تفاوت طب سنتی، طب ایرانی و طب مکمل چیست؟

حتما شما هم به واژه‌هایی با پیشوند «پزشکی» یا «طب» برخورده‌اید. این واژه‌ها و اصطلاحات مانند طب رایج یا مدرن، طب سنتی، طب مکمل، طب فولکلور، طب جایگزین و طب تلفیقی یا ادغام­ یافته چه تعاریفی دارند؟ جایگاه آن‌ها در حفظ و ارتقاء سلامتی و درمان بیمار­ها چیست؟ در این پست تعاریف و ماهیت این واژه‌­ها را به صورت خلاصه مرور می­‌کنیم.

تعریف طب

• از منظر منابع مکتوب پزشکی ایرانی علم طب علمی است که به واسطه آن احوال بدن انسان از نظر صحت و مرض شناخته می‌شود. اگر سلامت پا برجاست آن را حفظ کرده و اگر از دست رفته آن را بازمی‌یابد (کلیات طب سنتی ایران).
• نکته مهم در این تعریف این است که هدف پزشکی و وظیفه پزشک را حفظ تندرستی انسان دانسته و درمان را در اولویت بعدی قرار داده است. این دیدگاه حتی بسیار متعالی‌تر از آن چیزی است که امروزه در پزشکی رایج با عنوان طب پیشگیری مطرح شده است.

تقسیم بندی علم طب

دانش پزشکی به دو بخش تقسیم می‌شود: طب نظری و طب عملی

طب نظری 

دانشی است که چگونگی عملکرد طبیعی و تغییرات بدن انسان را در نظر می‌گیرد. همچنین عوامل مؤثر بر بدن را که منجر به سلامتی یا بیماری می‌شوند را بررسی می‌کند. در نهایت، پزشک با توجه به این عوامل به تشخیص می‌رسد. طب نظری شامل سه بخش است:

1. امور طبیعیه: اموری هستند که هستی، قوام و حفظ کمالات جسمی بدن انسان، بر آن‌ها مبتنی است.
2. اسباب و علل: علت ایجاد تغییرات در بدن انسان و عوامل مؤثر بر آن و چگونگی بروز بیماری را بررسی می‌کند.
3. دلایل و علائم: به بررسی علائم و نشانه‌هایی مانند نشانه‌های مزاجی، نبض و ادرار شناسی می‌پردازد. این طب پزشک را برای تشخیص حال سلامت یا بیماری راهنمایی می‌کند.

طب عملی

شامل علم و عمل به روش‌هایی است که برای حفظ یا بازگرداندن سلامتی به کار می‌روند.

طب عملی خود شامل سه بخش است:

1. تدابیر: که شامل مدیریت بر رفتارها، سیستم‌های تغذیه‌ای و سایر عوامل مؤثر بر سلامتی است.
2. دارو درمان: که شامل استفاده از عوامل گیاهی، حیوانی و معدنی است.
3. اعمال دستی: مانند ماساژ، حجامت و سایر اعمال فیزیکی.

آشنایی با اصطلاحات رایج در علم طب

طب رایج یا مدرن (Current or Modern Medicine)

• منظور از طب رایج یا نوین، دانش پزشکی مبتنی بر شواهد اثبات­ شده است.
• شواهد مطالعات و کارآزمایی­‌هایی هستند که اثربخشی روش­‌ها و درمان­‌های تجربی را بررسی می­‌کنند.
• جزئیات تشخیص، درمان و عوارض احتمالی در این روش بسیار اهمیت دارد.
•  هر چند سال یکبار (اغلب 4 تا 6 سال)، منابع تخصصی پزشکی براساس یافته‌های جدید به ­روزرسانی می­‌شوند.
• براساس تعداد مطالعات و موضوعات تخصصی مورد مطالعه در این دوره زمانی، بسیاری از قوانین قبلی تغییر می­‌یابند.

تاریخچه مختصر طب مدرن

• تاریخچه پزشکی با استفاده از این شیوه به قرن 19 میلادی می‌­رسد. شیوه مرسوم پزشکی قبل از این تاریخ، استفاده از تجارب بالینی و سنتی پزشکان بود.
• قابل ذکر است که کتاب قانون ابن سینا یکی از منابع علمی معتبر پزشکی قبل از این تاریخ بود که سال‌ها به عنوان کتاب درسی معتبر در دانشکده­‌های پزشکی اروپا تدریس می­‌شد.

