معرفی گیاه زنبق
زنبق، نام یک سرده با حدود 300 گونه از گیاهان گلدار با گلهای زیبا و منحصر بفرد است. گل زنبق از زیباترین گلهایی است که در طبیعت هم به صورت وحشی هم به صورت کاشته شده به دست انسانها یافت می شوند.
این گل زیبا از دسته گیاهان گلدار تک لپه ایها راسته مارچوبه سانان تیره زنبقیان سرده زنبق می باشد. این گیاه به دلیل خواص بی نظیری که دارد، از زمان های بسیار دور مورد توجه قرار گرفته است. امروزه هم گل زنبق در ترکیبات دارویی فراوانی مورد استفاده قرار گرفته است. زنبق یکی از نمادهای پاکی و زیبایی در سراسر جهان به حساب می آید. رنگ گل زنبق شامل سفید، صورتی کم رنگ، آبی، بنفش، ارغوانی کم رنگ، قرمز، نارنجی و زرد است.
گل زنبق را با نام های بیخ بنفشه ،سوسن آزاد ، دهق ، سوسن ابیض و ایرسا می شناسند. نام لاتین آن lilium candidum است. نام یونانی آن iris می باشد. لغت Iris در زبان یونانی به معنی قوس و قزح می باشد و نشان دهنده رنگهای زیبای این گل است. گیاه زیبای زنبق، به تبعیت از نام قدیس یونانی (آیریس) نامگذاری شده که در داستان‌های اساطیری به کشیدن رنگین‌کمان با رنگهای جادویی شناخته می‌شود.
یونانیان باستان، زنبق را در کنار مزار مردگان می‌کاشتند و نقش‌هایی از آن را روی سنگ قبر تازه گذشتگان خود ترسیم می‌کردند. پادشاهان یونانی با اشکالی از گلهای زیبای زنبق تاج خود را زینت بخشیده و شاخه‌های بریده آن را به یکدیگر هدیه می‌دادند.
گل های گیاه زنبق به عنوان چاشنی غذا در غذاهای برخی کشورها مصرف می شود. زنبق و روغن زنبق در طب سنتی کاربردهای متفاوتی دارد و برای بسیاری از بیماری ها شفا محسوب می شود. یکی از نمادهای مهم جنبه های مذهبی، تاریخی و عرفانی است. زنبق در فرهنگ های شرقی و خاورمیانه بسیار رایج است. زنبق ها به طور گسترده بر روی دیوارهای ساختمان های مقدس، مقبره ها و سرستون های با معانی مانند تقدس، باروری، پاکی، جنسیت، تولد و تولد دوباره استفاده می شد. زنبق در مسیحیت یکی از گلهای مریم باکره به حساب می آید.
زنبق که یکی از نمادهای فلورانس نیز می باشد، گلی است که نقاشان فلورانسی دوره رنسانس در نقاشی زمان هایی که تولد عیسی مسیح بشارت داده می شد از آن بسیار استفاده می کردند.
زنبق ها دارای ساقه ی زیر زمینی متورم یا پیاز هستند، که اقسامی از آن از نظر خواص درمانی مورد توجه بوده و در طب سنتی و همچنین صنعت عطر سازی موارد استعمال وسیعی دارند. نماد گل زنبق به عنوان نشان خانوادگی، سلطنتی، ارتشی، سیاسی، مذهبی یا قسمتی از پرچم استفاده می‌شود. به‌کارگیری این نماد در بسیاری از کشورهای جهان به خصوص در اروپا از قرن‌های پیش متداول بوده و امروزه نیز به‌عنوان نماد سیاسی و مذهبی و ورزشی کاربرد دارد.
در طب سنتی در استفاده از ریشه، روغن، عرق و گل گیاه زنبق فواید زیادی ذکر شده است. در این مطلب به بررسی خواص گفته شده می پردازیم. خواص روغن زنبق را در مطلبی جداگانه با همین نام در سایت طبایع می توانید بخوانید.
ریخت شناسی گیاه زنبق
زنبق گیاهی چند ساله است که ساقه بلندی به ارتفاع ۳۰ تا ۷۰ سانتی متر دارد و گل های این گیاه در انتهای ساقه رشد کرده و کاسبرگ های آن در انتها مدور است و دارای ساقه ی زیر زمینی پیاز مانند متورم ،حجیم ، گوشتی و بند بند است که سطح خارجی آن خاکستری رنگ بوده و مغز آن سفید می باشد. برگ های این گیاه باریک ،دراز ،نوک تیز و به رنگ سبز تیره بوده و گل های زنبق به رنگ های مختلفی مانند سفید ، زرد ، آسمانی و بنفش با خطوط تیره می باشد به همین علت به آن ایرسا می گویند چون ایرسا به معنی رنگین کمان می باشد.
