تغذیه درمانی و جایگاه آن در طب سنتی

برخلاف پزشکی نوین، در منابع طب سنتی و در بیانات بزرگان این عرصه چون شیخ الرئیس و رازی به اهمیت تغذیه درمانی، اشاره ویژه‌ای شده است. اما در طب مدرن، به تغذیه درمانی توجه چندانی نشده و به مکمل‌های غذایی به عنوان یک جنبه درمانی نگریسته نمی‌شود و تنها بحث دارو، جراحی  …است که محوریت دارد.

اما طب سنتی به موازات هر نوع بیماری، دارای یک سری تدابیر و توصیه‌های تغذیه‎ای است و نقطه شروع یا به عبارتی گام اول برای درمان هر بیماری را اصلاح سبک زندگی و الگوی تغذیه‌ای ‌می‌داند. پس توجهی که طب سنتی به تغذیه درمانی دارد در سایر مکاتب طبی مشاهده نمی‌شود که این خود یک امتیاز مثبت و ویژه برای طب سنتی به حساب می‌آید.

تغذیه از دیدگاه رازی

در آثار رازی بحث تغذیه درمانی به وضوح و به وفور دیده می‎شود و کتاب «منافع الاغذیه و دفع مضارها» وی کتاب جامعی پیرامون مبحث تغذیه است که در آن به بررسی و کنکاش انواع نان‌ها، انواع غذاها، انواع غذاهای دارویی و … پرداخته است و جمله زیبایی در خصوص تغذیه و تغذیه درمانی دارد:

(و مهما قدرت أن تعالج بالأغذية .. فلا تعالج بالأدوية، و مهما قدرت أن تعالج بدواء مفرد .. فلا تعالج بدواء مركب)، الطب الملوكی ص : 9

« تا زمانی که امکان دارد با تغذیه درمان کن، بعد از آن به داروهای مفرد و ساده روی آور و اگر افاقه‌ای نکرد به داروهای مرکب و در انتها به معاجین و داروهای بسیار پیچیده متوسل شو». که قسمتی از جمله که، تا جایی که امکان دارد بهتر است با تغذیه درمان صورت گیرد و به دارو روی آورده نشود، به خوبی بیانگر توجه ویژه رازی به موضوع تغذیه و تعذیه درمانی است.

جایگاه تغذیه درمانی در آیات قرآنی و در نظر ائمه اطهار

در روایات و احادیث برگرفته از ائمه اطهار نیز توجهی ویژه‌ای به مقوله تغذیه شده است و در آیات قرآن هم شواهدی مبنی بر توجه به این موضوع، دیده می‎شود. حتی حدیث معروف پیامبر(ص):« المَعِدَةُ بَيتُ كُلِّ داءٍ ، وَالحِميَةُ رأسُ كُلِّ دَواء »؛ معده خانه تمام دردها و  و پرهیز، ريشه همه درمان‌ها و آیه 259 بقره «فاُنظر الى طعامک» و آیه 168 بقره « يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا» نیز به خوبی نشان دهنده اهمیت تغذیه، گوارش و … از جنبه‌های مختلف از جمله جنبه‌های روحی یا توجه به بحث حلال بودن و طیب بودن (سالم بودن و متناسب با مزاج بودن) غذای مصرفی است که حتی گسترده‌تر از مباحث طب سنتی است و در مکاتب دیگر نیز اثری ازاین جوانب دیده نمی‌شود.

کلیات تغذیه درمانی و جوانب آن در طب سنتی

گام اول: انتخاب غذای خوب و سالم

توصیه‌ها

• پرهیز از مصرف گوشت گاو و مصرف گوشت گوسفند یکساله: گوشت گاو، گوشت ناصالحی که خون خوبی از آن تولید نمی‎شود و خون تولید شده، خونی غلیظ است.
• پرهیز از مصرف میوه‌های بی‌کیفیت: میوه‌ای که خوب آب نخورده باشد و دچار آفت شده باشد، طبیعتاً کیفیت خوبی نیز نخواهد داشت.
• مصرف میوه‌ها و موادغذایی تراریخته و فرآوری شده: میوه‌ها و موادغذایی که تراریخته باشند، دخالت انسانی در روند تولید آن‌ها زیاد باشد و یا در تولید و نگهداری آن‌ها از سموم زیادی استفاده شده باشد، کیفیت بد و پایینی خواهند داشت.