طب سنتی (Traditional Medicine)

• براساس تعریف سازمان جهانی بهداشت، طب سنتی مجموعه‌ای از دانش، مهارت و شیوه­‌های مبتنی بر نظریه‌ها، باورها و تجارب بومی در فرهنگ‌های مختلف است.
• با توصیه این سازمان، دستورالعمل­‌های طب سنتی صرف نظر از این که با اطلاعات پزشکی جدید، قابل توضیح باشند یا نباشند، به منظور حفظ سلامتی و همچنین در پیشگیری، تشخیص، بهبود و یا درمان بیماری‌های جسمی و روانی به کار گرفته می­‌شود.
• نکته قابل توجه در طب سنتی، ریشه فرهنگی و بومی این طب است. در مناطق جغرافیایی متفاوت، طب‌های سنتی متفاوت وجود دارند که هم در نظریه­‌ها و هم در حیطه درمانی مانند نوع گیاهان دارویی بومی و کارهای دستی تفاوت دارند.
•  آنچه را که پیشینیان ما بر پایه تجارب و فرهنگ کشورمان جمع‌آوری و جمع‌بندی کرده‌اند را طب سنتی ایران می‌نامیم. بنابراین طب سنتی هر کشوری مختص آن کشور است.
• مطالعات انجام­ شده در کل دنیا، تمایل روز افزون مردم به استفاده از این طب را نشان­ می­‌دهند.
• نگاهداشت سلامتی، بهترین رویکردی است که طب‌های سنتی به آن توجه دارند.
• بسیاری از مردم عمل حجامت را معادل با طب سنتی می‌دانند، در صورتی که حجامت تنها یکی از روش‌های درمانی در طب سنتی است. این روش درمانی باید با صلاح‌دید پزشک صاحب نظر در این زمینه و با رعایت تدابیر لازم در قبل و بعد از آن انجام گیرد.

تاریخچه مختصر طب سنتی

• تاریخ طب سنتی به قدمت تاریخ پیدایش انسان است. بسیاری از نظریه‌­های بنیادین طب سنتی بر پایه نظریه‌­های فلسفی و تفکرات کلی‌نگری به جهان هستی است.
• مقرون­ به ­صرفه بودن، در دسترس بودن، اثرات مثبت به ­خصوص در پیشگیری و درمان بیماری‌­های مزمن­ و بی­‌ضرر بودن از نکات مثبت این طب است.
• البته مواردی مانند نبود داروهای استاندارد یا درمانگران قابل اعتماد، داروهای گیاهی یا معدنی ناخالص و تقلبی، احتمال وجود تداخل با داروهای پزشکی رایج از مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
• این طب هنوز در بسیاری از کشورهای آفریقایی به­ عنوان مرجع اصلی پیشگیری و درمان بیماری­‌ها محسوب می‌شود.
• استفاده از آن بدون در نظر گرفتن شواهد طب رایج می‌­تواند منجر به تأخیر در تشخیص یا تشخیص اشتباه و یا تداخل در تشخیص و درمان شود و سلامت فرد را با محروم ­کردن از درمان­‌های مؤثر رایج به خطر بیندازد.

آیا طب سنتی همان طب اسلامی است؟

• گاهی به اشتباه طب سنتی را همان طب اسلامی فرض می‌کنند. لازم به ذکر است تعالیم و دستورات درمانی که توسط پیامبر اکرم (ص) ومعصومین توصیه و ارائه شده است، فراتر از اصول علمی است ولی در قالب یک مکتب درمانی به شمار نمی‌آید.
• از طرف دیگر زمان و اقلیم و شرایط و شرح حال هر بیمار در زمان توصیه دستورات درمانی از سوی پیامبر(ص) و امامان باید مورد توجه قرار گیرد.
• بسیاری از سفارش‌های تغذیه‌ای درمانی معصومان ویژه مخاطب یا مخاطبان همان ظرف زمانی و مکانی بوده است. از همین رو نمی‌تواند به عنوان طب اسلامی معرفی به عنوان نسخه عمومی استفاده شود. حتی عسل که فیه شفاء للناس (نحل69) است نیز خوردن آن برای همه شفاء نیست. بلکه ضماد دیگر فراورده‌های آن نیز مورد شمول است.
• اوامر تغذیه‌ای معصومان در بسیاری از مواقع در برابر کسانی بوده است که زعم بر کراهت داشته‌اند. مثلا به خاطر رواج اندیشه‌های مزدکی، هندویی و برخی گرایشات مسیحی در نهی از خوردن گوشت حضرت به صورت امر می‌فرماید: گوشت بخورید. و این امر در برابر گمان نهی است.
•  نواهی تغذیه‌ای معصومین نیز ویژه مخاطبین در زمان مکان خاص بوده است مانند نهی از خوردن ماهی که برای لشگریان در هنگام جنگ زیرا باعث سستی می‌شده است.