در سطح فوقانی گل برگ های زنبق تار های مو مانندی مشاهده می شود و به همین علت به انگلیسی به این گیاه زنبق ریش دار می گویند، میوه ی زنبق بیضی شکل ، دارای 3 زاویه یا حجره می باشد که در هر یک تعداد زیادی تخم وجود دارد. گیاه زنبق دارای گونه های گیاهی متعددی می باشد که تاکنون بیش از 300 گونه ی آن شناخته شده است.
گل آذین زنبق معمولاً گرزن یک سویه یا سنبله یا خوشه‌ای است. (از جمله مهمترین انواع گل آذین ها گرزن است. گرزن که هر دم گل آن به یک گل ختم می شود از یک طرف یا دو طرف آن دم گلهای دیگر بیرون می آید که به گلی ختم می شود و گرزن یک طرفی یا دو طرفی می سازد و ممکن است متناوباً یک دم از گلی از راست و یکی از چپ خارج شود). برگ‌ها معمولاً منتهی به غلاف می‌باشد.
قسمت مورد استفاده این گیاه ریزوم آن است که در اواسط تابستان پس از گل دادن آن را از زمین خارج کرده و کاملا تمیز می کنند و پس از قطع ریشکها، آن را تراشیده و بعد از خشک کردن به قطعاتی به طول تقریبی ۱۰ سانتیمتر بریده و به بازار عرضه می کنند. این قطعات سفید رنگ بوده و دارای بویی مانند بنفشه و طعمی تند است. چون ریزوم تازه زنبق دارای بو و طعمی ناپسند است، بنابراین معمولا آن را خشک کرده و مدت یک سال انبار می کنند تا بو و طعم آن مطبوع و ملایم شود.
خاستگاه گیاه زنبق
این گونه ها همه بومی جنوب فرانسه، پرتغال، اسپانیا، شمال و شمال غربی آفریقا کوههای قفقاز و شرق آسیا الجزایر و ایران و مراکش است. معمولاً در خاک‌های خنثی یا قلیایی و سبک و قابل نفوذ رشد می نماید.
ترکیبات شیمیایی گیاه زنبق
برگ زنبق، دارای مقادیر زیاد اسید اسکوربیک است و از آن برای استخراج ویتامین C استفاده می شود. ریزوم زنبق دارای ماده رزینی تلخ، تانن، آمیدون و گلوکوزیدی به نام ایریدین است که اگر تجزیه شود، تبدیل به گلوکز و ایریژنین می شود. همچنین یک ماده معطر با بوی بنفشه به نام Irone است.
اسانس زنبق از ریزوم گیاه به وسیله تقطیر با بخار آب به دست می آید، ولی چون این عمل به علت آمیدون فراوان با اشکال صورت می گیرد، باید تحت اثر اسیدها و نشاسته آن را به مواد محلول تبدیل کرد و یا پس از آنکه قطعات ریزوم تخمیر حاصل نمود، عمل تقطیر را انجام داد. به این ترتیب الکل معطری به دست می آید که از آن به مقدار بسیار کم اسانس استخراج می شود.
طبیعت گیاه زنبق در طب سنتی
طبع گیاه زنبق نسبتا گرم و خشک است.
خواص گیاه زنبق در طب سنتی
- از کاربردهای درمانی زنبق می توان به استفاده از آن در صورت انقباضات ضعیف در زمان زایمان اشاره کرد.
- گل زنبق همچنین به عنوان دارو گیاهی برای درمان بیماری هایی مانند جذام، ورم ملتحمه، سکته مغزی، آنژین و غیره استفاده می شود.
- گل های خشک آن به عنوان ملین یا ادرارآور بسیار موثر است.
- از گل زنبق برای درمان نیش عنکبوت استفاده می شود.
- به تنظیم ضربان قلب کمک می کند. خواص سلامتی زنبق برای قلب به دلیل وجود گلیکوزیدهای فعال قلبی و همچنین فلاونوئیدهایی که تمایل به تحریک عروق و گشاد شدن آنها دارند، می باشد.
- ضماد گرم برگ های تازه زنبق نیز برای رفع تومور و خستگی موثر است.
- برگ زنبق دارای میزان بالای اسیداسکوربیک است که برای استخراج ویتامین c استفاده می شود.
