گیاه آقطی خصوصاً نوع سیاه آن (Elderberry) از گیاهان دارویی مهم ایران است که از گل، برگ و پوست داخلی ساقه این گیاه در طب سنتی برای درمان بیماری‌ها استفاده می‌شود. همچنین در صنایع غذایی از شکوفه‌ها و میوه‌های این گیاه، شربت، سرکه، مربا، ژله و نوشابه تهیه می‌شود. برای آشنایی بیشتر با خواص گیاه اقطی در درمان بیماری‌ها و طریقه مصرف آن تا انتها با ما همراه باشید.
آقطی سیاه چه گیاهی است؟
گیاه آقطی یکی از رایج‌ترین گیاهان دارویی است که در دنیا از آن استفاده می‌شود. به طور سنتی، آمریکایی‌های بومی از این دارو برای درمان عفونت‌ها استفاده می‌کردند. مصریان باستان از آن برای بهبود رنگ چهره و درمان جای سوختگی استفاده می‌کرده‌اند. البته این گیاه هنوز هم در بسیاری از قسمت‌های اروپا جمع آوری شده و به عنوان طب سنتی جهت درمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آقطی سیاه از گیاهان بومی کشورمان است که در مناطقی از ایران با نام‌های «انگور کولی» و «خمان کبیر» نیز شناخته می‌شود. خواص درمانی گیاه آقطی بسیار گسترده بوده و استفاده از گل، برگ و پوست داخلی ساقه این گیاه در طب سنتی رایج بوده است. امروزه از عصاره این گیاه، در صنعت لوازم آرایشی استفاده فراوان می‌شود و یکی از محصولات اصلی برای شستشوی صورت و پاک کردن آرایش است. همچنین در صنایع غذایی از شکوفه‌ها و میوه‌های این گیاه، شربت، سرکه، مربا، ژله و نوشابه تهیه می‌شود.
نام‌های دیگر: خمان، سبوقه، خمان کبیر، تر، دارگن، انگور کولی، خمان صغیر، پلم، پلخون، بیلسان و بیلاسان، شون ، آقطی آبی و آقطی سرخ
مشخصات ظاهری گیاه آقطی
نام آقطی یا الدربری به تعدادی از انواع درخت سرده با نام علمی Sambucus اشاره دارد که مشهورترین نوع آن آقطی سیاه (Sambucus nigra) است که گیاهی سمی و گل ده از خانواده آدوکساسه یا هفت کولان است و به آن آقطی اروپایی نیز گفته می‌شود. این درخت به صورت طبیعی در اروپا رشد یافته و در بسیاری از بخش‌های دیگر جهان نیز قابل رویش است.
- این گیاه در ایران غالباً در کنار جاده‌ها، حاشیه جنگل‌ها و در نواحی مرطوب و سایه‌دار استان‌های آذربایجان و همدان می‌روید.
- درخت آقطی سیاه تا 30 فوت ارتفاع می‌گیرد (معادل 9 متر) و دارای خوشه‌های سفید کوچک و یا شکوفه‌های کرم رنگی دارد که به آن‌ها گل آقطی گفته می‌شود و در اواخر بهار ظاهر می‌شود.
- برگ‌های گیاه، به شکل بیضی و دندانه‌دار است و چنان‌چه برگ‌های گیاه را بشکنید و مالش دهید، بوی بدی از آن متصاعد خواهد شد.
- همه قسمت‌های سبز گیاه، سمی است.
- میوه‌های آن توت یا انگور مانند، گوشتی کوچک و به رنگ سیاه یا ترکیبی از آبی و سیاه هستند.
- مزه میوه این گیاه ترش مزه است.
طبیعت و انواع گیاه آقطی
طبیعت آقطی سیاه، سرد و خشک است
انواع آقطی: آقطی کبیر (درختچه بزرگتر)، آقطی صغیر (درختچه کوچکتر)، آقطی سرخ، آقطی آبی
چه قسمت‌های از این گیاه مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
قسمت مورد استفاده این درختچه در طب، گل، برگ و پوست داخلی ساقه و میوه آن است. پوست ثانوی (داخلی) ساقه و ریشه آن از نظر طبی موثرترین قسمت‌های این گیاه است.
برخی موارد استفاده گل و برگ‌های آقطی سیاه در طب سنتی عبارتند از:
- تسکین درد
- کاهش ورم و التهاب
- افزایش ادرار و تعریق بدن
- دیورتیک، ملین و محرک استفراغ (پوست درخت آقطی سیاه)
توت خشک یا آب آقطی سیاه نیز در موارد زیر استفاده می شده است:
- درمان آنفلوآنزا
- درمان عفونت، زخم و سوختگی
- بهبود سیاتیک
- تسکین سر درد
- درمان درد دندان
- درمان درد قلب و اعصاب
- ملین و دیورتیک
امروزه نیز مکمل‌ها و عصاره آقطی سیاه به شکل‌های مختلف شربت، کپسول و آدامس برای درمان علائم سرماخوردگی و آنفلوآنزا عرضه می‌شوند؛اگرچه پوست درخت، برگ‌ها و توت خام این گیاه سمی بوده و مصرف نادرست و ناآگاهانه آن می‌تواند به مشکلات معده منجر شود.
