همه ما سازه مهندسی شده زنبور عسل یعنی شان عسل که از ماده ای به نام موم تشکیل شده است را دیده ایم. این شاهکار زنبورهای عسل علاوه بر کاربردهای زیادی که برای خودشان دارد خواص و کاربردهای بسیاری برای انسان ها نیز دارد. در این مطلب به معرفی موم عسل و خواص و کاربردهای آن در زندگی و سلامت انسان ها خواهیم پرداخت.
معرفی موم عسل
زنبورهای کارگر وقتی که در جست و جوی گرده نیستند، شروع به تولید موم می کنند و برای تولید آن نیازی به گرده یا شهد گل ندارند. موم (Cera alba) (به انگلیسی: Beeswax) توسط ۸ غده تولید موم در قسمت های شکمی زنبورهای کارگر در سنین ۱۳ تا ۱۸ روزگی پس از تولد تولید شده که به درون کندو تخلیه می‌شود.
زنبورهای کارگر کندو با جمع کردن آن سلول های قفسه مانند را برای ذخیره عسل و حفاظت از لارو و نوزادان در داخل کندو ایجاد می‌کنند. با بزرگ شدن زنبور و جمع آوری گرده و شهد، این غده ها شروع به تحلیل رفتن می کنند، اما توانایی تولید موم در زنبور عسل کاملا از بین نمی رود. موم در ابتدا شفاف ، بی رنگ، بی مزه و بسیار شکننده هستند.
موم زنبور قابل خوردن است و در اکثر کشورها و اتحادیه اروپا تحت نام E901 برای استفاده در صنایع غذایی مورد تأیید قرار گرفته‌است ولی با توجه به اینکه مونواسترهای موم زنبور به میزان کمی در روده انسان و سایر پستانداران تجزیه می‌شود می‌توان گفت که ارزش تغذیه ای چندانی ندارند. موم خالص و پردازش شده در تولید غذا، لوازم آرایشی و دارویی به کار می‌رود.
در گذشته پیشینیان از موم برای مومیایی کردن مردگان استفاده می کردند و کلمه مومیایی از موم گرفته شده است. از زمان های بسیار قدیم پزشکان موم عسل را هم به صورت خوراکی و هم به صورت موضعی به عنوان ضماد و مرهم تجویز می کردند.
ترکیبات شمیایی موم عسل
به طور کلی موم عسل از استرهای اسید چرب و الکلهای بلند زنجیره مختلف تشکیل شده‌است. فرمول تقریبی موم C15H31CooC30H61 است. ترکیبات اصلی آن شامل پالمیتات، پالمیتولئات و استرهای اولئات بلند زنجیره (۳۰–۳۲ کربن)، الکلهای آلیفاتیک با نسبت تریاکونتانیا پالمیتات CH3(CH2)29O-CO-(CH2)14CH3به کروتیم اسید CH3(CH2)24COOH به عنوان دو ترکیب اصلی هستند.
راه تشخیص موم عسل طبیعی
موم دار یا بدون موم بودن عسل به هیچ وجه نشان طبیعی بودن یا نبودن عسل نیست. ممکن است موم طبیعی نباشد و به صورت مصنوعی از ذوب موم خالص (زنبورداران ممکن است از موم چندین‌بار استفاده کنند) و مقادیری پارافین (پارافین موجود در آن برای بدن بسیار خطرناک است) ساخته شده باشد، علت آن هم این است که پروسه موم‌سازی پروسه زمان‌‌بری است و زنبورداران ترجیح می‌دهند این مدت صرف درست کردن عسل شود تا موم.
از طرف دیگر ممکن است موم آغشته به آنتی‌بیوتیک‌ها و مواد شمیایی باشد. علت این امر به این خاطر است که بسیاری از زنبورداران برای از بین بردن بیماری‌های زنبور و از بین بردن آفت ها از حشره‌کش های شیمیایی و آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده می‌کنند. این مواد به راحتی جذب موم می‌شوند و تا مدت‌ها در آن می‌مانند. پس حتی اگر موم تازه باشد و توسط زنبور هم تولید شده باشد ممکن است به خاطر استفاده زنبوردار از آنتی‌بیوتیک ها و حشره کش ها آلوده باشد.
یکی از دقیق ترین راه های تشخیص موم عسل طبیعی و خالص استفاده از تکنیک آزمایشگاهی کروماتوگرافی ستونی هیدروکربن (GC-MS) است. در این روش میزان کل هیدروکربن های آن را تعیین می کنند و طبق پروتکل ها نباید بیشتر از ۱۶٫۵% باشد که در غیر این صورت موم عسل دارای ناخالصی هایی از جمله پارافین و یا سایر روغن ها است.