تفاوت طب سنتی با طب اسلامی

1. تفاوت طب اسلامی با انواع دیگر طب، نه در روش بلکه در جهان‌بینی آن است. از همین رو در طب اسلامی می‌توان از روش سنتی یا مدرن بهره برد.
2. طب اسلامی بر اساس توحید اعتقاد به حکمت قدرت لایتناهی خداوند متعال بوده و نظام علی را به عنوان سنت الهی حاکم بر خلقت در بیماری درمان پذیرفته است.
3. در طب اسلامی خدمات کادر درمانی (از پزشک پرستار گرفته تا دیگر زحمتکشان این مجموعه) به انسان بیمار به عنوان خلیفه خداوند در زمین، از نعمت‌های الهی موجب ذخایر اخروی شمرده می‌شود. ان حوایج الناس الیکم من نعم الله علیکم فلا تملوا النعم (امام حسین.ع) نیازهاى مردم به شما از نعمت‌هاى خدا بر شماست از آنها ملول نشوید.
4. در طب اسلامی همان گونه که بیماری از ناحیه خداوند است دارای حکمت‌هایی دانسته شده است، مبارزه با بیماری یافتن درمان نیز از واجبات شمرده شده است.
5. در طب اسلامی تمامی داروهای گیاهی، معدنی و شیمیایی مخلوق خداوند بوده و از نوعی شعور برخوردارند. از این رو ارتباط پزشک کادر درمانی به ویژه بیمار با خالق می‌توانند داروها را موثرتر یا بی‌اثر کند. و ان من شیء الا یسبح بحمده ول کن لا تفقهون تسبیحهم (اسراء/44). در این زمینه تفاوتی بین هیچ یک از مخلوق‌های الهی از داروهای گیاهی مفرد تا داروهای مرکب، گیاهی، معدنی یا شیمیایی نمی‌باشد. قرص، آمپول، سرم همه این‌ها باز هم مخلوق الهی بوده و خواص آن از جانب حق تعالی قرار داده شده است.

طب سنتی ایران (Traditional Iranian medicine)

• همانطور که بیان شد، آنچه را که پیشینیان ما بر پایه تجارب و فرهنگ کشورمان جمع‌آوری و جمع‌بندی کرده اند را طب سنتی ایران می‌نامیم.
• طب سنتی ایران را طب مزاجی یا طب اخلاطی نیز می‌گویند؛ زیرا اساس تشخیص و درمان بر مبنای تعیین مزاج در حالت صحت و در حالت بیماری است.

طب مکمل (Complementary Medicine)

• طب مکمل به مجموعه گسترده‌ای از شیوه­‌های مراقبت­‌های بهداشتی اشاره دارد که ­مانند طب سنتی بخشی از فرهنگ و سنت یک کشور نیست. از طرفی به­ طور کامل با سیستم بهداشتی و درمانی رایج تطابق ندارد.
• درواقع، طب مکمل مجموعه پراکنده‌­ای از روش‌های تشخیصی و درمانی سنتی است که اثرات آن­‌ها تا حدودی در مطالعات جدید بررسی و گزارش شده ­است.
• طب مکمل مانند طب سنتی بر نظریه‌های پایه­‌ای و فلسفی کار نمی­‌کند و به­ عنوان روشی کمکی در طب رایج مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• این اصطلاح در برخی کشورها به جای طب سنتی به­ کار می‌­رود ولی برعکس آن محدود به کشور یا منطقه خاصی نیست.
• به عنوان مثال وقتی طب سنتی از کشور چین وارد کشور ایران می‌شود، نام آن را طب سنتی نمی‌گذاریم بلکه می‌گوییم «طب مکمل» یعنی تکمیل کننده درمان پزشکی رایج.