گام دوم: تناسب غذایی با مزاج بیمار و شرایط سنی؛ جسمی و روحی

 غذاها نیز دارای مزاج خاص خود می‎باشند، خصوصاً غذاهای دارویی که مزاج و کیفیت بارزی دارند، به عنوان مثال ماست دارای طبعی سرد می‎باشد و برای افرادی که غلبه حرارت در بدن آن‎ها بالاست مناسب می‎باشد، البته در حالت کلی چون ماست سریع الاستحاله بوده و غذای بسیار فاسدی به حساب می‌آید مصرف آن در اکثر مریضی‌ها ممنوعیت دارد.

موادغذایی مانند آبلیمو و آبغوره نیز غذای دارویی یا داروی غذایی محسوب می‌‏شوند که غذاییت کمتری دارند و در روال روزمره در کنار غذا مصرف می‌شوند و چون طبع سردی دارند در بیماری‌های گرم به کار می‎روند. یا ماده غذایی چون پیاز دارای طبع گرمی می‎باشد و در بیماری‌های سرد از آن بهره گرفته می‎شود. پس علاوه بر توجه به مزاج فرد، مزاج غذای مصرفی و تناسب بین این دو نیز واجد اهمیت است.

گام سوم: توجه به کمیت و کیفیت غذای بیمار

از آنجایی که با شروع بیماری قوه هاضمه ضعیف می‎شود، بنابراین نیاز است تا میزان غذای مصرفی بیمار کاهش داده شود؛ و از طرفی چون بدن در برخی بیماری‌ها به شدت دچار تحلیل می‎شود پس بهترین راهکار، کاهش حجم غذا در هر وعده غذایی است و این امر با افزایش تعداد وعده غذایی و کاهش حجم غذای مصرفی در هر وعده میسر می‌گردد و بیشتر جهت بهبود روند هضم و جلوگیری از تحلیل رفتن بیش از حد بدن است و نباید با کاهش کلی میزان غذای دریافتی بیمار اشتباه گرفته شود.

به عنوان مثال در زنان باردار، چون هضم تا حدودی ضعیف می‌گردد، بهتر است حجم غذا در یک وعده غذایی کم گردد و در مقابل بر تعداد وعده‌های غذایی افزوده گردد.

اما در بعضی بیماری‌ها از جمله بیماری‌هایی که به موجب آن‌ها میزان تحلیل بدنی زیاد است، افزایش میزان غذای مصرفی را خواهیم داشت. اما باید به این نکته نیز توجه شود که افزایش حجم یا مقدار غذای دریافتی، خللی در روند هضم ایجاد نکند.

گام چهارم: توجه به لطافت و غلظت غذا و عدم استحاله به خلط فاسد

عموماً کسانی که تحرک زیاد، هضم قوی و فعالیت بدنی بالایی دارند از جمله کشاورزان، بناها، ورزشکاران، برای این که انرژی خود را زود از دست ندهند، عموماً تمایل به مصرف غذاهای غلیظ و دیر هضم دارند، اما این موضوع در بیماران کاملاً عکس است و چون در طول بیماری از قدرت هضم کاسته می‎شود غذای مصرفی بایستی لطیف و زود هضم باشد.

اما در کنار لطیف بودن غذا باید به عدم استحاله به غذای فاسد نیز توجه شود، چرا که غذاهایی لطیف زیادی هستند که در عین لطافت و زود هضم بودن باعث تشدید بیماری می‌شوند از جمله، شیر، ماست، ماهی و برخی میوه‌ها که سریع التعفن با سریع الاستحاله به خلط غالب هستند.