اما یکی از ساده ترین روش های تشخیص موم عسل طبیعی این است که آن را ذوب کرده و ویژگی های آن را بررسی کنید.
نقطه ذوب موم عسل بیشتر از ۶۰ درجه سانتی گراد است.
ویژگی های موم عسل طبیعی عبارتند از:
- رنگ موم عسل طبیعی از سفید تا زرد و حتی قهوه ای متفاوت است. رنگ متفاوت موم تا حدودی به دلیل نوع گل ها و گرده هایی است که زنبورها از آن تغذیه کرده اند. موم عسل در ابتدا سفید است. همزمان زنبورها، موم سفید را با بره موم و گرده مخلوط می کنند و رنگ طلایی به آن می دهند. اگر مقادیر زیادی روغن گرده و بره موم در موم زنبور عسل وجود داشته باشد، حتی می تواند به قهوه ای تیره تبدیل شود.
- عطر موم به طورکلی عطری شبیه عسل و مطلوب است.
- موم عسل باید عاری از مواد ناخالصی اعم از لاشه زنبورها ، گرد و خاک ، پارافین و یا هر ماده غیرمجاز دیگری باشد، وقتی موم را ذوب می کنید اگر خالص نباشد ناخالصی ها از موم جدا شده و مایعی یکدست نداریم.
- موم طبیعی مومی است که به آن هرز بافت گویند که معمولا در سقف کندو یا خارج از چهارچوب شان عسل ساخته می شود. این موم ها منظم نیستند.
- در نهایت توصیه می کنیم که عسل و موم آن را از افراد مورد اطمینان تهیه کنید.
شرایط مناسب برای نگهداری موم عسل
- موم عسل طبیعی باید در دمای اتاق و به دور از نور مستقیم خورشید و آلودگی ها نگهداری شوند.
- برای جلوگیری از چسبندگی گرد و غبار به موم آن را در پلاستیک یا کاغذ قرار دهید.
- موم زنبور فقط باید به شکل ذوب شده و پاکیزه نگهداری شود. نگهداری باید در جاهای خشک و خنک باشد و هرگز در همان اطاق نزدیک یا کنار هر آفت کشی نباشد.
خواص موم عسل در طب سنتی
- اثر ضد التهابی: ترکیب آن با الکل می تواند اثر ضد التهابی داشته باشد.
- بهبوددهنده زخم: محل زخم را تمیز کرده و موم را به آرامی در محل زخم بمالید و سپس آنرا پانسمان کنید.
- التیام سوختگی های درجه 2: تحقیقات اولیه نشان می دهد که مخلوطی از موم عسل و روغن زیتون و عسل در سوختگی درجه دو باعث تسریع در بهبودی می شود.
- کاهش علائم بثورات پوستی: استفاده از مخلوط موم عسل ، عسل و روغن زیتون در منطقه آسیب دیده به مدت چهار بار در روز می تواند علائم بثورات پوستی را کاهش دهد برای تاثیر بیشتر بهتر است تا ۷ روز ادامه داشته باشد.
- بهبود عفونت قارچی (ringworm) یا کرم حلقوی: این بیماری در بین انسان ها و حیوانات خانگی مانند سگ و گربه مشترک است. این عارضه ممکن است در محل ناخن ها یا پوست مشاهده شود. بیماری کرم حلقوی در واقع در اثر یک کرم یا یک جور موجود زنده ایجاد نمی‌شود. بلکه ناشی از قارچی به نام تینه‌آ می‌باشد که روی بافت مرده پوست، شامل ناخن‌ها و موها زندگی می‌کند.
- استفاده از مخلوطی از موم ، عسل و روغن زیتون در منطقه آسیب دیده سه بار در روز به مدت ۴ هفته ، عفونت قارچی و خارش آن را بهبود می بخشد.
- لایه برداری و کمک به سلامت و شادابی پوست: برای از بین بردن سلول های مرده پوست و از طرف دیگر به دلیل داشتن ویتامین A برای رشد طبیعی سلول های پوست مناسب است.
- درمان ترک‌های روی پوست: ترک‌های روی پوست که در اثر چاق شدن و یا دوران حاملگی بوجود آمده است را می توان به کمک موم زنبور عسل کاهش و یا از بین برد.
- خاصیت آبرسانی و مرطوب کنندگی: موم زنبورعسل خاصیت مرطوب کنندگی دارد و باعث می‌شود رطوبت در زیر پوست حفظ شود، به همین دلیل به درمان پوست‌های زبر و پوسته پوسته شدن پوست کمک می‌کند.
