد. بـرای بواسـیر سـود داشـته و مـانع خونریزی آن است.
در دستگاه تناسلی
نیروی جنسی را تقویت کـرده و (در شرایطی) تولید منـی را افـزایش مـیدهـد، زیـرا جلـوی حرارت بیش از حد خون را گرفته و امکان تبدیل آن به منی را فراهم میکند. همچنـین بـه دلیـل قبضش تقویـت کننـده آلات تناسلی (که بافتهای رطوبی هستند) است.
اشکال مختلف مصرف آمله
در کتب مختلف ترکیبات بسـیار گسـتردهای از آملـه ذکـر شده است که هر یک کـاربردی دارد و بـرای بیمـاری ویـژهای اختصاصی است که به برخی از مهمترین آنها اشاره میشود:
1) اطریفل
اختلافات جزئی درمـورد اصـل و ریشـه ایـن دارو وجـود دارد، برخی از جملـه محمـود سـنجرى گفتـه کـه اطریفل 5 جزء است و آن هلیله کابلى و هلیله زرد و هلیله سیاه و بلیله و آمله است و بعضـى اطبا معتقدند که اطریفل یعنى سه میوه که هلیله و بلیله و آمله باشند.
2) شیرآملج
بیشـتر اطبـا شـیرآمله را آملـه مقشـر (پوست کنده) و بیدانهای میدانند که به جهت کاهش قوه قـبض و اصـلاح آن دو تا سه مرتبه در شـیر گـاو خیسـانده و در نهایـت شسـته و خشک شـده اسـت. آن را آملـه پـرورده نیـز مینامند. شیر آمله بیشتر در مفرحـات استفاده میشود و آمله غیرپرورده در شیر در اطریفلات کـاربرد بیشتری دارد.
3) مربای آمله
مقوى قلب و معده و دماغ است. مانع صعود بخارات از معده به سـر شـده، قـدرت یـادگیری را افزایش میدهد و ملین شکم است.
روش تهیـه:
- آملـههـای رسیده و درشت را انتخاب کرده و آن را سوراخ سوراخ کرده و سپس آن را خـوب شسـته و در آب میپزند.
- سپس آن را خشک کرده با شربت شکر سفید یا عسل که غلیظ نباشد به قوام میآورند.
- پس از خنـک شـدن در ظروف چینی یا شیشهای نگهداری میکننـد.
- پـس از یـک هفته اگر باز هم رطوبتی از آنها خارج شده و باعـث رقیـق شـدن شیرابه شده باشد مجدد حرارت میدهند تا غلیظ شود.
- قبـل از مصرف نیز 1 تا 2 عدد را با گلاب شسته به تنهـایی یـا در کنـار ادویه مناسب مثل طباشـیر، مصـطکی، هـل و گشـنیز مصـرف میکنند.
4) جوارش آمله
جهت تقویت معده (رفع سوء هاضمه و رفلاکس) و کبـد و رفـع خفقان استفاده میشود و منافع بسیار دارد.
اجزاء فرآورده: میوه آمله، گلسرخ، عسل
نحوه اثر دارو از دید طب سنتی: قبض، تقویت معده و کبد و قلب، تلیین، اخراج سودا، حفظ اخلاط از تعفن، عملکرد مسهل بلغم رقیق به عصر.
منع مصرف: انواع تبها، قولنج (متناظر با انسدادهای روده)
دستور مصرف: برای جلوگیری از بخارات، پس از هر وعده غذا دو قاشق چایخوری میل شود. برای تقویت جهاز هاضمه پانزده تا سی دقیقه پیش از صبحانه و شب قبل خواب یک قاشق مرباخوری میل شود.
تداخلات دارویی: به دلیل تشدید لینت مزاج با داروهای شیمیایی مسهل و ملین هم زمان مصرف نشود.
5) روغن آمله
موى را سـیاه کنـد و قـوى بگردانـد؛ در «الابنیه» اشارت شده؛ «آمله، بن موی را سخت گرداند.» (ابومنصور هروی، ۱۳۴۶: ۱۶)
طرز تهیه:
آمله رسیده بی ریشه بدون دانه و پوست کنده، بـرگ مـورد و پوسـت ریشـه صـنوبر را مساوى کوبیده و در آب میپزند تا خوب پخته شود و صاف میکننـد و نصف آن روغن کنجد اضافه کرده و میجوشانند تـا روغـن بماند.
میزان مصرف آمله
در طب سنتی مصرف جـرم از نـه گـرم تـا پـانزده گـرم و جوشانده آن تا 30 گرم ذکر شده است. البته ممکن است تـأثیر دارو و در نتیجه میزان مصـرف آن در افـراد امـروزی متفـاوت باشد و همچنین باید متناسب با خصوصیات مزاجی فرد تنظـیم شود.
- مطالعات بالینی برای پشتیبانی از دوز مصـرف وجـود ندارد.
- دوز 3 تا 6 گرم در روز پودر آمله از دوز 1 گرم در روز ویتــامین C تخمــین زده شــده اســت و در فارماکوپــه یونــانی دپارتمان آیوش هندوستان، میزان مصرف 3 تا 5 گرم ذکر شـده است.
عوارض جانبی
مصـرف زیـاد، خودسرانه و نابه جای آمله:
- مضـر طحـال و مصـلح آن عسـل و سـنبل اسـت.
- ایجادکننده قولنج و مصلح آن روغن بادام شیرین است.
- در افراد سردمزاج بهتر است با عسل یا دارچـین یا مصطکی مصرف شود.
- اطلاعات کافی در زمینه بیخطری و اثرات در بارداری و شیردهی وجود ندارد و در این دوران بهتر است بااحتیاط و مشورت پزشک، صورت گیرد.
پس در مورد مصرف گیاهان دارویی، سه اصل:
- چه کسی؟
- چه وقتی؟
- و چه مقدار؟
را فراموش نکنیم…
نجما
من پودر امله رو با عسل ترکیب کردم به میزان ۱۵گرم امله نیم کیلو عسل و در روز دوتا قاشق مربا خوری خوردم چون خیلی لاغرم و برای تقویت دستگاه گوارش و کبد و طحال اما بعد از سه روز استفاده درد و داغی توکبد و معده و طحالم حس کردم و سوزش معده دیگه نخوردم اما هنوزم سوزش معده دارم و احساس میکنم داخل شکمم حرارت هست میشه راهنماییم کنید کجا اشتباه کردم ؟