خواص گیاه آقطی سیاه
خواص دارویی این گیاه عبارت است از:
- موثر در درمان روماتیسم و درد مفاصل
- ادرارآور
- مسهل و ملین
- تسکین دهنده و التیام دهنده بواسیر، برگ‌های تازه این گیاه را له کرده و یا اینکه از آن پماد تهیه کنید و روی بواسیر دردناک بگذارید.
- درمان کننده استسقاء : آب اضافی را از بدن و از بین انساج خارج می‌سازد.
- از بین برنده خارش بدن: پوست ساقه آن را در روغن بجوشانید و سپس آن‌را صاف کرده و بگذارید سرد شود. این روغن را روی قسمت‌هایی که خارش دارد بزنید.
- کمک به جوش خوردن استخوان شکسته
- درمان کننده گریپ، سرما خوردگی، بیماری‌های دستگاه تنفسی و نقرس
- درمان کننده برونشیت و ذات الجنب
- درمان بیماری و دفع کننده اخلاط چسبناک از حلق: با بخور گل‌های آقطی سیاه
- درمان بیماری‌های کلیه و مجاری ادرار و دفع سنگ کلیه
- مفید برای درمان بیماری صرع
- درمان کننده اگزما:جوشانده گل‌های خشک شده آقطی سیاه را بصورت کمپرس روی زخم‌های اگزما بگذارید.
- التیام سوختگی: جوشانده گل‌های آقطی سیاه را روی سوختگی ها بگذارید و کمپرس کنید.
- دفع آفات درختان و سبزیجات با جوشانده برگ‌های این درخت
- شیر پاک کن: اگر پوست حساس دارید برای شستن صورت یا پاک نمودن آرایش از دم کرده آقطی سیاه استفاده کنید.
- برطرف کننده کک و مک: برای شادابی پوست صورت و از بین بردن لکه‌ها و کک و مک می‌توان از ماسک زیر استفاده کرد
گل‌های خشک شده آقطی سیاه را دم کنید و مقداری پودر باقلای خشک را در ظرفی بریزید سپس دم کرده حاصله را روی آن ریخته و خمیری تهیه کنید. این خمیر را بصورت ماسک روی صورت بگذارید و پس از یک ربع ساعت بشویید. این ماسک را هر روزه روی پوست خود بگذارید تا صورت را جوان و شاداب کند.
شیوه‌های استفاده
1) جوشانده آقطی سیاه: مقدار ۶۰ گرم پوست ساقه، برگ و یا میوه این درختچه را در یک لیتر آب ریخته و بگذارید آهسته بجوشد تا حجم آن به نصف برسد، سپس آن‌را صاف کنید.
۲) سرکه آقطی سیاه : ۲۰-۱۰ گرم برگ‌های خشک شده این درختچه را در یک لیتر سرکه ریخته و بگذارید تا مدت دو هفته بماند و هر روز آن‌را بهم بزنید. پس از این مدت آن را صاف کرده و در شیشه دربسته نگهداری کنی. مقدار مصرف این سرکه یک قاشق سوپخوری و سه بار در روز است.
۳) دم کرده آقطی سیاه: مقدار ۱۰۰ گرم گل خشک شده این درختچه را در یک لیتر آبجوش ریخته و بمدت ۱۰ دقیقه دم کنید. از این دم کرده می توانید برای شستشوی زخم‌ها استفاده کنید.
۴) شیره یا آب میوه آقطی سیاه: میوه‌های رسیده آقطی سیاه را فشار داده تا شیره آن خارج شود. مقدار مصرف این شیره یک قاشق چایخوری مخلوط در یک لیوان آب می‌باشد .
۵) شربت آقطی سیاه : آب میوه را گرفته و با هم وزن آن شکر یا خاک قند مخلوط کنید. سپس این مخلوط را بجوشانید تا شربت غلیظی بدست آید.. مقدار مصرف این شربت یک قاشق غذا خوری قبل از هر غذا است.
نحوه مصرف خوراکی
- از توت های پخته شده آقطی سیاه می‌توان برای تهیه آب میوه، مربا و پای استفاده کرد.
- گل‌های آقطی سیاه نیز اغلب به همراه شکر و آب پخته شده و برای تهیه شربت یا دمنوش به کار می روند.