- همچنین برای تهیه کرم مرطوب‌کننده با موم زنبورعسل می‌توانید از روغن نارگیل، روغن زیتون و اسانس محبوبتان استفاده کنید. برای این کار پس از جدا کردن موم عسل، مواد را مخلوط و روی حرارت غیرمستقیم ذوب کنید. سپس اجازه دهید که خنک شوند و اسانس مدنظرتان را اضافه کنید.
- رفع چین و چروک پوست: با ترکیب موم عسل، عسل، آلوئه ورا می توانید ماسکی تهیه و برای رفع چین و چروک روی پوست خود قرار دهید.
- درمان آکنه: به دلیل خاصیت آنتی اکسیدانی، ضد التهابی و سرشار از ویتامین A بودن موم عسل، به درمان آکنه کمک می‌کند و پوست را از هر گونه آلودگی و گرد و غبار پاک می‌کند.
- درمان پسوریازیس و اگزما: مقداری موم را با عسل، گرده گل و روغن زیتون مخلوط کنید و بر روی موضع بگذارید.
- بهبود مشکلات کبدی: موم به عادی‌سازی عملکرد کبد و بهبود علائم کبد چرب کمک می‌کند.
- درمان اسهال: موم عسل به علاوه روغن زیتون و یا روغن بادام شیرین باعث درمان اسهال می شود.
- تعدیل کننده اعصاب و ضد استرس: پلی فنول های آن باعث کاهش استرس می شوند.
- التیام دهنده بواسیر: استفاده موضعی از مخلوطی از عسل، روغن زیتون و موم می توانددر درمان بواسیر و شقاق مقعد مفید باشد. استعمال موضعی از این مخلوط در محل آسیب دیده به مدت ۱۲ ساعت باعث کاهش درد، خونریزی و خارش می شود.
- درمان شقاق مقعد: استفاده از مخلوط موم عسل، عسل و روغن زیتون در ناحیه آسیب‌دیده به‌مدت ۱۲ ساعت، درد، خونریزی و خارش ناشی از شقاق مقعدی را کاهش می‌دهد.
- مسکن درد معده و درمان زخم معده: موم عسل نمی تواند اسید معده را کنترل کند اما زخم های معده را التیام می بخشد و مصرف خوراکی آن به همراه روغن کنجد باعث بهبودی زخم های دستگاه گوارش و به طور کلی تقویت معده می شود.
- افرادی که دچار درد و ورم در معده هستند، می توانند از خواص موم عسل برای معده استفاده کنند. این افراد باید مقداری عسل خام را همراه با مقدار کمی موم عسل مخلوط و استفاده کنند. همچنین موم عسل دارای خواص ضد عفونی کننده و ضد باکتریایی می باشد، به همین دلیل می تواند میکروب های موجود در معده را از بین ببرد.
- بهبود دهنده زخم های لب و دهان: استفاده از مخلوطی از عسل، روغن زیتون و موم عسل در زخم های دهان ناشی از درمان سرطان را بهبود می بخشد. همچنین با افزودن کمی گلاب به موم می توان از آن برای التیام و ضدعفونی سطح پوست و دهان استفاده کرد. راه دیگر برای درمان خشکی لب، ترکیب موم با روغن نارگیل، عسل، ویتامین E و روغن‌های ضروری می باشد.
- بهداشت دندان ها: موم از گذشته به عنوان پاک کننده طبیعی دندان استفاده می شده است.
- مسکن گلو درد و تسکین دهنده سرفه: موم عسل برای درمان سرفه خشک، خشکی صدا و زخم گوارشی
- کاهش سطح کلسترول: عناصر موجود در موم عسل می‌تواند به تعادل سطح کلسترول خون کمک کند. اسید‌های آلیفاتیک موجود در موم زنبور عسل، باعث کاهش کلسترول بد و افزایش کلسترول خوب می شود.
- ضد خارش: موم ذوب شده را روی محل بمالید. ترکیبات موم باعث کاهش خارش می شود.
- تسکین خارش کشاله ران (Jock itch) یا تینیا کروریس (tinea cruris): این عارضه پوستی یکی از شایع‌ترین عفونت‌های قارچی پوست است و به‌صورت عفونت سطحی و همراه با خارش ناحیه کشاله ران و پوست مجاور آن است و باعث ایجاد جوش‌های خارشدار، قرمزرنگ و حلقه‌ای شکل در نقاط گرم و مرطوب بدن می‌شود. استفاده از ترکیب موم، عسل و روغن زیتون در ناحیه آسیب‌دیده ۳ بار در روز به‌مدت ۴ هفته موجب بهبود خارش کشاله ران می‌شود.
- درمان عفونت قارچی تینه‌آ وِرسیکالر (Tinea versicolor): تینا ورسیکالر (Tinea–versicolor) که به آن پیتریازیس ورسیکالر نیز گفته می‌شود، یک بیماری قارچی است که به صورت لکه‌های مسطح تغییر رنگ داده روی پوست ظاهر می‌شود. این بیماری بیشتر در نوجوانان و جوانان دیده می‌شود، اما می‌تواند بچه‌ها و بزرگسالان مسن‌تر را نیز درگیر کند.