طب جایگزین (Alternative Medicine)

• به مجموعه روش‌های تشخیصی و درمانی که اثربخشی آن‌ها از دیدگاه دانش پزشکی رایج اثبات نشده یا رد شده، طب جایگزین می‌گویند.
• براساس این تعریف طب سنتی، هومئوپاتی، انرژی درمانی، سنگ درمانی، گیاه درمانی و … در این مجموعه قرار می‌گیرند.
•  از این موارد با عنوان «شبه علم» در مقابل علم پزشکی رایج نام برده می‌شود.
• طب جایگزین یک اصطلاح کلی و قدیمی است، هرچند هنوز هم گاهی همراه با اصطلاحات طب مکمل و سنتی مورد استفاده قرار می‌­گیرد.
• با توجه به استراتژی­‌های سازمان جهانی بهداشت در مورد طب سنتی و مکمل، استفاده از واژه «جایگزین» در پزشکی اشتباه است.

طب فولکلور (Folk medicine)

• Folk کلمه لاتینی به معنای «توده مردم و عامه» است. این طب هیچ مبنای علمی ندارد و فقط تجربیات عامه مردم در زمینه‌­های مرتبط با سلامتی و بیماری است. این تجربیات به­ صورت سینه ­به­ سینه منتقل شده و اغلب آمیخته با خرافات است.
• درکتاب­‌های مرجع طب سنتی مشاهده می­‌شود که دانشمندان طب سنتی مانند ابن سینا و رازی از افرادی صحبت می­‌کردند که مجموعه‌ای از خرافات را با عنوان طب به مردم منتقل کرده و سلامتی ایشان را به خطر می­‌اندازند.
• به ­نظر می‌رسد مداخلات بی­‌اساس افراد غیرمتخصص در حیطه مهم سلامتی به قدمت تاریخ پزشکی است.

تلفیق طب سنتی و طب مدرن

طب تلفیقی یا ادغام ­یافته (Integrative Medicine)

• سازمان جهانی بهداشت، ادغام دستاوردهای طب سنتی در نظام سلامت عمومی را به­ عنوان هدف نهایی از ارائه مجموعه استراتژی­‌های طب سنتی بیان نموده ­است.
• با استفاده از این رویکرد، دستاوردهای این طب به ­صورت هم‌زمان با طب رایج مورد استفاده قرار می­‌گیرد. در نتیجه عوارض ناشی از اشتباهات تشخیصی و درمانی استفاده از طب سنتی به­ تنهایی کاهش می‌یاد. هم‌چنین بهره‌­گیری حداکثری از منافع هر دو گزینه طبی به ­صورت هم‌زمان قابل دسترسی است.
• سازمان جهانی بهداشت راهکارهای متعددی جهت دستیابی به این روش ارائه داده ­است. به عنوان مثال: تاسیس رشته تخصصی طب سنتی. این رشته با هدف آشنایی پزشکان مسلط در طب رایج با مفاهیم طب سنتی تاسیس شده ­است.
• البته مفهوم طب تلفیقی بسیار گسترده‌­تر است. هدف طب تلفیقی، در نظر گرفتن همه ابعاد جسمی، روحی، عاطفی، اجتماعی، معنوی و محیطی مرتبط با سلامتی افراد است.
•  دسترسی به طب تلفیقی کار ساده­‌ای نیست و نیازمند مطالعه عمیق هر دو طب به­ صورت هدفمند است. این امر با حضور فعال متخصصین بالینی و طب سنتی در قالب تیم تحقیقاتی و درمانی امکان­‌پذیر است.
• به­ تدریج راهکارهای تلفیق طب سنتی و پزشکی رایج در بیماری‌های مختلف به­ خصوص در زمینه بیماری­‌های دستگاه گوارش را در قالب نوشته­‌های ساده منتشر می‌­کنیم.

منبع: با سپاس از دکتر مریم عظیمی، دکتر مرتضی مجاهدی، دکتر مهدی فلاح و محمد شمس الدین دیانی، سعید نمازی زادگان