- این گیاه در کنار گیاهان دارویی متعددی برای آماده سازی داروهای هومیوپاتیک یا به تنهایی برای آماده کردن دم نوش استفاده می شود.
- گرمی بخش ، لطافت آور ، رساننده ، بازکننده و تنقیه کننده است.
- اگر افشره زنبق را در آب و عسل حل کنید، بلغم غلیظ را از بدن خارج می کند.
- سائیده گل زنبق برای درمان سفت شدگی ها ، ورم های غلیظ، خنازیر ( غده های سختی که در زیر گلو و گردن به وجود می آید) و جوش ها مورد استفاده قرار می گیرد .
- در درمان و مداوا کردن زخم ها ،جراحت و آبله بسیار مفید است.
- ترکیب این گیاه با روغن زیتون و استفاده آن به صورت موضعی باعث رفع خستگی می شود.
- بسیار خواب آور است و درمان کننده سردرد های مداوم و ماندگار است.
- عطسه آور است .
- آب پز گل زنبق تسکین دهنده درد دندان است .
- درمان کننده درد های پهلو ، تنگی نفس ، ذات الریه، حناق، خفگی و سرفه مخصوصا سرفه هایی که از رطوبت غلیظ باشند.
- به علت باز کننده گی فراوانی که دارد زائده هایی که باعث درد سینه شده را از بین می برد.
- اشتها آور است.
- برای رفع کورک، التیام سوختگی، رفع چروک و طراوت پوست و لک و جوش های قرمز پوستی مفید است.
- از عصاره گل زنبق برای تقویت حافظه استفاده می کنند.
- خوردن سرکه و زنبق با هم می تواند درمانگر درد کبد و طحال باشد مخصوصا برای درمان طحال بسیار سودمند است.
- از دیگر فواید زنبق کمک کردن به بازشدن دهانه بواسیر است.
- دل پیچه شکم را از بین می برد.
- بوی گل زنبق شیرین است، روغن زنبق می تواند هم به عنوان یک عطر ماندگار مورد استفاده قرار گرفته و هم یک عطر پایه محسوب شود.
خواص ریشه گیاه زنبق در طب سنتی
- برای سم زدایی بدن و افزایش ادرار مورد استفاده قرار می گیرد.
- ریشه های خشک گیاه زنبق برای بدن بسیار مقوی است.
- کوبیدن ریشه زنبق و استفاده از پودر آن برای مسواک زدن می تواند لکه های زرد دندان را از بین ببرد.
- ترکیب مساوی گیاه زنبق و خربق در از بین بردن لک های سیاه صورت و کک و مک بسیار مفید است.
- درمانگر سریع یبوست که افراد می توانند ریشه زنبق را بکوبند و آن را ناشتا مصرف کنند.
- پیازهای تازه یا خشک شده گل زنبق به دلیل خاصیت قابض و تسکین دهنده در درمان زخم و التهاب معده بسیار موثر شناخته شده اند.
- گل زنبق بر درمان تومورهای سخت نیز استفاده می شود، زیرا معروف است که بلافاصله آنها را نرم می کند.
- ریشه های زنبق به شکل پودر شده بسیار برای تقویت،نرمی، درخشندگی و ضخامت موهای بلند مفید هستند.
- ریزوم تازه زنبق به مقدار کم اثر مدر، خلط آور و دفع کرم ظاهر می کند. مقادیر زیاد آن مسهل قوی و قی آور است، به طوری که موجبات تحریک دستگاه هضم، و دردهای شدید روده می شود. گرد ریزوم زنبق به طور محسوس اثر درمانی کمتری ظاهر می کند، معهذا از آن نیز در رفع آسم، سیاه سرفه، نزله مزمن ریه و غیره نتایج خوبی به دست آمده است.
- گرد خشک ریشه زنبق عطسه آور است و ترشحات آب دهان را افزایش می دهد.
- ریشه زنبق در کنار عصاره مارگوسا به پاکسازی پوست و دور کردن آلودگی ها و میکروب ها کمک می کند.
- پودر ریشه گیاه زنبق عمدتا به علت رایحه و ترکیبی که دارد، در محصولات آرایشی صورت استفاده می شود. پودر زنبق به پوست کمک می کند که رطوبت و انعطاف خود را بازیابد و پوستی تازه و درخشان را فراهم آورد. سموم مضر و سلول های آسیب دیده نیز به وسیله این پودر زدوده می شوند.