- استفاده از ترکیب موم، عسل و روغن زیتون روی ناحیه آسیب‌دیده روزی ۳ بار به‌مدت ۴ هفته موجب بهبود نوعی عفونت قارچی پوستی به‌نام تینه‌آ ورسیکالر می‌شود.
- مسکن درد آرتروز و درد مفاصل و درمان نقرس: مصرف موم زنبور باعث تسکین درد و کاهش التهابات مفاصل می شود. نقرس در اثر رسوب کریستال‌های اسید اوریک در مفاصل یا در بافت‌های اطراف مفاصل در نتیجه هیپراوریسمی ایجاد می‌شود که موم با توجه به خاصیت ضد التهابی که دارد، برای درمان نقرس مفید است.
- تسکین دردهای رماتیسمی: به منظور تسکین دردهای رماتیسمی مقداری موم عسل، روغن زیتون و روغن سیاه دانه را به نسبت مساوی مخلوط کرده و روی موضع درد بمالید و روی آن را با پارچه ببندید تا گرم شود و بهبودی حاصل شود.
- بهبود عملکرد دستگاه گوارش: مصرف آن مانند آدامس باعث ازدیاد ترشح بزاق و افزایش فعالیت ترشحی و حرکتی معده و سوخت و ساز بدن می شود.
- ضد نفخ: موم عسل همراه با کنجد خاصیت ضد نفخ دارد و رفلاکس های معده را کمتر می کند.
- سلامت و حالت دهندگی مو: موم عسل به عنوان درمانی برای موهای خشک، حفظ حالت مو و ریش یا سبیل مردان استفاده می شود. برای این کار موم عسل و روغن نارگیل را با نسبت های مساوی مخلوط کرده و گرم کنید. اجازه دهید خنک شود. سپس با استفاده از یک شانه آن را به موی سر یا ریش و سبیل بمالید.
- رفع وزی مو: کمی موم عسل را روی انگشتانتان بمالید. سپس دست‌هایتان را روی تار موها بکشید تا حالتی صاف و نرم پیدا کنند.
- کاهش ناراحتی های پوستی در اثر بستن پوشک در نوزادان: استفاده از ترکیب موم، عسل و روغن زیتون در منطقه آسیب‌دیده روزی ۴ مرتبه به‌مدت ۷ روز، علائم بثورات ناشی از بستن پوشک را کاهش می‌دهد.
کاربردهای موم عسل
- لوازم آرایشی و بهداشتی: موم در تولید ترمیم کننده لب، برق لب و کرم‌های دست و مرطوب‌کننده‌ها و سایه چشم و رژ گونه و خط چشم مورد استفاده قرار می‌گیرد. در تولید رژ لب گیاهی موم زنبور عسل مورد استفاده قرار می گیرد.
- شمع سازی: موم در صنعت شمع سازی استفاده می‌شود که بسیار قابل اشتعال است و از دیرباز موادش به صورت سنتی برای تولید شمع Paschal یا شمع عید پاک مورد استفاده قرار می‌گرفت.
- جلوگیری از زنگ زدگی لوازم فلزی: وسایل فلزی را با موم بپوشانید تا از زنگ زدگی آنها جلوگیری شود. مخصوصا لوازم برنزی. موم مانع خوردگی و اکسیداسیون برنز در هوای مرطوب می شود. به کمک موم می توانید ظروف مسی را برق انداخت.
- پولیش قسمت های چوبی مبلمان: با نسبت یک به سه موم و روغن نارگیل را با هم مخلوط کنید. این مخلوط را گرم کرده و بگذارید خوب مخلوط شوند. بعد از اینکه مخلوط سرد شد، با استفاده از یک پارچه تمیز آن را روی مبلمان چوبی خود بمالید تا کاملا برق بیفتد.
- روانکاری کشوهای چوبی: موم عسل روان‌کننده‌ای طبیعی است که استفاده مقدار کمی از آن روی کشوها، درها و پنجره‌هایی که جیرجیر می‌کنند، بسیار مؤثر است.
عوارض و موارد منع مصرف موم عسل
در برخی افراد در مصرف موضعی ممکن است ایجاد ناراحتی هایی کند برای همین قبل از استفاده بر روی پوست داخلی آرنج خود مقداری از موم را امتحان کنید.
عوارض احتمالی عبارتند از:
- تورم و قرمزی پوست.
- خارش یا بثورات پوستی.
- احساس سوزش.
منبع: تیم تولید محتوای طبایع