- از گل‌های خام و تازه نیز می‌توان داخل سالاد استفاده کرد.
خطرات و عوارض جانبی آقطی سیاه
با وجود اینکه گیاهان دارویی مزیت‌های زیادی برای سلامتی دارند، ممکن است عوارضی هم داشته باشند.
- مصرف توت‌هایی مانند آقطی سیاه اگر رسیده باشد برای بدن سالم هست و مشکلی ایجاد نمی‌کند اما اگر نرسیده و کال باشند ممکن است مصرف آن باعث مسمومیت و اسهال و استفراغ شود.
- همچنین مصرف آقطی سیاه می‌تواند باعث بروز حساسیت‌هایی شود، در صورت بروز هر نوع حساسیت بهتر است که به پزشک مراجعه کنید.
- پوسته درخت، میوه نارس و دانه‌های دارای موادی چون لکتین می‌تواند در صورت مصرف زیاد، باعث ایجاد مشکلات معدوی شوند.
- به علاوه درخت آقطی دارای موادی است که به آن ها سیانوژن گلیکوسید گفته می‌شود. این مواد می‌توانند در شرایط خاص سیانید آزاد کنند. سمی که گاهاً در هسته‌های زردآلو یا بادام یافت می‌شوند.
- امّا محصولات تجاری و میوه پخته شده این گیاه حتی همین میزان کم سیانید را نیز ندارد و هیچ گزارشی مبنی بر کشته شدن بر اثر مصرف این گیاه وجود ندارد.
- علائم مصرف خام میوه و برگ‌ها و پوسته یا حتی ریشه این درخت حالت تهوع، استفراغ و اسهال هستند.
- خوشبختانه، مواد سمی یافت شده در میوه درخت آقطی به سادگی توسط پختن از بین می‌روند.
- اما از شاخه‌ها، پوست یا برگ‌ها نباید در پخت و پز یا آب گیری استفاده شود.
- اگر خود شما می‌خواهید برگ و گل درخت را جمع آوری کنید، احتیاط کنید، چون ممکن است دارای مواد سمی بیشتری باشند.
- به علاوه، در زمان مصرف حتماً پوسته و برگ‌ها را از میوه جدا کنید.
- استفاده زیاد از آقطی سیاه ممکن است باعث تهوع و همچنین ورم روده‌ها شود.
موارد منع مصرف
- طبیعت آقطی سیاه سرد است و بنابراین افراد سرد مزاج حتما باید آن‌را با عسل بخورند.
- استفاده از شربت آقطی سیاه برای کودکان توصیه نمی شود مگر اینکه با متخصص اطفال مشورت کرده باشید.
- اگر باردار هستید یا در دوران شیردهی هستید، آقطی سیاه را مصرف نکنید زیرا ممکن است بر سلامت جنین شما اثر بگذارد.
- اگر شما بیماری خود ایمنی مانند آرتریت روماتوئید یا روماتیسم مفصلی دارید، قبل از مصرف آقطی سیاه با پزشک خود مشورت کنید، زیرا ممکن است سیستم ایمنی را تحریک کند.
- افرادی که سابقه پیوند عضو داشته اند، نباید آقطی سیاه را مصرف کنند.
تداخلات دارویی
به علت اثرات قدرتمندی که آقطی سیاه بر سلامتی دارد، ممکن است هنگام مصرف با دیگر داروها اثر متقابلی بر بدن داشته باشد. اگر در حال حاضر هر یک از داروهای زیر را مصرف کنید، قبل از استفاده از آقطی سیاه، باید با پزشک خود صحبت کنید:
- داروهای دیابتی
- دیورتیک‌ها (قرص‌های ادرار آور)
- شیمی درمانی
- داروهای ضدافسردگی، از جمله کورتیکواستروئیدها (پردنیزولون)
- داروهای مورد استفاده برای درمان بیماری های خود ایمنی
- آرام بخش
- تئوفیلین (گشاد کننده مجاری تنفسی)
جملات پایانی
در حالی که درخت آقطی دارای مزایای فراوانی برای سلامتی است، امّا بیشتر آزمایشات بر روی این گیاه در مقیاس آزمایشگاهی صورت گرفته‌اند و در حجم بالا بر روی انسان مورد آزمایش قرار نگرفته است. بنابراین، استفاده از این گیاه برای شرایط خاص سلامتی توصیه نمی‌شود مگر با تشخیص و تجویز پزشک
تذکر به خاطر مشخص نبودن میزان سم موجود در برگ، پوست و ساقه این گیاه و بروز مشکلات معدوی، تا حدامکان، خودسرانه اقدام به مصرف خوراکی این گیاه به صورت دمنوش یا جوشانده برگ و پوست و ساقه ننمایید.