- پودر زنبق به کم کردن التهاب و تورم قسمت های برونشی ریه کمک می کند، بدینوسیله از مشکلات بینی نیز کاسته می شود.
- ریشه های خشک گیاه زنبق به کودکانی که در حال دندان درآوردن هستند، به عنوان دندونک داده می شود تا دندان هایی قوی تر و سالم تری داشته باشند.
- با سرطان و مشکلات کبد مقابله می کند.
- برای بهبود عملکرد غده های مختلف پودر زنبق مصرف کنید. پودر زنبق یک پاک کننده قوی هموگلوبین است و فعالیت غدد بدن را تا مدت زمان زیادی بهبود می بخشد. هر آن که آلودگی های خون پاک شود، تاثیر سوء همه ی بیماری ها و مشکلات درمان می شود.
خواص عرق گیاه زنبق در طب سنتی
- درمان گرفتگی رگ ها
- تصفیه خون
- تنظیم فشار خون
- درمان التهاب پروستات
- درمان میگرن
- درمان تنگی نفس
- تسکین آسم و ناراحتی های ریوی و التهابات پوستی
- درمان برونشیت و لانژیت
- درمان هموروئید
- درمان واریس
- تنظیم ضربان قلب
- درمان کیست و فیبروم رحمی
- دفع سنگ کلیه و صفرا
- تصفیه کبد
- درمان آلرژی و حساسیت و کهیر
روش‌های استفاده از گیاه زنبق
- اگر بر اثر خوردن سیر، پیاز، یا غذاهای دیگر دهانتان بدبو شده ، مقداری از ریزوم زنبق را بجوید.
- برای تسکین دندان درد ، روغن گیاه زنبق را با سرکه مخلوط کرده و در دهان مزه مزه کنید.
- برای برطرف کردن درد سیاتیک دم کرده آن را با عسل مخلوط کرده و بنوشید.
- روغن گیاه زنبق و سرکه صداهای گوش را خاموش کرده و نزله های مزمن را قطع می کند.
- جوشانده: مقدار ۶۰ گرم ریزوم تازه و یا ۲۰ گرم ریزوم خشک شده گیاه را در یک لیتر آب جوش ریخته و بگذارید به مدت یک ربع ساعت به آرامی بجوشد سپس آن را صاف کنید. مقدار مصرف آن یک فنجان سه بار در روز است.
- شیر تازه: ۲۰ گرم شیر تازه ریزوم را با کمی عسل و یا آب رازیانه و یا شربت بنفشه مخلوط کرده و بنوشید. این مواد اثر شدید مسهلی زنبق را از بین می برد بنابراین، از دل پیچه و درد روده جلوگیری می کند.
- دم کرده: مقدار ۵۰ گرم ریزوم زنبق را در یک لیتر آب جوش ریخته و مدت پنج دقیقه دم کنید. مقدار مصرف آن یک فنجان سه بار در روز است.
- مخلوط با روغن زیتون: ۱۰۰ گرم ریزوم خرد شده زنبق را با ۸۰۰ گرم آب مخلوط کرده و بگذارید به مدت یک شبانه روز خیس بخورد، سپس آن را بجوشانید تا فقط یک لیوان از آن باقی بماند بعد آن را صاف کنید و با یک لیتر و نیم روغن زیتون مخلوط کرده و بجوشانید تا تمام آب آن بخار شود. این روغن را در ظرف شیشه ای دربسته نگهداری کنید.
- گرد زنبق: ریزوم زنبق را خرد کرده و در حرارت ۴۰ درجه سانتیگراد خشک کنید. سپس آن را در آسیاب برقی ریخته تا به صورت پودر درآید. مقدار مصرف آن 2 گرم مخلوط با کمی عسل می باشد.
چای زنبق
برای تهیه چای زنبق، یک قاشق مرباخوری ریشه خشک آن را در یک لیوان آب جوش به مدت 10 دقیقه دم کنید و روزی 3 بار مصرف کنید.
خواص چای زنبق
- چای زنبق با تحریک کبد در درمان هپاتیت و یرقان مفید است.
- با عوارض پوستی مانند آکنه مبارزه می کند.
- سوءهاضمه را برطرف می کند.
- به درمان بیماری روماتیسم کمک می کند.
- در کاهش وزن موثر است.
عوارض و موارد منع مصرف
- مصرف اشکال مختلف زنبق برای زنان باردار و کودکان توصیه نمی شود.
- اگر زن باردار زنبق و عسل را استفاده کند باعث سقط جنین می شود .
منبع: تیم گردآوری محتوای طبایع
